Op uitnodiging van de Vrije Universiteit van Amsterdam hield Willem Jan Otten, een bekeerde katholiek, op 23 november 1999 een rede tot de “ontwikkelden onder de verachters van de christelijke religie”, net als precies 200 jaar eerder de filosoof Friedrich Schleiermacher een rede onder die titel hield. Ottens rede is een even gepassioneerd als intiem en zoekend betoog over het wonderlijke, onuitroeibare ding genaamd “geloven” en sluit zo perfect aan bij onze zoektocht naar grondervaringen en geloof.

Otten stelt dat het “troostende Niets” van de atheïsten evenzeer een akt van geloof is als het geloof in God zelf. Beiden bestaan niet, in de betekenis dat ze aantoonbaar of concludeerbaar zijn. Ze zijn een akt van het hart, dat er hoe dan ook naar verlangt om in het uur van de dood op zijn plaats te worden gesteld. De filosoof Blaise Pascal schreef in de 17e eeuw: “Le coeur a ses raisons que la raison ne connaît pas” (= het hart kent zijn redenen die de rede niet kent). Otten gebruikt de betekenis van “hart” zoals Pascal het hier bedoelde, omdat het iedereen duidelijk zal zijn dat het niet redelijk is om in (helemaal n)iets te geloven en er toch troost in te vinden.

Otten beschrijft verder de volgende anekdote: “ Eind jaren vijftig greep aan de uiterste rand van Amsterdam het volgende plaats. We schrijven de ondoorgrondelijke voortijd van onze beschaving, toen er in elke straat nog maar één TV-toestel stond waarop maar één programma te zien was. Ik was zeven en had mij, tegen het uitdrukkelijke verbod van mijn moeder in, aan een tocht de Scheldestraat over gewaagd, over de brede vluchtheuvel waarop de patates-fritestent stond en was beland waar ik helemaal niet hoorde te zijn: in een moerassig gedeelte van de Ringdijk. Toen ik de dijk had beklommen zag ik in de diepte olifanten.

Vier of vijf olifanten.

Ze liepen los en drentelden wat, alsof het de gewoonste zaak van de wereld was. Maar zij waren olifanten! Losse olifanten.

Volgens mij heb ik het tafereel niet in verbijstering aanschouwd. Dit is er dus, dacht ik, dit is wat er aan de andere kant van de Ringdijk is. Ik ben teruggehold naar huis, want ik moest niet de enige blijven die dat wist.

Thuisgekomen werd ik niet geloofd, althans niet door de huishoudster. Ze zei dat ik teveel leed aan fantasie, dat ik niet zo moest schreeuwen en dat ik daar trouwens helemaal niet had mogen komen. Vervolgens stuurde ze me om sigaretten.’s Avonds in mijn bed heb ik nog mijn vijfjarig broertje van de olifanten trachten te overtuigen. Losse, zei ik. Er zijn daar losse olifanten. Hij antwoordde dat er in de Nierstraat drie kamelen waren gesignaleerd door Bennie. Of vier. Met één bult, vroeg ik. Dit was mijn strikvraag, bedoeld om mijn broertjes goedgelovigheid te ontmaskeren. Ja. Met één bult, maar Bennie had gezegd twee volgens mijn broertje.

Ergens van overtuigd zijn, maar niet geloofd worden, dat is de natuurlijke aanvangstoestand van een schrijver. Als iets een literatuur dodelijk vervelend kan maken, dan is het wel: schrijvers die opereren vanuit een geloofwaardige wereld. Zij geloven in dezelfde realiteit als hun lezers en vice versa. Zij lijken op de door u zo verafschuwde geestelijken die hun geloof verijlen tot wat aanstootloos geaccepteerd kan worden, op de programmamakers die hun kunsten laten afhangen van hun kijkcijfers, en op politici die hun overtuigingen aanpassen aan de peilingen.

Als ik mij concentreer op de herinnering aan de olifanten dan kan ik ze nog zien staan, maar het is me niet gelukt om de ervaring van heuse aanwezigheid die ze bij mij gewekt hadden mee te delen. Aan de huishoudster niet, aan mijn broertje niet, aan mijn klasgenoten de volgende dag niet, zelfs aan de juf niet, die me wel geloofde. Ze geloofde me, maar begreep me niet. Ten overstaan van de klas legde ze uit wie Sarassani was, en dat we zaterdagnamiddag allemaal de olifanten te zien zouden krijgen als we met de klas naar de matinee zouden gaan... De juf geloofde me. Voor mij was geloven nog lang niet wat het nu is: een kwestie, zijnde het raadselachtige, onbedwingbare, onlogische en bindende tegending dat zijn plaats naast weten, vergewissen en beseffen  heeft veroverd. De juf geloofde me op een wijze die dus eigenlijk “weten” is. Ze maakte de olifanten “echt”. Ik herinner me hoe er iets uit me wegsijpelde toen ze mijn wonderolifanten herleidde tot circusolifanten. Hetzelfde sijpelt uit mij weg wanneer u mij vertelt hoe dol u bent op proeven van het hedendaags realisme, waarin hoe echt was is wat u nou juist zo mooi vindt.

Waren de olifanten dan niet echt?

Ze waren er, maar op het moment dat er door anderen aan getwijfeld werd, besefte ik dat hun aanwezigheid in mijn ervaring een andere was dan die van vier reigers, als ik die op hun plaats gezien zou hebben. Er is een moment waarop mijn verstand moet hebben gezegd: dit kan niet. Losse olifanten bestaan niet in Nederland. Maar mijn ondervinding zei: zo is het hier.

De verklaring voor de olifanten is altijd voorhanden. We leven in een wereld die elk wonder, elke sensatie van doorbreken van de orde, zal kunnen herleiden tot realiteit.

(...)

Het is dus voor een gelovige altijd weer even moeilijk om in het gezelschap van sceptici enigermate overtuigend overtuigd te blijven.”

09-01-2013 om 16:50 geschreven door sarah  

07-01-2013 om 17:14 geschreven door sarah