DE AANBIDDING VAN DE WIJZEN, alias DE HEILIGE DRIE KONINGEN - 1

Bijbel (Mt.2,1-12)

1 Toen dan Jezus te Betlehem in Juda geboren was ten tijde van koning Herodes, kwamen er te Jeruzalem Wijzen uit het oosten 2 en vroegen: ‘Waar is de pasgeboren koning der Joden? Want wij hebben zijn ster in het oosten gezien en zijn gekomen om Hem onze hulde te brengen.’

9 En zie, de ster die zij in het oosten gezien hadden, ging voor hen uit totdat ze boven de plaats waar het Kind zich bevond stil bleef staan. 10 Op het zien van de ster werden zij vervuld van overgrote vreugde. 11 Zij gingen het huis binnen, zagen er het Kind met zijn moeder Maria en op hun knieën neervallend betuigden zij het hun hulde. Zij haalden hun schatten te voorschijn en boden het geschenken aan: goud, wierook en mirre. 12 En in een droom van Godswege gewaarschuwd niet meer naar Herodes terug te keren, vertrokken zij langs een andere weg naar hun land.

Betekenis

Ligt bij Kerstmis het accent op de afdaling, de vernedering; d.i. de menswording van God in de eenvoudige menselijke gestalte van Jezus, dan ligt de klemtoon bij het Feest van de Openbaring (van God) op de heerlijkheid, het vorstelijke aspect; d.i. de gods­verschijning: het goddelijke koningschap van (de mens) Jezus. Want in Jezus is het werkelijk God, de Heer, die zich tot de mensheid wendt en zijn koninklijke heerschappij over de wereld wil vestigen. Christus maakt hier Zijn ware ik kenbaar: Hij toont, Hij openbaart Zijn goddelijk karakter.

Een van de eersten aan wie deze openbaring gebeurt, zijn de Wijzen uit het Oosten, die gekomen zijn om “de Koning der Joden, die geboren is” (Mt.2,2) te aanbidden. Christus werd reeds als kind miskend door zijn eigen volk. Daarentegen komen enkele vreemdelingen - ‘heidenen’ - Hem herkennen en huldigen. Daar waar de joden - de schriftgeleerden op kop - geen moeite doen om het Kind op te zoeken: gebrek aan belangstelling bij gebrek aan geloof. Het wezenlijke van het verhaal bevindt zich dus in de tegenstelling tussen de afwijzende houding van de joden én het geloof van de heidenen. Hiermee wordt duidelijk gemaakt dat God - over de grenzen van het uitverkoren volk heen - Zich richt tot alle volken en alle culturen.In het theologische jargon de ‘universele heilswil van God’ genoemd. Vandaar de missionaire opdracht van de Kerk, de eerste en meest wezenlijke taak. Dit ligt aan de grondslag van ware ‘katholiciteit’, de zichtbare eenwording van alle volken. De katholieke Kerk, is dan ook ‘verspreid over heel de aarde’ (canon van de mis).

Echte wijze mensen die wijsheid in zich dragen, hebben nooit de indruk dat zij de wijsheid in pacht hebben. Een wijze blijft dan ook zoeken, onophoudelijk, naar de volle wijsheid, zoals deze enkel in Jezus te vinden is. [Er is eigenlijk “maar één leraar” (“laat u geen leraar noemen”).] Vandaar dat keizer Justinianus zijn grootse tempel toewijdde aan de Heilige Wijsheid (‘Hagia Sofia’), d.i. aan de Wijsheid Gods, zoals deze zich in Christus heeft laten zien. Zo ook is de levensweg van een christen een tocht, een schrijden naar het eeuwige licht, naar Christus, die als Godmens verschenen is.

Tekst : Rudy Mannaerts - Toerismepastoraal Antwerpen
Afbeelding Internet

Officieel luidt de naam: het Feest van de Openbaring, Openbaring des Heren: God toont zich in Zijn Zoon Jezus. Grieks: epiphaneia of theophaneia; gelatiniseerd: epifania (® epifanie): verschijning, d.i. verschijning van God (in Zijn Zoon Jezus). Zoals bij andere feesten wordt het ook in de genitiefvorm gebezigd: ‘epifanias’, waarbij verzwegen is ‘feest’ (festus, ) of ‘dag’ (dies). Voor de Orthodoxe christenen is dit feest voornamer dan Kerstmis omdat ‘Kerstmis’ enkel staat voor de (nog verborgen) geboorte van het Kind, terwijl de betekenis van het Christuskind bij Epifanie ten volle kenbaar wordt “voor alle volkeren”.

De populaire benaming ‘Driekoningen’ wijst geenszins op een liturgisch, laat staan een theologisch aspect van dit bijbelverhaal, maar berust enkel op de paraliturgische toneelmatige uitbeelding van de ‘Wijzen’ als drie koningen; een interpretatie die gebaseerd is op de 3 rijkelijke geschenken (zie verder).

Voorstellingswijze

Het moet gezegd: het betreft een van de meest populaire bijbelvoorstellingen in de christelijke kunst. De universele betekenis van het verhaal in combinatie met de quasi unieke gelegenheid om koninklijke rijkdom in beeld te brengen heeft de verbeeldingskracht bij menig kunstenaar aangewakkerd.

   Aantal ‘wijzen’

Alhoewel in de evangeliën hun aantal niet vermeld wordt, worden van oudsher de Wijzen die het Christuskind kwamen aanbidden, met drieën afgebeeld (bv. Cappella Greca in de Catacomben van Priscilla te Rome). De keuze voor dit aantal hangt ontegensprekelijk samen met de drie genoemde geschenken (“goud, wierook en mirre”) die de Wijzen aanboden.

  ‘Koningen’

De Wijzen uit het Oosten waren “magiërs”, lees: sterrengeleerden zoals er meer in Mesopotamië actief waren van op terrasvormige zikoerats. Blijkbaar zouden zij een bijzondere ster, de zgn. ster van Bethlehem, in het visier gekregen hebben. Dat zij (ook) koningen zouden zijn geweest, staat echter niet in het evangelie. Het is louter omwille van de kostbare, ‘royale’, ‘koninklijke’ geschenken die ze meebrachten: goud, wierook en mirre, dat de Wijzen – al in de eerste eeuwen van het christendom - als vorsten werden beschouwd en bijgevolg met aangepaste vorstelijke gewaden voorgesteld werden.

Maar de geschenken zelf betreffen ongetwijfeld een interpretatieve invulling. Mattheus die schrijft voor de christen-bekeerlingen uit het jodendom, wil voldoen in hun behoefte om de nieuwe zienswijze in hun geloof in overeenstemming te brengen met de oude profetieën. Psalm 71 (v.10) vervat de profetie: “de koningen van Tharsis en de eilanden zullen hem geschenken brengen, de koningen van de Arabieren en van Saba zullen hem schatting betalen”. Hierin schildert de dichter de komende Messias af als een machtige Koning; alle andere koningen zullen Hem hulde brengen en geschenken aanbieden. Daarom dat de evangelist de geboorte van Christus graag illustreert met de luister van het oude Joodse koningschap, met inbegrip van ‘koninklijke’ geschenken en andere dito attributen. Zo geraakten de Wijzen met hun geschenken in het evangelie. Omdat ook de theologen sinds de 3^de eeuw in de Wijzen de vervulling van deze profetie (h-)erkennen, en deze psalm als offerandelied in de misviering wordt opgenomen, kan de volksverbeelding de rest doen.

Omstreeks 500 is deze opvatting algemeen verbreid. Na 1000 worden ze meestal als koningen afgebeeld en sinds de 12^de eeuw noemt men hen nog slechts ‘de Heilige Drie Koningen’.

   kledij

Oosterse, exotische kledij; aanvankelijk meer bepaald in Phrygische kledij, bv. San Apollinare Nuovo Ravenna. Om hun vermeende koninklijke waardigheid te onderstrepen worden zij later in de middeleeuwen in koninklijke gewaden gehuld. Op het hoofd krijgen ze een koninklijke kroon, die ze dan bij wijze van eerbied afnemen naarmate ze het Kind naderen.

  
   geschenken

Overeenkomstig de Schrift (Mt.2,11d) “Zij haalden hun schatten te voorschijn en boden het geschenken aan: goud, wierook en mirre”. Om te benadrukken dat de Wijzen echt rijke gaven aanbrachten, werden ze door de schilders bedacht met kostbare voorwerpen in edelsmeedwerk of zelfs in toenemende mate in exotische materialen.

1) goud: in een kist of ciborie; vaak als eerste geschenk aangeboden; het Kind zit in die geldkoffer te graaien naar de blinkende en ‘klinkende’ gouden muntstukken.

2) wierook: teken van eerbied en gebed. In de vroege barok is het recipiënt vaak een wierookvat, in de hoogbarok een nautilusbeker omdat tussen de 16^de en de 18^de eeuw de nautilusschelp dikwijls gebruikt werd voor wierookscheepje.

3) mirre: d.i. kostbare zalf, vaak in een ciborie-achtige beker met deksel.

San Apollinare Nuovo Ravenna: eerste Wijze: schaal met goud; 2^de : schaal met deksel, 3^de gesloten pot: bolle ciborie-vaas voor de mirre.

   leeftijden

Bij San Apollinare Nuovo: lange witte baard: vooraan, middelste: baardloze jongere, derde: volle baard en bolle ciborie-vaas voor de mirre.

Na de Legenda Aurea (@@ eeuw) krijgt elk der drie koningen niet alleen een eigen naam, maar ook een eigen leeftijd toebedeeld: een jonge, een van middelbare leeftijd en een grijsaard. Elk van hen vertegenwoordigt a.h.w. een bepaalde levensfase: volgens middeleeuwse opvatting was Melchior 60 jaar, Balthasar 40 en Caspar 20 jaar oud. Vaak is de eerste een grijsaard, de tweede een man in de kracht van zijn leven en de derde een jongeman. Immers, wie is het meest wijs? Diegene met de meeste levens­ervaring, dus de oudste: herkenbaar aan het meeste haar onder de kin, maar het minste haar boven... Hij (h-)erkent als eerste Jezus, Gods Wijsheid in deze wereld. De persoon van middelbare leeftijd, met een fifty-fifty haarverdeling boven- en onderaan, komt op de tweede plaats, meestal nog staande. De jongste komt als laatste binnen, en ofschoon hij toch voor Jezus een geschenk bij heeft, gaat zijn aandacht blijkbaar nog naar de genoegdoeningen van de wereld: hij kijkt achter zich om: is daar iets ‘plezanters’ te beleven ?

Na 1100 werd dit onderscheid in leeftijd vrijwel altijd op de afbeeldingen aangegeven.

  
   rassen

Nog niet in Ravenna S. Apollinare Nuovo (begin 6^de eeuw), maar) Na de 6^de eeuw krijgt één van de koningen, de jongste, een donkere huids­kleur en wordt voorge­steld als een Moor. Nog later fungeert het trio als een representatie voor de drie gekende rassen: blank, Arabisch lichtbruin, en diep-Afrikaans zwart. Al naargelang de opdrachtgever wil het kleurenpalet van hun huidskleur zich wel eens aanpassen, zodat men niet hoeft te verschieten van een meer gele Chinees of een meer rode Amerikaanse indiaan.

  
   ster

De Wijzen ijlen naar de ster toe die hen in de hemel voorafgaat en leidt.

   opstelling

omwille van het gelijklopende thema vormt De aanbidding der Wijzen – zeker als retabelfragment, altaarzijpaneel of predellastuk - de pendant van De aanbidding der herders. In de bijbelse chronologie staat de Aanbidding der herders eerst – dus links, gevolgd door die van de Wijzen – rechts.

Het thematische parallellisme wordt soms nog sterker in de verf gezet doordat het aantal herders gespiegeld wordt aan het bekende drietal van de Wijzen.

Tekst : Rudy Mannaerts - Toerismepastoraal Antwerpen
 Afbeelding Internet

DE AANBIDDING VAN DE WIJZEN, alias DE HEILIGE DRIE KONINGEN - 3

Verwerking door de traditie

Zo zie je maar, hoe vanuit de letterlijke bijbeltekst over vrome interpretaties en (para-)liturgische gebruiken, de ‘Wijzen uit het Oosten’ via grootse en volkse kunst ons ingeprent werden als de ‘Drie Koningen’ en als zodanig verder leven.

Maar de ‘Wijzen’ lenen zich tot nog veel meer ..

   naamgeving

Steeds vaker worden de Wijzen met name genoemd: Caspar (Gaspar, Kasper), Balthasar en Melchior; zo reeds in een geschrift uit Alexandrië van ca. 500. Dankzij de populariteit van de Legenda aurea van Jacobus de Voragine kwamen  deze namen in zwang.

   verdere levensloop

Later zouden zij door de apostel St.-Thomas (de ‘Ongelovige’) op diens doorreis in het Oosten gedoopt zijn en met hem meegetrokken zijn tot in Indië waar ze als bisschoppen werkzaam zouden geweest zijn.

   de vierde koning

Om de betekenis van ‘Jezus zoeken’ te actualiseren heeft zich op het verhaal van de Drie Wijzen, het verhaal van de vierde koning geënt.

Devotie

a) Keulen

In 1164 worden hun relieken vanuit Milaan naar de dom van Keulen overgebracht, waar ze vele bedevaarders aantrekken. Het thema van de wereldjongerendagen aldaar, met Paus Benedictus in 2005, was erdoor geïnspireerd: ‘Volg de ster’.

In Duitsland is het de gewoonte dat de misdienaars rond 6 januari op de deurlijst links de twee eerste en rechts de twee laatste cijfers van het nieuwe jaartal met krijt komen schrijven en in het midden de initialen van de drie ‘Koningen’. Dit tijdelijke opschrift “20 C+M+B 08” moet dan in het Latijn gelezen worden als: ‘Christus mansionem benedicat’ (moge Christus dit huis zegenen in het jaar 2008). Ten voordele van de Duitse missieactie Misereor gaan de misdienaars, verkleed als ‘Drie Koningen’, bij de parochianen ster-zingen ten voordele van de arme kinderen aan wie Jezus zich nog des te meer (dankzij ons toedoen) kan tonen.

b) Rome, Vaticaan

Omwille van hun terugkeer naar hun land na Jezus erkend te hebben (Mt.2,12b) gaan zij door voor de eerste zendelingen / geloofsverkondigers. Zij staan dan ook model voor de missionering de ‘katholiciteit’ van de Kerk. Daarom dat jaarlijks op 6 januari door de paus te Rome een aantal bisschoppen van verschillende continenten en culturen gewijd worden. De Wijzen gaan dan ook door als patroonheiligen van de missionering.

c) Antwerpen

O.-L.-Vrouwekerk, het altaar van de magistraatskapel (alias Besnijdeniskapel, nu St.-Antoniuskapel) was hen toegewijd, net als – begrijpelijk - het altaarschilderij van de kleermakers@@.

Huis (nu Museum) van Plantin-Moretus: de zonen van Johannes Moretus waren genoemd naar de Drie Wijzen: Balthasar, Caspar en Melchior. Hun leuze ‘stella duce’ (onder leiding van de ster) duidt op de goddelijke inspiratie die de Wijzen op hun tocht begeleidt. De ster die met deze leuze op de consoles in de grote vertrekken staat; geeft aan dat men ook in dit intellectuele centrum van de boekdrukkunst rekent op Gods inspiratie.

Als kerkelijke feestdag stond ‘Driekoningen’ voor een dag vrijaf en indachtig het ‘grote bezoek’ stond het ook voor een groot familiefeest. Erg populair was ook de gewoonte om op 6 januari iemand van de familie ‘koning’ te laten zijn, wat zeer levendig in beeld werd gebracht door het schilderij van Jacob Jordaens: De koning drinkt (Brussel, KMSK). Rond een tafel gedekt met brood, wafels en een taart, maakt een vrolijk gezelschap plezier. Er wordt getoost op de nieuwe koning, terwijl men zingt en musiceert. Vooral door de luidkeels zingende man op de voorgrond die opspringt met een drinkkan in de ene en zijn hoed in de andere hand, wordt het een uitbundige scène.   

Het Latijnse opschrift “NIL.SIMILIUS.INSANO.QUAM.EBRIUS” (niets lijkt meer op een krankzinnige dan een dronkeman).

Tekst : Rudy Mannaerts - Toerismepastoraal Antwerpen
Afbeelding Internet