HET KERSTVERHAAL IN BEELD EN VERBEELDING


DE TIJD ROND KERSTMIS

======================

Geen feest is zo populair in de Westerse wereld als Kerstmis. Maar wat betekent Kerstmis als feest? Een opgeklopt commercieel zoeterig sfeertje van witgespoten groene dennenbomen en tsingelbel-synthesizer-melodietjes en een overvloed aan kerst-producten. Of roept kerstmis bij u een al dan niet uitzonderlijk moment van algemeen-menselijk geluk op van huiselijkheid, vrede, geborgenheid? Of mag het kerstfeest nog de verjaardag van Jezus’ geboorte zijn?

Wie weet wat kerst-mis letterlijk betekent? M.a.w. waar staat mis voor en vooral waar staat kerst voor ?  Wedden dat het juiste antwoord op deze vraag eerder uitzondering dan de regel is? Voor sommigen lijkt er wel degelijk iets mis te zijn met kerst…

Wie toch nog onder de kerstballen beladen kerstboomtakken een stalletje ontwaart, verstopt tussen de cadeautjes, krijgt een bijbels geboortetafereel in de gaten. Maar wanneer je navraag doet naar de omstandigheden van die geboorte zal menig christen een antwoord geven dat meer geïnspireerd is door het kerststalletje uit zijn kinderjaren dan door het echte bijbelse kerstverhaal. En dat men op de vraag naar de geboortedag van Jezus 25 december als fout antwoord krijgt, hoeft niet te verwonderen gezien die dag in het Westen van oudsher als het geboortefeest van Jezus wordt gevierd. Edoch!

HET KERSTFEEST op datum van 25 december

Feestdag 25 december

In de eerste drie eeuwen kende de christenheid geen jaarlijkse feesten, tenzij Pasen. Pas in de 4^de eeuw begon men in Rome op 24 december het feest van de geboorte van Christus te vieren. Iets eerder zette in het Oosten en in sommige streken van het Westen 6 januari zich door als feest van de openbaring van Christus (Epifanie).

Het bijbelverhaal vermeldt niets over de datum. In tegenstelling tot Pasen en Pinksteren heeft Kerstmis ook geen aanknopings­punt in de joodse feest­kalender. De oudste gegevens over de viering van het geboortefeest van Christus op de datum van 25 december dateren uit de 4^de eeuw. In Rome werd het ingevoerd in samenhang met of als tegenhanger van het heidense feest van de zegevierende zonnegod, d.i. de onoverwinnelijke zon die vanaf 21 december opnieuw zijn glorievolle opgang begint. Dat zonnewendefeest werd bovendien later nog verbonden met een cultus ter ere van de regerende Romeinse keizer. Als reactie daartegen begonnen de christenen in Rome op die dag de geboorte te vieren van Christus, een licht voor de volkeren (Lc.2,32), de Opgaande Zon (Lc.1,78). Het kerkelijke feest volgt dan ook niet het maanjaar, zoals Pasen, maar het zonnejaar, en heeft dus een vaste datum.

Vanuit Rome verspreidde het feest zich geleidelijk in de landen van de westerse christenheid. Andere gegevens spreken over een viering van de geboorte van Jezus in mei of april. Maar ook die dateringen zijn duidelijk het product van theologische speculaties en missen elke historische grond.

Dat alles toont dat de vroege kerk geen bijzondere interesse heeft gehad voor de exacte geboorte­datum van Jezus, zelfs indien ze die zou gekend hebben. Het toont ook dat het de kerk van de 4^de eeuw, bij het instellen van het geboortefeest, vooral te doen was om de blijvende betekenis van de geboorte van Christus voor elke christen, veel meer dan om een historisch juiste datum. Het gaat immers om de kern van ons christelijk geloof: God die in Jezus mens is geworden.

De gelovige weet zich dankbaar en blij rechtstreeks door het evangeliewoord aangesproken: Heden is voor ú een Redder geboren.... En hij weet dat heden niet beperkt is tot die vermeende kerstdag 25 december anno 1.

Naam

De benaming kerstmis duidt op de bijzondere mis (eucharistieviering) bij het vieren van de geboorte van Christus. Het betreft dus een bijzondere mis van Christus, in het Engels: Christmas. Om de uitspraak wat te vergemakkelijken heeft men niet alleen de dubbele s-klank, voorafgegaan door een klinker, verenkelvoudigd; men is bovendien overgegaan tot een metathesis: de medeklinker r is tot achter de volgende klinker versprongen, zodat men gemakkelijk begon te spreken van kerst-mis. Diezelfde letterverspringing vind je terug bij bv. kerstekind i.p.v. het Christuskind; kerstenen / christianiseren, Kirsten / Kristine.

Een Frans kerstlied, ook in het Nederlands noël genoemd, is afgeleid van het Franse Noël (Kerstmis), in het oudfrans nouel, nael, dat dan weer afstamt van het Latijnse dies natalis: geboortedag (van Christus); natus: geboren, verl. deelw. v. nasci, geboren worden. Het Italiaans en andere Romaanse talen hebben dezelfde stam.

(tussen haakjes: toen Vasco da Gama een gebied ontdekte op kerstdag 1497 noemde hij het Terra Natalis, afgekort Natal)

DE KERSTKRING

Gaandeweg neemt de behoefte toe om de heilsgeschiedenis historiserend te ontvouwen en de afzonderlijke fasen van het leven van Christus met afzonderlijke feesten te vieren. Daarbij kan men duidelijke parallellen herkennen met de vormgeving van de paaskring: ook het kerst- of openbaringsfeest kreeg een eigen voorbereidingstijd (advent), het kreeg een eigen feestweek (octaaf) en een feesttijd (kersttijd) die daar nog boven uit reikt. Als slotfeest van de kersttijd geldt traditioneel het feest van de Opdracht van de Heer in de tempel (later genoemd Maria Lichtmis) op 2 februari, d.i. de 40^ste dag nadien. Ook de kerkdienst in de kerstnacht vertoont bepaalde overeenkomsten met de paasnacht.

In tegenstelling tot Pasen en Pinksteren hebben Kerstmis en Epifanie echter geen aanknopings­punt in de joodse feestkalender. Ze volgen ook niet het maanjaar, zoals Pasen, maar het zonnejaar en hebben dus een vaste datum. Bovendien volgt de kersttijd niet het voor Pasen toonaangevende zevendaagse ritme van het wekelijkse Pasen te beginnen vanaf Pasen, d.i. de 1^ste paaszondag tot de zgn. 7^de paaszondag, d.i. Pinksteren. Dit verschil in verankering op de kalender tussen de beide feestkringen leidt tot de bekende problemen bij de indeling van het kerkelijk jaar in zijn geheel: paas- en kerstkring zijn elk jaar opnieuw op een andere manier ten opzichte van elkaar verschoven, wat de datering bij historische studies geenszins vergemakkelijkt.

(Bieritz, p.169-170)

Opbouw van de kerstkring

4 zondagen vóór kerstmis: begin van de advent; liturgische kleur: paars

3^de zondag van de advent: Gaudete (verheug u): vanuit psychologische gevoeligheid wil de Kerk ons laten aanvoelen we tellen af, het wachten zal niet meer zolang duren; vandaar dat het ingetogen purper van de andere zondagen vervangen wordt door met roze gewaden) (cfr. Laetare (verblijd u), de 4^de zo in de Vasten; ook met roze gewaden)

17 dec. : begin van de O-antifionen

24 dec.: Kerstvigilie of kerstwake

24 dec. 24u (voor wie zeker op tijd komt), 25 dec., 00.00u: Kerstnachtmis

25 dec.: Kerstdag, Kerstmis

25 dec. 1 jan.: het octaaf van Kerstmis; liturgische kleur: goud/wit

26 dec., 2^de kerstdag: St.-Stefanus, de eerste martelaar

27 dec.: Johannes de evangelist, Jezus beminde leerling, tevens gemarteld

28 dec.: Onnozele Kinderen, d.i. de Onschuldige Kinderen, vermoord door koning Herodes

1 jan.: Besnijdenis, feest van de Moeder Gods

6 jan.: Openbaring, Driekoningen

2 febr.: Opdracht in de tempel, O.-L.-Vrouw-Lichtmis

Tekst : Rudy Mannaerts - Toerismepastoraal Antwerpen
Foto : Giovan Geralomo Savoldo, Aanbidding van de herders, Pinacoteca Tosio Martinengo, Brescia -  Bron Internet