DE PIANO

1.

Voor mij hangt aan de muur een schilderij: geen Jan Cremer, geen Vic Gentils, geen Pol Ma­rat, geen Fredje Bervoets meer, zoals vroeger. Voor mij aan de muur hangt een schilderij van Ra­oul Van Gool. Ik kijk elke dag naar zijn schilderij. Er is niet zoveel op te zien. De ach­ter­grond is een relatief rechthoekig, in roze waterverf geschilderd, vlak van onge­veer 40 bij 60 centime­ter. Op de on­derste, wat kromme en naar rechts oplopende zijde van de rechthoek, heeft de schilder over de hele breedte, verticale, ongelijke, zwarte stokjes ge­plaatst. Het lijken wel de zwarte toetsen van een piano: niet The Piano van Jane Campion en Mi­chel Nyman, niet Ray Charles aan zijn piano van Vic Gentils, maar 'De Piano' zoals Raoul die ziet. 'De pi­ano': dat is dan ook de naam van het schil­derij. Raoul vindt pianospelen het mooiste wat er is. Sterker nog. Raoul kan het piano­spe­len niet laten. Als hij maar enigszins kan, loopt hij naar de muziekthe­rapie om er voor zich­zelf een recital ten beste te geven en op zijn kamer staat een keyboard waar hij zich volgens af­spraak op kan uitleven. Want als je hem laat doen, dan zit Raoul de godganse dag aan de piano om steeds weer de­zelfde noten aan te slaan. Dat is niet erg creatief noch muzi­kaal. Daarom vind ik zijn schilde­rij nog het mooiste.

2.

In de geschiedenis van de mensheid is Raoul geen uitzondering. Altijd al, van Altamira tot he­den, hebben mensen de natuur, de levende we­zens en de dingen die hen omringden, willen uit­beelden. Over het waarom hiervan zijn vele boeken vol geschreven. We nemen aan dat mensen de werkelijkheid in beelden probeerden om te zetten om die werkelijkheid te kunnen ordenen of beheersen, om er macht over te krij­gen. die werkelijkheid was immers hard, mys­terieus en duister, georga­niseerd en georkestreerd door natuurgoden, waarvoor geofferd moest worden, waarbij men op een goed blaadje moest komen te staan. Ook was het handig om de natuur, de mensen met hun voorwerpen en han­delingen, kortom de mensen in hun levenswan­del, in teke­ningen en muurschilderingen (stripverhalen) vast te leggen. Want zoals met woor­den, zou het later ook mogelijk zijn om er met die tekeningen naar te verwijzen. De 'kunstige' manier waarop dit gebeurde was zeker niet on­middellijk afkomstig van de wil om 'kunst' te maken, maar ontstond uit dezelfde degelijkheid en hetzelfde vakmanschap waarmee de ge­wone ge­bruiksvoorwerpen werden ver­vaardigd. En omdat het mensenwerk is, droegen deze voorwer­pen en tekeningen de stempel van die persoon die ze maakte. De maker wilde er iets van zich­zelf inleggen.

3.

Ook mensen met een verstandelijke handicap kijken naar de wereld waarin ze leven. Ook zij hebben behoefte om die wereld te ordenen, er greep op te krijgen en er zich veiliger in te voe­len. Door wie ze zijn en door de manier waarop ze leven, kijken ze anders naar de wereld. Soms zijn ze niet of niet goed in staat die wereld in zich op te nemen. De we­reld overvalt en overwel­digt hen. Als ze toch kunnen kijken, zien zij mis­schien kleine dingen, waar wij grotere gehelen zien. Het korte, gedron­gene, wordt bij hen lang en uitgerekt. Het symmetrische wordt asym­me­trisch en omgekeerd. Waar wij vloeiende kleurenvlakken waarnemen, zien zij mis­schien meer de lijnen en punten die deze kleurenvlakken verbinden. Waar wij redeneren, to­nen zij emo­ties. Waar wij vertrekken van een vooraf bepaald idee, speelt bij hen intuïtie en toeval. Waar wij enige technische beheersing aan de dag leggen, werken zij vanuit een onge­schoolde na­tuurlijk­heid. Waar wij een werk maken, maken zij ple­zier.

4.

Maar 'zeker' weten we dit allemaal niet. Met ons gemeen hebben ze echter dat ze er iets van en voor zichzelf willen van maken, iets dat van hen is, iets waar ze fier op zijn. In wat ze maken zijn ze niet wat hen ontbreekt, maar wat hen tot persoon maakt, zoals u en ik. Soms komen ze niet tot uiterlijke expressie en is het ei­gen (misvormde) lichaam de onmiddellijke expressie van hun persoon. Maar soms ook kennen zij de drang om zichzelf en de wereld 'buiten en los van zichzelf' uit te beelden in lichaamsexpressie en pan­tomimiek, in tekeningen, schilderijen en beelden. Dat laatste kunnen zij niet alleen. Zij worden daarbij onder­steund door ergothera­peu­ten en andere creatieve begeleiders, die hun verlengde 'creatieve zelf' vormen. Samen ne­men ze het initiatief om aan een schilderwerk of aan een beeld te beginnen. Samen bepalen ze het on­derwerp, de kleuren, het materiaal. Vaak moeten begin en einde aan­gegeven worden. Vaak begint het zomaar met een punt dat verlengd wordt tot een lijn, de lijn wordt een vlek en de vlek een vlak. Op die ma­nier tekenen of schilde­ren zij de din­gen die hen kunnen aanspre­ken: een vis, een bloem, een vogel, een huis, een mens, een piano. Soms vloeien onbewust en on­gewild kleurenvlakken bij elkaar tot een eenvoudige, onge-'kunst'-elde esthetiek waarvan een direct herkenbare eerlijkheid en spontaniteit uitgaat.

5.

Dit is allemaal minder uitzonderlijk dan het lijkt. Eens de evolutie van primitieve grotschilde­ringen tot en met de hoogbloei van de Vlaamse primitieven voltrokken, ontstonden onder in­vloed van maatschappelijke veranderingen en als tegenbeweging tegen eerdere stromingen, vele 'nieuwe' kunstvormen die iets gemeen hebben met het werk van mensen met een verstan­delijke handicap: het Pointillisme (Seurat), het Kubisme (Picasso) met zijn abstrahering van de werkelijkheid, de Cobra-bewe­ging (Appel) met het teruggrijpen naar het kinderlijke en het spontane. Het meeste hebben 'kunstwerken' van personen met een verstandelijke handicap ge­meen met de Infor­mele schilderkunst en met een uitspraak van André Masson uit 1961: "Het materiële element bestaat uit papier en een beetje inkt. Het psychische aspect: je moet inner­lijk leeg worden. De automatische tekening, die zijn oorsprong heeft in het onbewuste, heeft het karakter van een geboorte. De eerste grafische structuren die zich op het papier aftekenen, zijn niets anders dan gestolde bewegingen, ritme, bezweringen. Het resultaat is: een vlek. In de tweede fase vraagt het latent aanwezige beeld uit de stof te worden bevrijd. Als het zover is moet je doorgaan, want dit beeld is niets anders dan een spoor, een ding dat op het strand is geworpen. De relatie tussen beide fasen dient gehandhaafd te blijven'. Tenslotte past binnen dit 'kader' de visionaire uitspraak van Paul Klee uit 1924: "De kunst is geen weergave van het zichtbare, zij maakt zichtbaar".

6.

Raoul Van Gool brengt elke dag zijn piano te gehore, maar de klank er­van is momentaan. Een lang 'geluidsleven' is zijn piano niet bescho­ren. Eén keer echter heeft Raoul 'zijn piano' geschil­derd en er daarmee voor altijd een 'stilleven' van gemaakt.

J. KiNDT