Officieel luidt de naam: het Feest van de Openbaring, Openbaring des Heren: God toont zich in Zijn Zoon Jezus. Grieks: epiphaneia of theophaneia; gelatiniseerd: epifania (® epifanie): verschijning, d.i. verschijning van God (in Zijn Zoon Jezus). Zoals bij andere feesten wordt het ook in de genitiefvorm gebezigd: ‘epifanias’, waarbij verzwegen is ‘feest’ (festus, ) of ‘dag’ (dies). Voor de Orthodoxe christenen is dit feest voornamer dan Kerstmis omdat ‘Kerstmis’ enkel staat voor de (nog verborgen) geboorte van het Kind, terwijl de betekenis van het Christuskind bij Epifanie ten volle kenbaar wordt “voor alle volkeren”.

De populaire benaming ‘Driekoningen’ wijst geenszins op een liturgisch, laat staan een theologisch aspect van dit bijbelverhaal, maar berust enkel op de paraliturgische toneelmatige uitbeelding van de ‘Wijzen’ als drie koningen; een interpretatie die gebaseerd is op de 3 rijkelijke geschenken (zie verder).

Voorstellingswijze

Het moet gezegd: het betreft een van de meest populaire bijbelvoorstellingen in de christelijke kunst. De universele betekenis van het verhaal in combinatie met de quasi unieke gelegenheid om koninklijke rijkdom in beeld te brengen heeft de verbeeldingskracht bij menig kunstenaar aangewakkerd.

   Aantal ‘wijzen’

Alhoewel in de evangeliën hun aantal niet vermeld wordt, worden van oudsher de Wijzen die het Christuskind kwamen aanbidden, met drieën afgebeeld (bv. Cappella Greca in de Catacomben van Priscilla te Rome). De keuze voor dit aantal hangt ontegensprekelijk samen met de drie genoemde geschenken (“goud, wierook en mirre”) die de Wijzen aanboden.

  ‘Koningen’

De Wijzen uit het Oosten waren “magiërs”, lees: sterrengeleerden zoals er meer in Mesopotamië actief waren van op terrasvormige zikoerats. Blijkbaar zouden zij een bijzondere ster, de zgn. ster van Bethlehem, in het visier gekregen hebben. Dat zij (ook) koningen zouden zijn geweest, staat echter niet in het evangelie. Het is louter omwille van de kostbare, ‘royale’, ‘koninklijke’ geschenken die ze meebrachten: goud, wierook en mirre, dat de Wijzen – al in de eerste eeuwen van het christendom - als vorsten werden beschouwd en bijgevolg met aangepaste vorstelijke gewaden voorgesteld werden.

Maar de geschenken zelf betreffen ongetwijfeld een interpretatieve invulling. Mattheus die schrijft voor de christen-bekeerlingen uit het jodendom, wil voldoen in hun behoefte om de nieuwe zienswijze in hun geloof in overeenstemming te brengen met de oude profetieën. Psalm 71 (v.10) vervat de profetie: “de koningen van Tharsis en de eilanden zullen hem geschenken brengen, de koningen van de Arabieren en van Saba zullen hem schatting betalen”. Hierin schildert de dichter de komende Messias af als een machtige Koning; alle andere koningen zullen Hem hulde brengen en geschenken aanbieden. Daarom dat de evangelist de geboorte van Christus graag illustreert met de luister van het oude Joodse koningschap, met inbegrip van ‘koninklijke’ geschenken en andere dito attributen. Zo geraakten de Wijzen met hun geschenken in het evangelie. Omdat ook de theologen sinds de 3^de eeuw in de Wijzen de vervulling van deze profetie (h-)erkennen, en deze psalm als offerandelied in de misviering wordt opgenomen, kan de volksverbeelding de rest doen.

Omstreeks 500 is deze opvatting algemeen verbreid. Na 1000 worden ze meestal als koningen afgebeeld en sinds de 12^de eeuw noemt men hen nog slechts ‘de Heilige Drie Koningen’.

   kledij

Oosterse, exotische kledij; aanvankelijk meer bepaald in Phrygische kledij, bv. San Apollinare Nuovo Ravenna. Om hun vermeende koninklijke waardigheid te onderstrepen worden zij later in de middeleeuwen in koninklijke gewaden gehuld. Op het hoofd krijgen ze een koninklijke kroon, die ze dan bij wijze van eerbied afnemen naarmate ze het Kind naderen.

  
   geschenken

Overeenkomstig de Schrift (Mt.2,11d) “Zij haalden hun schatten te voorschijn en boden het geschenken aan: goud, wierook en mirre”. Om te benadrukken dat de Wijzen echt rijke gaven aanbrachten, werden ze door de schilders bedacht met kostbare voorwerpen in edelsmeedwerk of zelfs in toenemende mate in exotische materialen.

1) goud: in een kist of ciborie; vaak als eerste geschenk aangeboden; het Kind zit in die geldkoffer te graaien naar de blinkende en ‘klinkende’ gouden muntstukken.

2) wierook: teken van eerbied en gebed. In de vroege barok is het recipiënt vaak een wierookvat, in de hoogbarok een nautilusbeker omdat tussen de 16^de en de 18^de eeuw de nautilusschelp dikwijls gebruikt werd voor wierookscheepje.

3) mirre: d.i. kostbare zalf, vaak in een ciborie-achtige beker met deksel.

San Apollinare Nuovo Ravenna: eerste Wijze: schaal met goud; 2^de : schaal met deksel, 3^de gesloten pot: bolle ciborie-vaas voor de mirre.

   leeftijden

Bij San Apollinare Nuovo: lange witte baard: vooraan, middelste: baardloze jongere, derde: volle baard en bolle ciborie-vaas voor de mirre.

Na de Legenda Aurea (@@ eeuw) krijgt elk der drie koningen niet alleen een eigen naam, maar ook een eigen leeftijd toebedeeld: een jonge, een van middelbare leeftijd en een grijsaard. Elk van hen vertegenwoordigt a.h.w. een bepaalde levensfase: volgens middeleeuwse opvatting was Melchior 60 jaar, Balthasar 40 en Caspar 20 jaar oud. Vaak is de eerste een grijsaard, de tweede een man in de kracht van zijn leven en de derde een jongeman. Immers, wie is het meest wijs? Diegene met de meeste levens­ervaring, dus de oudste: herkenbaar aan het meeste haar onder de kin, maar het minste haar boven... Hij (h-)erkent als eerste Jezus, Gods Wijsheid in deze wereld. De persoon van middelbare leeftijd, met een fifty-fifty haarverdeling boven- en onderaan, komt op de tweede plaats, meestal nog staande. De jongste komt als laatste binnen, en ofschoon hij toch voor Jezus een geschenk bij heeft, gaat zijn aandacht blijkbaar nog naar de genoegdoeningen van de wereld: hij kijkt achter zich om: is daar iets ‘plezanters’ te beleven ?

Na 1100 werd dit onderscheid in leeftijd vrijwel altijd op de afbeeldingen aangegeven.

  
   rassen

Nog niet in Ravenna S. Apollinare Nuovo (begin 6^de eeuw), maar) Na de 6^de eeuw krijgt één van de koningen, de jongste, een donkere huids­kleur en wordt voorge­steld als een Moor. Nog later fungeert het trio als een representatie voor de drie gekende rassen: blank, Arabisch lichtbruin, en diep-Afrikaans zwart. Al naargelang de opdrachtgever wil het kleurenpalet van hun huidskleur zich wel eens aanpassen, zodat men niet hoeft te verschieten van een meer gele Chinees of een meer rode Amerikaanse indiaan.

  
   ster

De Wijzen ijlen naar de ster toe die hen in de hemel voorafgaat en leidt.

   opstelling

omwille van het gelijklopende thema vormt De aanbidding der Wijzen – zeker als retabelfragment, altaarzijpaneel of predellastuk - de pendant van De aanbidding der herders. In de bijbelse chronologie staat de Aanbidding der herders eerst – dus links, gevolgd door die van de Wijzen – rechts.

Het thematische parallellisme wordt soms nog sterker in de verf gezet doordat het aantal herders gespiegeld wordt aan het bekende drietal van de Wijzen.

Tekst : Rudy Mannaerts - Toerismepastoraal Antwerpen
 Afbeelding Internet