Het ontstaan van Brussel op de helling - deel 1

Wandeling op 25 april 2009

Afbeelding: Afbraak van de Sint-Gorikskerk in 1799. Ill. anoniem.  Stedelijk museum Brussel



De uiteenzetting beschouwt het onderwerp tussen de 11e en de 15e eeuw.  Het gaat over

het ontstaan van de parochies in het centrum van de stad in relatie met het ontstaan van

Brussel. Over het onderwerp wordt al sinds 100 jaar "geruziet". B. zal de

verschillende standpunten aanhalen en zijn eigen visie erover geven.

Hoofdrolspelers zijn 7 kerken: Sint-Jan-de-Doper van Molenbeek, de Kapellekerk, Sint-

Katelijne, Sint-Gorik, Sint-Niklaas, Sint-Michiel-en Sint-Goedele, Sint-Jakob.

De Begijnhofkerk is geen parochiale kerk en heet Sint-Jan-de-Doper zoals de kerk van

Molenbeek waarvan ze afhangt. De kerk van Molenbeek heeft trouwens een ambigue rol

in de parochiegeschiedenis.

Parochiale geschiedenis is geschreven door Placide Lefevre (oud-archivaris van Sint-

Goedele, Despy, Bonenfant, Guillaume Demarez, jonge vorsers van de ULB en BVNH.

De stelling van Placide Lefevre zou zijn dat er in Brussel één voorname moederkerk zou

zijn geweest, waarvan latere parochies zijn afgesplitst. Dat is ook wat het Sint-

Goedelekapittel vanaf de 12e eeuw wil laten verstaan. Dat kan opgemaakt worden uit het

oprichtingsdocument van het Sint-Goedelekapittel uit 1047, dat een vervalsing uit latere

tijd blijkt te zijn.

Oprichtingsaktes van de Kapellekerk dateert van 1210, van Sint-Gorik van 1540, Sint-

jacob 17e eeuw, Sint-Katelijne 15e eeuw, Sint-Niklaas 17e eeuw.  Demarez zoekt de oorsprong eerst bij Anderlecht, daarna Molenbeek.  Despy heeft een voorkeur voor Ukkel.

Verbesselt gaat van de these van Lefevre naar die van Despy.

In de 12e eeuw zijn er reeds meerdere parochies want in een document (?) wordt reeds

verwezen naar parochiegrenzen. In de 13e eeuw zijn "Huisarmen" of "Tafels van

Barmhartigheid (bramhartigheid -grapje) of van de Heilige Geest" expliciet verbonden

aan parochies. Giften van rijkere burgers worden via die instellingen uitgedeeld aan de

armen vanuit de kerk.

Sint-Goedele is daadwerkelijk de moederkerk van Brussel vanaf de 15e eeuw. Er wordt

geen onderscheid gemaakt tussen kerken of kapellen, het zijn alle "ekkleisia"'s.

Wat is een parochiekerk?

Het is een kerk die essentiële kerkelijke sacramenten mag uitvoeren, doop, huwelijk en

begrafenis.  Een parochiekerk heeft bijgevolg altijd een kerkhof.  De kerk houdt de

cijnsregisters bij zowel van armen als hertogen. De stad is onderverdeeld in zones, in de

14e eeuw zijn dat de parochies. Die zones komen ook voor in de hertogelijke

documenten. Bedienaars zijn de prebaan, parochianen, terwijl de kerkmeester behoort

tot de kerkfabriek.

Is Sint-Gorik de wieg van Brussel? Met als datum 977? Tijdens de 19e eeuw zijn er

opgravingen geweest op het Sint-Gorikseiland.. Slechts resten van de 16e-eeuwse kerk

zijn gevonden. Van de kerk ervoor bestaan maar 2 kleine schetsen. Er is de legende

over het bestaan van een castrum en de kerk waarin de relieken van Sint-Goedele in

985 door Karel van Frankrijk zijn ondergebracht, om in 1047 overgebracht te worden

naar de Sint-Michiel. De benedenstad zou verdedigd zijn geweest door een wal die tot de Sint-Niklaaskerk (Serhuyghskintssteen) zou gelopen hebben. Die gegevens komen uit de Vita van Sint-Goedele, die 2 à 300 jaar na de feiten is geschreven.

De parochie van Sint-Gorik is gesticht in de 16e eeuw omdat wegens wateroverlast de

gelovigen niet ter kerke konden in de Sint-Michiel-en-Sint-Goedelekapittelkerk.

Volgens B. is een belangrijk gegeven in de interpretatie van gegevens over parochies

is de drooglegging in de 12e eeuw.  Tijdens die eeuw zijn in de hele streek lage zones

afgewaterd, waarom zou dat fenomeen zich niet in dezelfde tijd in het Brussels broek

hebben voorgedaan? In de streek zijn er in de 12e eeuw veel nieuwgestichte dorpen.

Zowel Sint-Gorik als Sint-Niklaas zijn rond het midden van de 12e eeuw gebouwd. In die

tijd zijn de Zenne-armen rechtgetrokken, zijn molens gebouwd, komt er een portus.

(Wordt vervolgd)

http://dev.ulb.ac.be/philo/urhm/EtudesMed/biblio.php?image=etudes.jpg&zone=EtudesMed

Placide LEFEVRE , Philippe GODDING et Françoise GODDING-GANSHOF , éds, Chartes du chapitre de Sainte-Gudule de Bruxelles, 1047- 1300. Louvain-la-Neuve, College Érasme et Bruxelles, Nauwelaerts, 1993 (Université de Louvain). Recueil de travaux d’Histoire et de Philologie, 6ème s., fasc. 45).

Georges DESPY,  "Un dossier mystérieux : les origines de Bruxelles", dans Bulletin de la Classe des Lettres et des Sciences Morales et Politiques (de l') Académie Royale de Belgique, 1997, p. 241 -303.

Placide LEFEVRE, L'organisation ecclésiastique de la ville de Bruxelles au Moyen Age. Louvain, 1942 (Université de Louvain. Recueil de travaux d’Histoire et de Philologie, 3ème s., fasc. 11)., surtout p. 13- 34.

de Sint-Niklaaskerk. Sint-Katelijne en Kapellekerk worden links gelaten want te ver.

Sint-Niklaas was een parochiale kerk. Als patroonheilige van handelaars en schippers wordt, Sint-Niklaas geassocieerd met de haven, annex handelsnederzetting, annex oude kerk van Sint-Gorik. De Steenstraat die we doorliepen was één van de parochiegrenzen tussen Sint-Gorik- en Sint-Niklaasparochies (tegen argumenten Lefevre). Dat zien we op de kaart van Brusselse parochies van Philippe Godding. Sint-Niklaas is, net als Sint-Gorik gelegen in de beemden of drassige gronden van Brussel, die pas in de 12e eeuw bewoonbaar werden gemaakt. Er is sprake van een "portus" zonder juiste bepaling van wat het is of waar het lag.

Er was een Romaanse donjontoren, ongeveer 50 m hoog, die verbonden was met de kerk (raakte de kerk niet). Die toren zou er volgens de legende vóór de kerk gestaan hebben.  Zeker is dat de Sint-Niklaaskerk dateert van de 12e eeuw (afwaterings- en kanaliseringsoperatie). Er is een donjon, zoals Sint-Goedele een "westbouw" heeft.

---

Wandeling terug langs de Steenstraat terug om via de Violetstraat op het Sint-Jansplein

te geraken.

Op de kaart van Philippe Godding, die René Laurent gebruikt, staan de parochies uit de

15e eeuw aangetekend. Sommige van die parochies gaan wel over de omwallingen.

Vaststellingen zijn dat er grote en kleine parochies zijn en dat ze zeer onregelmatig zijn.

Het Sint-Jansplein is een knooppunt van de parochies St.-Goedele, St.-Gorik, St.-Niklaas.

Sint-Goedele is de enige parochie die volledig binnen de eerste omwalling is gelegen.

Registers vermelden gegevens van de verschillende parochies en .'omtrent het Sint-

Jansgasthuis. Deze plaats is de grens tussen de droge helling en het drassige gebied

van de Zenne. Logisch zou zijn dat Sint-Goedele, Sint-Jakob en Kapellekerk de oudste

parochies zouden zijn, in het droge gedeelte, terwijl Sint-Gorik, Sint-Niklaas en Sint-

Katelijne in het overstromingsgebied pas later ingesteld worden. De Sint-Jansgasthuiskerk uit de 13e eeuw is in Romaanse stijl.

Woeste gronden zijn van de heer. De graaf (Boudewijn), later de hertog (Hendrik), zal in

de 12e eeuw het natte land in concessie geven tot drooglegging, kanalisering en bouw van watermolens.

---

Wandeling van het Sint-Jansplein via de Duquesnoystraat, Steenweg, Grasmarkt, Bergstraat naar het Sint-Goedelevoorplein.

Sint-Goedelekerk is voor Placide Lefevre de enige hoofdkerk, moederkerk en tevens oudste kapel, bij een Merovingische nederzetting. Na de brand is begonnen aan de Romaanse kerk, begin 13e eeuw, ongeveer dezelfde tijd als de Ceure werd toegekend.

Volgens Lefevre zou pas na de middeleeuwen de andere parochies afgesplitst zijn.

Volgens een document van 1047, dat een vervalsing uit de 2e helft van de 12e eeuw zou

zijn, gebeurde dan van alles: stichting van het Sint-Goedelekapittel en de bouw van de

stenen kerk.

Onbetwist echt is het document van 1073 dat bevestigt in een compromis tussen Kamerijk en Sint-Goedele, dat er in de 11e eeuw een kapittel van kanunniken werd ingesteld (seculiere organisatie, de kanunniken woonden zelfstandig waar ze het wilden). Dertig jaar later, en nog eens 15 jaar later vinden we in teksten de vermelding en bevestiging van dat compromis om rechten te bevestigen of te geven, en dat er bouwwerken worden gedaan, o.a. de westbouw. (heb ik dat allemaal wel goed begrepen?)

De archeologie vindt een crypte en gebouwen uit het midden van de 11e eeuw.

In de 2e helft van de 12e eeuw vinden we teksten:

1. een vervalsing op zoek naar legitimatie zogezegd uit 1047;
2. uit 1074 een akte van de bisschop van Kamerijk die de rechten van Sint-Michiel-en-Sint-Goedele bevestigd als officiële hoofdkerk;
3. bevestiging door de hertog (document?) door hertog Godfried dat de parochies belasting te betalen hebben aan de hoofdkerk;
4. er wordt een vita Sancti Gudulae opgesteld, een nazaat van Karel de Grote. De relieken worden naar een waardige plaats (Sint-Michielskerk) overgeheveld, want de relieken van Sint-Goedele zijn in Sint-Gorik zomaar tentoongesteld, wat niet mag, en de hertog heeft ze zelfs mogen aanraken. Ze worden er verwaarloosd (negligenter)
5. Waarom is Sint-Gorik ineens niet goed genoeg meer? In die 12e eeuw wordt de
6. benedenstad aangelegd (haven, kanalisering, molens, handel), boomt die wijk en wordt een oord van verderf in contrast met de integritei van de bovenstad waar ook handel en ambachten zijn, en zelfs markten met een naam (veemarkt, houtmarkt, paardenmarkt, ...

De Kapellekerk is officieel ingesteld in 1210 met bevestiging van een reeds bestaande situatie. Het zou kunnen dat de graven van Leuven hun machtsbasis op de Koudenberg, met Sint-Jacob, wensten uit te breiden naar het noorden met Sint-Michiel en naar het zuiden met de Kapellekerk. De graaf schenkt prebenden aan Sint-Goedele met kanunniken. In de Kapellekerk komt een reguliere gemeenschap. Dit initiatief loopt parallel met de initiatieven in de benedenstad, ook om de machtsbasis te verstevigen.t-

Wandeling van Sint-Goedele via de Parochiaanstraat, Kantersteen, Stuiverstraat, Ter Arkenstraat (Jodentrap) naar het Koningsplein tot aan Sint-Jakob. De omweg langs Ter Arken is bedoeld om de middeleeuwse realiteit aan de lijve te ondervinden.

Voor Bram is dit de belangrijkste halte. Op dit kleine plateau stond een Sint-Jakobskerk, met toegang langs de huidige Naamsestraat. Nu is het een 18^e eeuwse kerk in functie van het gelijktijdige Koningsplein. Na de brand van het paleis van de hertogen van Brabant is aan de stad gevraagd hun afval te komen afzetten om een groter plein te kunnen aanleggen.

De Koudenberg is een militair en politiek strategische hoogte (summum), buiten het overstromingsgebied, met uitzicht op de Zenne- en Maalbeekvallei.

Bij een morfologische studie van de eerste omwalling blijkt dat het kasteel + kerk + ovaal plein overeenkomt met de structuur van een typisch “Driesdorp” met 3-hoekig gemeenschapsplein waar vee mocht grazen, hout werd gesprokkeld en volk kon ontmoeten of verzamelen. Er is weinig informatie over de Sint-Jakobskerk. Vanaf de 12^e eeuw is er een kerk, een priester en een connectie met het kasteel. Volgens Bram zou het wel eens de oudste kerk kunnen zijn. In de ouste registers over cijnzen wordt Sint-Jakobs steeds vermeld als libertas Bruxellae, wat dan het oudste rechtsgebied, de oudste vrijheid van Brussel zou zijn.

In de 2^e helft van de 12^e eeuw wordt Sint-Michiel-en-Sint-Goedele de hoofdkerk. Waarom claimt Sint-Jakob, met gasthuis, dat statuut dan niet? Sint-Jakob wordt dan weggeschonken aan de Ridders van Malta. Over wat er verder gebeurt met het goed is er geen spoor in de archieven van desbetreffende orde. 20 jaar later wordt de gemeenschap omgevormd tot een regulier klooster met de regel van Augustinus (Jan van Ruusbroek zal ook overgaan tot die regel, na deel te hebben uitgemaakt van het seculiere college van kanunniken van Sint-Goedele).

Wanneer we vergelijken met wat in andere steden gebeurt, kunnen we veronderstellen dat Sint-Goedele de tegenstanders heeft willen uitschakelen, door Sint-Gorik voor te stellen als temidden een oord van verderlf, terwijl Sint-Jakob een gesloten klooster wordt, zonder enig verband met de stad. Dat Sint-Jakob wellicht de oudste kerk was lezen we in een kroniek uit de 16^e eeuw uit ’s Hertogenbos van Peter van Oss. Daarin staat dat Lodewijk de Vrome (zoon van Karel de Grote) in de 9^e eeuw een Sint-Jakobsklooster in Brussel heeft gesticht.

Wat betekent de toponiem Koudenberg? Koud kan betekenen “onbewoond” of koud (vanwege de winden?)

Deze tekst is samengesteld door Mw. M.-C. Van Grunderbeek (musea stad Brussel - Broodhuis) en baseert zich op een doctoraatswerk over de geschiedenis van de parochies in Brussel.  Zij gaat uit van een wandeling die door de doctorant geleid werd op 25 april 2009.
Marie-Claude.VanGrunderbeek@brucity.be