Het ontstaan van Brussel op de helling - deel 1

Wandeling op 25 april 2009

Afbeelding: Afbraak van de Sint-Gorikskerk in 1799. Ill. anoniem.  Stedelijk museum Brussel



De uiteenzetting beschouwt het onderwerp tussen de 11e en de 15e eeuw.  Het gaat over

het ontstaan van de parochies in het centrum van de stad in relatie met het ontstaan van

Brussel. Over het onderwerp wordt al sinds 100 jaar "geruziet". B. zal de

verschillende standpunten aanhalen en zijn eigen visie erover geven.

Hoofdrolspelers zijn 7 kerken: Sint-Jan-de-Doper van Molenbeek, de Kapellekerk, Sint-

Katelijne, Sint-Gorik, Sint-Niklaas, Sint-Michiel-en Sint-Goedele, Sint-Jakob.

De Begijnhofkerk is geen parochiale kerk en heet Sint-Jan-de-Doper zoals de kerk van

Molenbeek waarvan ze afhangt. De kerk van Molenbeek heeft trouwens een ambigue rol

in de parochiegeschiedenis.

Parochiale geschiedenis is geschreven door Placide Lefevre (oud-archivaris van Sint-

Goedele, Despy, Bonenfant, Guillaume Demarez, jonge vorsers van de ULB en BVNH.

De stelling van Placide Lefevre zou zijn dat er in Brussel één voorname moederkerk zou

zijn geweest, waarvan latere parochies zijn afgesplitst. Dat is ook wat het Sint-

Goedelekapittel vanaf de 12e eeuw wil laten verstaan. Dat kan opgemaakt worden uit het

oprichtingsdocument van het Sint-Goedelekapittel uit 1047, dat een vervalsing uit latere

tijd blijkt te zijn.

Oprichtingsaktes van de Kapellekerk dateert van 1210, van Sint-Gorik van 1540, Sint-

jacob 17e eeuw, Sint-Katelijne 15e eeuw, Sint-Niklaas 17e eeuw.  Demarez zoekt de oorsprong eerst bij Anderlecht, daarna Molenbeek.  Despy heeft een voorkeur voor Ukkel.

Verbesselt gaat van de these van Lefevre naar die van Despy.

In de 12e eeuw zijn er reeds meerdere parochies want in een document (?) wordt reeds

verwezen naar parochiegrenzen. In de 13e eeuw zijn "Huisarmen" of "Tafels van

Barmhartigheid (bramhartigheid -grapje) of van de Heilige Geest" expliciet verbonden

aan parochies. Giften van rijkere burgers worden via die instellingen uitgedeeld aan de

armen vanuit de kerk.

Sint-Goedele is daadwerkelijk de moederkerk van Brussel vanaf de 15e eeuw. Er wordt

geen onderscheid gemaakt tussen kerken of kapellen, het zijn alle "ekkleisia"'s.

Wat is een parochiekerk?

Het is een kerk die essentiële kerkelijke sacramenten mag uitvoeren, doop, huwelijk en

begrafenis.  Een parochiekerk heeft bijgevolg altijd een kerkhof.  De kerk houdt de

cijnsregisters bij zowel van armen als hertogen. De stad is onderverdeeld in zones, in de

14e eeuw zijn dat de parochies. Die zones komen ook voor in de hertogelijke

documenten. Bedienaars zijn de prebaan, parochianen, terwijl de kerkmeester behoort

tot de kerkfabriek.

Is Sint-Gorik de wieg van Brussel? Met als datum 977? Tijdens de 19e eeuw zijn er

opgravingen geweest op het Sint-Gorikseiland.. Slechts resten van de 16e-eeuwse kerk

zijn gevonden. Van de kerk ervoor bestaan maar 2 kleine schetsen. Er is de legende

over het bestaan van een castrum en de kerk waarin de relieken van Sint-Goedele in

985 door Karel van Frankrijk zijn ondergebracht, om in 1047 overgebracht te worden

naar de Sint-Michiel. De benedenstad zou verdedigd zijn geweest door een wal die tot de Sint-Niklaaskerk (Serhuyghskintssteen) zou gelopen hebben. Die gegevens komen uit de Vita van Sint-Goedele, die 2 à 300 jaar na de feiten is geschreven.

De parochie van Sint-Gorik is gesticht in de 16e eeuw omdat wegens wateroverlast de

gelovigen niet ter kerke konden in de Sint-Michiel-en-Sint-Goedelekapittelkerk.

Volgens B. is een belangrijk gegeven in de interpretatie van gegevens over parochies

is de drooglegging in de 12e eeuw.  Tijdens die eeuw zijn in de hele streek lage zones

afgewaterd, waarom zou dat fenomeen zich niet in dezelfde tijd in het Brussels broek

hebben voorgedaan? In de streek zijn er in de 12e eeuw veel nieuwgestichte dorpen.

Zowel Sint-Gorik als Sint-Niklaas zijn rond het midden van de 12e eeuw gebouwd. In die

tijd zijn de Zenne-armen rechtgetrokken, zijn molens gebouwd, komt er een portus.

(Wordt vervolgd)

http://dev.ulb.ac.be/philo/urhm/EtudesMed/biblio.php?image=etudes.jpg&zone=EtudesMed

Placide LEFEVRE , Philippe GODDING et Françoise GODDING-GANSHOF , éds, Chartes du chapitre de Sainte-Gudule de Bruxelles, 1047- 1300. Louvain-la-Neuve, College Érasme et Bruxelles, Nauwelaerts, 1993 (Université de Louvain). Recueil de travaux d’Histoire et de Philologie, 6ème s., fasc. 45).

Georges DESPY,  "Un dossier mystérieux : les origines de Bruxelles", dans Bulletin de la Classe des Lettres et des Sciences Morales et Politiques (de l') Académie Royale de Belgique, 1997, p. 241 -303.

Placide LEFEVRE, L'organisation ecclésiastique de la ville de Bruxelles au Moyen Age. Louvain, 1942 (Université de Louvain. Recueil de travaux d’Histoire et de Philologie, 3ème s., fasc. 11)., surtout p. 13- 34.