Zwart als git wordt het licht,

aardedonker de zon.

Loodzwaar hangen de wolken,

na regen klaart het niet op.

De huisbewaarder vlucht uit het huis

en onbeheerd blijft het achter.

Bomen van mannen

beven als riet.

De harde hand van de molenaarsvrouw

is moe van het malen.

Toonloos wordt een liedje gezongen,

ijl klinkt de stem van een vogel.

Iedere hoogte is me te hoog,

trappen te steil, woorden te veel,

ik durf de schrikwekkende

straten niet meer begaan.

Ach olijven,je smaakt me niet meer,

amandelbomen, bloei niet voor mij.

Ik streel je nog wel maar voel je niet meer,

zegt de ene mens tot de ander.

Weg weg naar je eeuwige huis,

roepen de doodgravers door de straten

voort, naar onze blijvende woning,

roepen de doden de levenden toe.

Het zilveren snoer wordt doorgeknipt,

de gouden lamp valt stuk op de vloer.

De kruik barst aan de boorden van de bron,

het scheprad schept geen water meer.

Stof wordt stof en leem wordt leem,

alles keert naar zijn oorsprong terug.

De adem stroomt naar de ademzee,

tot Hem die leeft.

Naar Prediker (Huub Oosterhuis vermoed ik)

Gebed, als ‘Een behoefte om te begrijpen en begrepen te worden. Een behoefte om je aan iets toe te vertrouwen, te zingen, je te herinneren, deel te hebben aan iets wat groter is dan ikzelf. Een behoefte om je te verliezen en jezelf geheeld terug te vinden, geheeld en vergeven. Een behoefte om je verdriet uit te zingen en een behoefte om te zijn, om je bewust te maken dat je bestaat. Een beweging naar het leven'. Elie Wiesel

Welk voordeel heeft de mens van alles wat hij heeft verworven,
al zijn moeizaam gezwoeg onder de zon?
Generaties gaan, generaties komen,
maar de aarde blijft altijd bestaan.
De zon komt op, de zon gaat onder,
en altijd snelt ze naar de plaats waar ze weer op zal gaan.
De wind waait naar het zuiden,
dan draait hij naar het noorden.
Hij draait en waait en draait
en al draaiend waait de wind weer terug.
Alle rivieren stromen naar de zee,
toch raakt de zee niet vol.
De rivieren keren om,
ze gaan weer naar de plaats vanwaar ze komen,
en beginnen weer opnieuw te stromen.
Alles is vermoeiend,
zozeer dat er geen woorden voor te vinden zijn.
De ogen van een mens kijken, en vinden geen rust,
zijn oren horen, en ze blijven horen.

Prediker

Onderweg

Sussja en Elimelech trokken drie jaar lang door het land, om het lot der ronddolende Sjechina te delen en de verdwaalde mensen tot haar te bekeren. Eens overnachtten ze in een herberg, waar een bruiloft gevierd werd. De gasten waren ruwe kwanten, die bovendien veel te veel gedronken hadden. Ze zonnen net op een nieuwe grap en de andere reizigers kwamen juist van pas. Nauwelijks waren de twee in een hoekje gaan liggen, rabbi Elimelech tegen de muur en rabbi Sussja naast hem of daar kwamen de kerels al aan, pakten Sussja die het meest voor de hand lag en sloegen en pijnigden hem; tenslotte gooiden ze hem weer neer en begonnen te dansen. Elimelech had het verdroten ongestoord op zijn ransel te hebben gelegen, en hij benijdde zijn broer de slagen. Daarom zei hij tegen hem: ‘Beste broer laat mij toch op jouw plaats liggen en ga jij in de hoek’. Ze ruilden van plaats. Toen de kerels klaar waren met de dans wilden ze met de vorige grap doorgaan en pakten rabbi Elimelech al beet, maar een van hen riep: ‘Dat is niet recht en billijk, de ander moet ook zijn aandeel hebben in onze eregaven’. Dus trokken ze Sussja uit zijn hoekje en dienden hem een nieuw pak slaag toe en riepen: ‘Jij moet ook een aandenken aan de bruiloft hebben!’

Later zij Sussja lachend tegen Elimelech: ‘Kijk, beste broer. Wie slagen beschoren zijn, die vinden ze, waar hij zich ook versteekt.

Uit Martin Buber ‘Chassidische vertellingen’ blz. 262

7.       De ontmoeting

De bestemming van een mens is persoonlijk, maar niet zelfbesloten. Zoals gezegd, wordt de bestemming dialogisch gevonden, in de wisselwerking tussen de innerlijke mens en wat er zin zijn leven voorvalt. Daarbij spelen de ontmoetingen met anderen de belangrijkste rol, niet de zakelijke ontmoetingen, maar de persoonlijke, ook de gratuite en toevallige, die men kan mislopen als men geen tijd heeft voor de ander. De ontmoeting met een andere mens kan beslissend zijn voor de vormgeving van mijn bestemming, omdat deze andere mij tot mijzelf brengt, voor mij een meester wordt die mijn innerlijke ontsluit en diepere vermogens in mij wakker roept. Niet alleen zijn ontmoetingen belangrijk voor het vinden van de bestemming, zij zijn ook een genade die mogelijk wordt door het leven van de innerlijke mens. Want dit leven bevrijdt een mens in zijn diepste vermogens, die precies communicatief van aard zijn. Het maakt hem bekwaam tot echte ontmoeting, omdat hij niet meer “een figuur moet slaan”, en oordelen en vooroordelen kan loslaten.

Wat meer is: er is zoiets als de “ontmoeting van bestemmingen”, het “elkaar kruisen van bestemmingen”, een van de krachtigste gelukservaringen die mogelijk zijn. De vriendschappen die op basis hiervan ontstaan, hebben de merkwaardigheid dat scheiding in ruimte en tijd er geen enkele vat op hebben; men kan elkaar na jaren weerzien en opnieuw vinden alsof het gisteren was. De relatie is immers niet gegrond op de uiterlijke mens en zijn wisselvalligheden, maar op zielsverwantschap. Er zou veel te zeggen zijn over dit onderwerp, maar het is ook moeilijk te zeggen. We raken hier het punt waarop de bestemming in de tijd de eeuwigheidbestemming raakt, en het inzicht kan groeien dat de uiteindelijke geluksbestemming van de mens niet ligt in de opvulling van een innerlijk verlangen, maar in de gemeenschap zelf met andere mensen en met God.

Er is een ontmoeting die dit alles samenvat: de ontmoeting met Hem die de Meester is van het menszijn, ontmoeting waarin tijd en ruimte helemaal geen rol meer spelen, en de Geestesverwantschap een voor alle mensen bestemde gave wordt van God.

Op een prachtige zomerdag zag ik langs de weg een kerkhof, met een zogenaamde Pogost, een kerk omringd door geen andere huizen dan die van de geestelijkheid. De klok luidde voor de H. Liturgie en ik ging er heen. Het volk uit de omtrek kwam ook toegelopen, sommigen van ver over de hei. Toen ze mijn haast zagen, zeiden ze: “Je hoeft er niet zo’n vaart achter te zetten. Onze priester is ziekelijk en celebreert erg langzaam. Je kunt nog lang genoeg er bij zijn”.

De mis duurde inderdaad lang. De priester was nog jong, bleek en uiterst mager. Hij celebreerde langzaam, maar met diepe eerbied en godsvrucht. Op het eind van de Liturgie preekt hij zeer mooi over de middelen om te geraken tot de liefde Gods. Hij nodigde mij ten eten.

Aan tafel zei ik: “Vader, u officieert langzaam, maar met diepe eerbied en met veel devotie”. “Ja,” antwoordde hij, “mijn parochianen zijn daar niet op gesteld, maar wat kan ik doen? Eer ik een gebedsformule uitspreek, overweeg ik graag de woorden ervan. Zonder inwendige aanvoeling heeft het herhalen van woorden geen nut, noch voor mij noch voor de mensen. Het komt boven alles aan op inwendig leven en aandacht bij het gebed. Doch wie bekommert zich eigenlijk nog om innerlijk leven?

Uit: Het verhaal van een Russische pelgrim – zwerver Christi, Tielt-Nijmegen, 1973, p. 85

8.       De meester van de menswording

Jezus van Nazaret zou tot zijn dertigste jaar het beroep van timmerman hebben uitgeoefend. Deze fase van zijn leven moet onbeduidend zijn geweest, want er is verder niets over bekend. Op een bepaald ogenblik, door de evangelisten verbonden met de doop door Johannes, is er een doorbraak gekomen. Van toen af aan is de Mensenzoon een zwervend bestaan gaan leiden, “zonder steen om zijn hoofd op te laten rusten”. Bij u en ik gaat het andersom: in onze jeugd zijn wij wel nog een beetje avontuurlijk aangelegd, maar dan worden wij wijzer, zoals dat heet, en zeker bezadigder, iemand die buiten de door de maatschappij geijkte levensmodellen stapt, die op rijpere leeftijd tekenen vertoont van jeugdige losgeslagenheid, dat is een origineel en een zonderling. Ook bij Jezus kwamen volgens Marcus zijn familieleden, degenen dus die de vroegere Jezus hadden gekend, hem halen omdat zij dachten dat hij krankzinnig geworden was (Mc 3,21)[1]

Maar Hij was vrij. Hij was niet iemand om mee te draaien in een systeem, van welke aard ook. Met de nurkse en weerbarstige kant van zijn persoonlijkheid krijgen juist zij te maken die groot gingen op de uiterlijke mens, in casu een religieuze status of positie die een kwestie wordt van eer, macht en bezit, en die de mens wilden herleiden tot zijn functie binnen het systeem. Ook Jezus proberen ze te vangen. Maar Hij was vrij. Hij had een eigen goddelijke origine die de voortdurende bron vormde van zijn bestaan. De Godmens was niet een soort algemene persoonlijkheid die de afspiegeling zou zijn van de goddelijke algemeenheid, maar Hij is Jezus, met zijn sterk persoonlijke originaliteit. Soms denken wij dat wanneer iemand zijn leven door God laat bepalen in plaats van door de machten van deze wereld, hij opnieuw binnentreedt in een systeem dat hem halveert. Maar God is geen dictator die mensendorpen platwalst omdat ze zo weinig rechtlijnig zijn en er met al die koterijen zo slordig uitzien. Het is integendeel zo dat niet alleen iemands goddelijke bestemming overeenkomt met zijn diepste persoonlijke originaliteit, maar dat enkel het leven vanuit God de diepste originaliteit bevrijdt.

Jezus’ vrijheid blijkt ook in zijn omgang met de tijd. Zijn levenshouding klinkt door in wat Hij zegt over de vogelen des hemels en de leliën des velds: “Maakt u niet bezorgd voor de dag van morgen want de dag van morgen zorgt wel voor zichzelf” (Mt 6,34). Als je de evangelies leest heb je de indruk dat Hij zomaar wat rondwandelt, een Goede Herder zonder pastoraal plan. Je kunt je niet inbeelden dat Hij tot iemand zou zeggen: “Voorwaar, ik heb nu geen tijd”. In iedere toevallige ontmoeting is Hij helemaal present, en voor ieder die Hem zo ontmoet wordt deze presentie zonder meer tot een heden vol genade. En op een of andere manier is het via deze ongeorganiseerde volheid van genade doorheen de persoonlijke ontmoeting, dat het Rijk Gods gestalte krijgt, waarvan Jezus wel zegt dat het groeit, maar nooit hoe het er na al dat groeien uit zal zien.

Jezus is de Wijze, maar zo gek als deze wijze kunnen wij niet meer zijn. Zelfs niet zo gek als de apostelen, waarvan misschien de meesten net zoals Petrus (Mc 1,30) getrouwd waren, en die toch Jezus letterlijk volgden: de maatschappij en het familieleven moeten toen anders geweest zijn dan nu. Wij lijken meer op Lazarus, Marta en Maria, goede vrienden en volgelingen van Jezus die gewoon thuisbleven (Lc 10,38-42)[2]. Maar juist dan wordt Marta mogelijk die, hoewel Jezus zelf in huis is, nog steeds haar drukdoenerij niet opgeeft, nog steeds “geen tijd heeft” en vindt dat haar zus maar luilakt, nog steeds niet merkt dat het enig noodzakelijke op dat ogenblik – noodzakelijk om de levensbestemming niet te missen – de gratuite communicatie is met Hem die zonder afspraak is aangekomen.

Wat de evangelies typeert, die de atmosfeer rond Jezus laten proeven, zin niet filosofische inzichten of morele stelregels, maar vooral verhalen over ontmoetingen tussen Jezus en mensen, die zelf ook door de evangelies in hun eigenheid aan ons worden voorgesteld: de afwisselend edelmoedige en kleinmoedige Petrus, Zacheus de uitbuiter die de kleine mens wordt, en die de eer krijgt Jezus gastvrijheid te mogen bewijzen; Maria Magdalena met haar voorgeschiedenis; Bartimeus; de kinderen die eerst werden afgewezen; de Samaritaanse met haar ingewikkelde levensgeschiedenis en haar domme opmerkingen, maar in wie de innerlijk bron van het ware leven ontwaakt. Jezus kijkt naar de mens in de mens, de innerlijke mens achter de uiterlijke façade, ongeacht zijn sociale status en verleden. Hij geeft de mens terug aan zijn diepste innerlijke vrijheid, aan de oorsprong en bron van zijn bestaan die God de Vader is, om eindelijk een vrij mens te zijn. Hij plaatst de mens in de wijdste dialoog en communicatie. In Hem wordt Gods plan met de tijd openbaar, “Gods wijsheid, die verborgen was, het geheime plan, door God van alle eeuwigheid ontworpen en bestemd voor onze verheerlijking” (1Kor 2,7)[3]

III. Het plan van god

1.       De werkdagen van God

Alles wat niet God is, is door God uit het niets geschapen. Ook de tijd is door God geschapen. Dit schakelt meteen twee zijpaden uit: dat de tijd absoluut zou zijn, en dat de tijd zinloos of slecht zou zijn. Het situeert de tijd in de spanwijdte van de relatie tussen God en mens. Dit betekent ook dat onze invalshoek niet metafysisch is, maar dat wij ons meteen bewegen op het niveau van de vragen naar zinvolheid en betekenis: de tijd in verband met onze levensbestemming.

Het is al een grote wijdte wanneer de mens opnieuw voor het hemelgewelf komt te staan, de oorspronkelijke ervaring van de tijd die de astronomische is. Het is begrijpelijk dat de mens in de hemel en het astrale het goddelijke en allerhoogste heeft gezien. Evenzeer begrijpelijk is dat de mens in de sterren het raadsel van zijn eigen levensloop en bestemming heeft gelezen. Zelfs onze nuchtere, wetenschappelijke cultuur heeft de astrale fascinatie haar mythisch gehalte niet ontnomen. Maar voor de bijbelse ervaring is deze wereld nog te eng, en geldt van de sterren: “Vol vreugde stralen ze voor Hem die hen schiep” (Bar 3,35). Ook het raadsel van tijd en bestemming wordt in de Schrift gegrond in de Schepper van de tijd, en in een goddelijke tijd die de astronomische tijd te boven gaat.

“God sprak: ‘Er moeten lichten zijn aan het hemelgewelf, die de dag van de nacht zullen scheiden; zij moeten als tekens dienen, zowel voor de feesten als voor de dagen en de jaren en tevens als lampen aan het hemelgewelf om de aarde te verlichten’” (Gn 1,14-15)

Zo gebeurde het, op “de vierde dag” (Gn 1,19) van Gods schepping. Er zijn dus, volgens het scheppingsverhaal, “drie dagen” aan voorafgegaan waar de zon nog niet bestond. De letter van de tekst spoort ons dus aan om in de “zes dagen” van de schepping, en de “zevende dag” van goddelijke rust, iets anders te zien dan menselijke dagen van vierentwintig uur, die afhangen van de loop van de zon. Ook het licht van de eerste dag (“God sprak: “ER moet licht zijn!” En er was licht” – Gn 1,3), moet dan iets anders zijn dan het licht van de hemellichamen.

Het licht van de eerste dag is het eerstgeschapene en gaat vooraf aan de scheiding van hemel en aarde (Gn 1,6-8). Het behoort nog tot de goddelijke atmosfeer, in de zin van de scheppingspsalm: “Heer mijn God, hoe ontzaglijk zijt Gij, met glans en luister bekleed, gehuld in een mantel van licht” (Ps 104,1-2). Het licht van de eerste dag, dat ook de volgende dagen tot “dag” maakt, is als het ware de afstraling van Gods heerlijkheid in heel de schepping. Gods werk wordt gedaan in dit licht, of beter, wanneer God werkt, is dit licht er, of het nu verder in menselijk opzicht dag is of nacht: “Voor U heerst in het duister geen duister, lichtend is de nacht als de dag” (Ps 139,12). De zes dagen van de schepping zijn goddelijke werkdagen, en omgekeerd: wanneer God werkt, is het dag. En over Gods dagen zegt de psalm van de tijd:

“Duizend jaren toch zijn in uw ogen als de dag van gisteren – voorbij! een wake gelijk in de nacht” (Ps 90, 4-5; zie 2 Pet 3,8[4]) We moeten er ons dus voor hoeden de “zes dagen” van het scheppingsverhaal al te menselijk te beschouwen. Het zijn de werkdagen van God, die we niet zomaar ergens “aan het begin” moeten plaatsen, maar die de hele geschiedenis van het universum bestrijken. “Mijn Vader is tot op de dag van vandaag voortdurend aan het werk, en ook ik houd niet op met werken” (Joh 5,17). En God werkt tot het einde van de wereld, wanneer de zevende dag, de eeuwige sabbat zal komen van de rust van de mens in God.

Meer omvattend dan de beperkte menselijke ervaring van de tijd is er volgens het scheppingsverhaal een goddelijke scheppingstijd, waarin het universum doorheen een geleidelijk proces tot stand komt en God zijn plan tot voltooiing brengt. De wijze, de magiër, de kenner van de geheimen van de tijd, van lot en bestemming, dat is vanaf het oude Babylon de astroloog. Als deze wijzen uit het oosten de heilsgeschiedenis binnentreden (Mt 2), worden zij van hun sterrenkunst gebracht naar het eigenlijke geheim van de tijd “van eeuwigheid verborgen in God, de schepper van het heelal” (Ef 3,9)[5]

Het is U altijd mogelijk
uw macht te ontplooien
en wie zal er weerstaan
aan de kracht van uw arm?
Want de hele wereld is voor U
als de kleinigheid die de weegschaal doet hellen
en als een dauwdruppel
die in de morgenschemering op de aarde valt.
Maar Gij ontfermt u over allesn,
omdat Gij alles vermoogt
en Gij telt de zonden van de mensen niet,
om hen tot inkeer te laten komen.
Want alles wat bestaat hebt Gij lief
en Gij verafschuwt niets van wat Gij gemaakt hebt;
ja, als Gij iets gehaat had,
zoudt Gij het niet geschapen hebben.
En hoe zou iets in stand zijn gebleven,
als Gij het niet gewild had,
of hoe zou iets behouden zijn
dat door U niet was geroepen?
Gij spaart echter alles, omdat het van U is,
Gij Heer, die al wat leeft bemint.

Wijsheid, 11,21-26

2.       Waarom God het universum schept

Wat is de betekenis van de tijd? De betekenis ligt in het handelen van God, die het universum schept doorheen de tijd. Waarom schept God het universum? In de opeenvolging van ”zes dagen” laat het scheppingsverhaal een lijn, een richting verschijnen. God sticht open ruimtes, door de scheiding van hemel en aarde (Gn 1,7-8), van zee en land (Gn 1,9-10), en de schepping van de tijd. Deze open ruimtes worden verblijfplaatsen voor eigensoortige levende wezens. Zodra het land vrijkomt, schiet de plantengroei op (Gn 1,11-12). De vogels komen in de hemel, de vissen in de zee. Op de zesde dag worden de dieren van het land en de mens geschapen (Gn 1,24-26). Van de materie naar het leven, en van planten en dieren naar de mens.

En de zesde dag is de laatste dag. Het hele scheppingsproces gaat in de richting van de mens, die er het einddoel en de bekroning van vormt. God schept het universum met de mens als bedoeling. Zoals op de zesde dag de mens onder de “dieren van het land” het betere dier is, zo kan er een voortgang zijn van de mens naar de betere mens die pas ten volle mens is, “de nieuwe mens”, maar niet naar iets anders dan de mens. In de mens blijkt de zin van het scheppingsproces.

Niet alleen wordt het universum geschapen in de richting van de mens, het bestaat als het ware voor de mens. De mens bekleedt immers in het universum een uitzonderingspositie, die door het scheppingsverhaal gegrond wordt in Gods bedoeling: “Nu gaan Wij de mens maken, als beeld van Ons, op Ons gelijkend” (Gn 1,26). De eerste betekenis van dit woord blijkt in wat onmiddellijk volgt: “Hij zal heersen over de vissen in de zee, over de vogels van de lucht, over de tamme dieren, over alle wilde beesten en over al het gedierte dat over de grond kruipt” (Gn 1,26), en datzelfde wordt nog eens beklemtoond door het te herhalen onder de vorm van een goddelijk gebod: “Bevolk de aarde en onderwerp haar” (Gn 1,28). De plaats van de mens in de schepping is er een van beheersing en meesterschap. De mens is niet ondergeschikt aan de natuur, maar omgekeerd de natuur aan de mens. Door deze macht gelijkt de mens op de Almachtige, en wordt hij tot medeverantwoordelijk en medewerker in het scheppingsproces aangesteld. Deze plaats en dit vermogen van de mens blijven hemzelf verbazen:

“Als uw hemel ik zie, uwer vingeren werk,
maan en sterren die Gij daar stelde,
wat is dan de mens dat Gij acht op hem slaat,
het mensenkind dat Gij hem aanziet?
En nochtans gaaft Ge hem een haast goddelijke staat”

(Ps 8, 4-7)

3.       Waarom God de mens schept

Waarom schept God de mens? Niet om te heersen – dat kan God wel zonder de mens. De positie van de mens in de schepping is een middel, geen doel. Wij moeten ons veeleer afvragen: wat is de bedoeling van God met de mens, dat God hem deze positie geeft?

“Nu gaan Wij de mens maken,
als beeld van Ons,
op Ons gelijkend”

(Gn 1,26)

Het vreemde in dit woord is dat God er over zichzelf spreekt als een innerlijk meervoud. Een echt veelvoud is het niet, want in het vers daarop wordt weer het enkelvoud gebruikt:

“En God schiep de mens als zijn beeld,
als het beeld van God schiep Hij hem;
man en vrouw schiep Hij hen”

(Gn 1,27)

Maar hier treedt een andere wending op van enkelvoud (de mens) naar meervoud (man en vrouw). In dit gebruik van het meervoud als enkelvoud en omgekeerd komt er in de tekst zelf een gelijkenis tot stand tussen God en emns. Het is alsof God in zichzelf in gemeenschap is, en zo ook de mens een communicatief wezen is, dat hierin met God overeenkomt. De mens is geen gesloten blok, maar open en aangewezen op een relationeel leven. Hij vormt op zichzelf geen voltooide eenheid, maar pas in vereniging[6]. In Gn 54,3 luidt het: “Toen Adam honderddertig jaar oud was, verwerkte hij een zoon, die op hem geleek en zijn beeld was, en hij noemde hem Set” (Gn 5,3). De verwekking van Set door Adam wordt welbewust in dezelfde termen verwoord als de schepping van de mens door God. De mens lijkt op God zoals een zoon lijkt op zijn vader. Dat wil zeggen: het “beeld van God”, de gelijkenis, drukt een basisverwantschap uit, een familieverwantschap tussen God en mens. Het beeld van God in de mens is niet iets dat de mens heeft, het is zelf een relatie, een fundamentele overeenkomst van God en mens, die maakt dat de mens open is voor God: “Hij heeft zijn oog in hun hart gepland” (Sir 17,8).

Deze openheid voor God is tegelijk openheid voor de andere mens. Zij vindt haar uitdrukking in de relatie van man en vrouw. In het tweede scheppingsverhaal is Adam op zoek naar zijn wederhelft, “de hulp die bij hem past” (Gn 2,20), en dit verlangen en tekort, deze onvoltooidheid in de schepping, kan door niets van het bestaande worden ingelost (Gn 2,20), tot God de vrouw schept. En met hun vereniging wordt volgens dit tweede verhaal de schepping voltooid (2,22-25). Nu is in de hele bijbelse taal de relatie man-vrouw niet alleen het sterkste voorbeeld van menselijke relationaliteit, maar een mystiek gegeven, het sacrament van de communicatieve natuur van de mens. Ook het verbond tussen God en mens wordt in deze taal gevat:

“Zoals een jongeman een meisje huwt,
zo zal hij die u opbouwt, u huwen.
En zoals de bruidegom blij is met zijn bruid,
zo zal uw God zich verblijden om u”

(Js 62,5)

God schept dus de mens als een open, communicatief wezen, zoals Hijzelf dat is, om in communio, in liefdesgemeenschap te treden met God en met andere mensen. Tastend vinden we dit antwoord. Er is een kortere weg. De uiteindelijke zin van het begin ligt in het einde. De meest directe verklaring van het eerste hoofdstuk van de Schrift is in het laatste hoofdstuk te vinden:

“En ik zag de heilige stad, het nieuwe Jeruzalem, van God uit de hemel neerdalen, gereed als een bruid die zich voor haar man heeft getooid”

(Apk 21,2; zie 21,10-11)

Het einddoel van alles is een stad, dat wil zeggen een gemeenschap van mensen. En deze stad is de plaats waar God en mens samenwonen: “Ziehier Gods woning onder de mensen” (Apk 21,3). De stad Gods wordt niet door mensen opgericht, zij daalt uit de hemel neer, dat wil zeggen: zij wordt door God gegeven. Maar zij wordt tegelijk vaan God gegeven en voor hem bereid “als een bruid”. Het einddoel is dit huwelijk van hemel en aarde in de stad van vrede.

Wat is dus de reden van de schepping in de bijbelse visie? Er is geen andere reden dan Gods wil, die zonder enige noodzaak en op louter gratuite wijze een liefdes- en geluksgemeenschap wil stichten van de mensen onderling en van de mensen met God, gemeenschap die Jezus het “Rijk van God” noemt. Dat is het plan van God “onze heiland, die wil dat alle mensen gered worden en tot de kennis van de waarheid komen” (1Tim 2,3-4).

4.       De onlosmakelijke band van liefde en vrijheid

Het waarom van de schepping is de voorwaarde van het hoe. Als liefde het doel is, is vrijheid de voorwaarde. Dat God metterdaad een plan heeft dat Hij uitvoert, is samen te denken met de vrijheid van de mens, die op een of andere manier in het scheppingsproces moet zijn voorbereid. Want er kan geen liefde bestaan zonder vrije instemming. Liefde wordt niet afgedwongen. God kan de mens zijn liefde aanbieden, maar de wederliefde van de mens moet een vrij antwoord zijn: “het Jeruzalem van omhoog is vrij, en dat is onze moeder” (Gal 4,26). Omdat God liefde wil, schept Hij de mens vrij. Dat is een kernpunt en in vele opzichten een eigenheid van de bijbelse godsdienst.

God heeft de mens dus niet alleen tot behoeder van de schepping aangesteld. Hij heeft hem, op deze “zesde dag” van de voltooiing van de mens naar Gods beeld, verantwoordelijkheid gegeven over zichzelf. God heeft de volvoering van zijn plan afhankelijk gemaakt van de bereidwillige medewerking van de mens, en deze was beslist niet gegarandeerd. God bemint het eerst, maar de mens kan deze liefde beantwoorden of weigeren. In de gemeenschap met God en met mensen vindt de mens de voltooiing van zijn vrijheid, maar hij kan ook de weg van de slavernij opgaan. God heeft de mens open geschapen, in de richting van de liefdesgemeenschap, en dit “beeld van God”, deze oersympathie, wordt door niets teniet gedaan. Maar de mens kan deze openheid ter harte nemen, of zichzelf afsluiten en voor zichzelf gaan leven. Hij is in staat tot zelfvergeten liefde, maar tot zelfzucht die het leven van de ander overheerst of ontkent. En deze zelfzucht en heerszucht nemen in de mensengeschiedenis de vorm aan van in collectiviteiten verankerde gewoontes, die van generatie tot generatie worden doorgegeven. Schrijnend genoeg, maar volkomen terecht, laat de Schrift de “ordinaire” mensengeschiedenis beginnen met de moord van Kaïn op zijn broer: de geschiedenis lijkt soms de eindeloze herhaling van dit oerverhaal over de tegennatuurlijke dood, het meest manifeste teken van de zonde tegen de open, communicatieve natuur van de mens.

Omdat God desondanks blijft beminnen, krijgt het verhaal van de verhouding van God en mens, en ook dat is nog steeds typisch voor de bijbelse godsdienst, de vorm van een historisch avontuur. De tijd van de schepping verdicht zich in een geschiedenis van verlossing waarin God probeert om de mensheid door onderrichting op te voeden, niet om de mens zijn vrijheid te ontnemen, maar om hem tot de vrijheid terug te voeren. Tenslotte, “toen de volheid van de tijden was gekomen”, kwam Hij zelf in de tijd, niet om de mens te dwingen, maar om hem uit zonde en dood in de ware vrijheid te herstellen en hem het Voorbeeld te tonen van de nieuwe mens, die in de liefde tot het uiterste gaat. “Voor die vrijheid heeft Christus zich vrijgemaakt” (Gal 5,1). En deze band tussen vrijheid en liefde blijft een van de sleutels van het christendom:

“Gij wordt geroepen tot vrijheid. Alleen, misbruik de vrijheid niet als voorwendsel voor de zelfzucht. Integendeel, dient elkander in liefde. Want de hele wet is vervat in dit ene Woord: ‘Gij zult uw naaste liefhebben als uzelf”

Gal 5,14

Het plan van God is dus eerder te denken als een algemeen plan, dat nog op zeer gediversifieerde wijze concreet kan worden ingevuld. Nooit ofte nooit wordt in de bijbelse ervaring God tot een strak, naamloos, kosmisch principe dat op onpersoonlijke wijze, buiten elke relatie en tegen alle wil en dank in een eens voorgenomen idee uitvoert en alles tot in details volgens duistere bedoelingen determineert. Als je het universum bekijkt, waarin zaken voorkomen als nijlpaarden, krokodillen en struisvogels (Job 39-41), dan is het onmogelijke dat God een benepen oude dictator is die voortdurend vreest dat de zaken uit de hand gaan lopen. En dan spreek ik nog niet over de originaliteit die men onder mensen vindt, en die merkwaardig genoeg het sterkst uitgesproken is bij de heiligen die leven volgen Gods wil.

5.       De zin van het tijdelijke leven

 “God sprak: ‘Er moeten lichten zijn aan het hemelgewelf, die de dag van de nacht zullen scheiden; zij moeten als tekens dienen, zowel voor de feesten als voor de dagen en de jaren” (Gn 1,14). Het bijbelse scheppingsverhaal ontneemt het astrale zijn goddelijke glans, en draait de oude verhouding om. De mens is niet zomaar ingeweven in het gebruik van de tijd door de natuur, maar de mens krijgt de tijd ter beschikking. God schept de hemellichamen, als tekens die dienstbaar zijn aan de mens om de kalender te bepalen, ze zijn “lampen” voor overdag en ’s nachts, ze krijgen de vertrouwelijkheid van huisgerief.

Op een of ander manier is er een directe band tussen vrijheid en tijdsbewustzijn. Wat de tijd verder ook is, één ding is duidelijk: dat wij hem kunnen gebruiken. Binnen de door het tijdsgebruik van de natuur gestelde grenzen kan de mens op zijn beurt zich de tijd toe-eigenen en gebruiken voor wat hij wil. De tijd is daar, en is daar altijd. Ook als ik de tijd links laat liggen, ermee knoei, hem verbeuzel, laat hij mij niet in de steek. Telkens weer is er een nieuw ogenblik en een nieuwe kans. De tijd is als een geschenk dat voortdurend aangeboden wordt, ik hoef hem maar te nemen. De tijd is, in menselijke beeldspraak, zeer verdraagzaam, zeer geduldig, ongelooflijk trouw. Of beter, zou juist niet in deze ervaring van het “voortdurende geschenk” het geduld en de trouw blijken van de Schepper? Het scheppingsgeloof betreft immers geen feiten uit een ver verleden, maar is zoals alles in het geloof, uitdrukking van een relatie: op dit eigenste ogenblik is er een Woord, een stroom van liefdevolle informatie die mij schept, die mij op dit eigenste ogenblik redt uit het niets waaruit mijn bestaan wordt opgeroepen. Ik leef bij de gratie van Gods communicatie. Meer nog, Hij gunt mij de tijd en de vrijheid. Want deze zomaar gegeven tijd kan voor om het even wat gebruikt worden, ook het meest tegenstrijdige: “Alles heeft zijn uur, alle dingen onder hemel hebben hun tijd” (Pred 3,1)

Alles heeft zijn uur,
alle dingen onder de hemel hebben hun tijd.
Er is een tijd om te baren en een tijd om te sterven,
een tijd om te planten en een tijd om wat geplant is te oogsten.
Een tijd om te doden en een tijd om te genezen,
een tijd om af te breken en een tijd om op te bouwen.
Een tijd om te huilen en een tijd om te lachten,
een tijd om te rouwen en een tijd om te dansen.
Een tijd om stenen weg te gooien en een tijd om stenen te verzamelen,
een tijd om te omhelzen en een tijd om van omhelzen af te zien.
Een tijd om te zoeken en een tijd om te verliezen,
een tijd om te bewaren en een tijd om weg te doen.
Een tijd om te scheuren en een tijd om te herstellen,
een tijd om te zwijgen en een tijd om te spreken.
Een tijd om lief te hebben en een tijd om te haten,
een tijd voor oorlog en een tijd voor vrede.

Pred 3,1-8

Niet alleen kunnen wij ons de tijd toe-eigenen omdat ons bewustzijn in zekere mate afstand kan nemen van het kosmische. Door ons bewustzijn hebben wij reeds de tijd. Niet dat hij een verleden heeft is eigen aan de mens, maar dat hij zich het verleden als verleden kan herinneren. Niet dat hij toekomst heeft kenmerkt de mens, maar dat hij door zijn bewustzijn op de toekomst kan vooruitlopen, kan plannen en voorzien, verwachten en hopen.

Maar deze vrijheid is relatief. Het is alsof de mens op twee niveaus tegelijk bestaat: enerzijds is hij ingeweven in de processen van de natuur, anderzijds kan hij zich er met zijn bewustzijn boven stellen. Ons bewustzijn kan zich enigszins boven het verloop van de tijd stellen, dit verloop overzien, en dat zegt onze vrijheid uit. Maar in de orde van de feitelijkheid zijn wij aan het heden gebonden. Wij kunnen niet buiten de ruimte stappen, maar wij kunnen er doorheen wandelen. De tijd, daar kunnen we noch buiten stappen, noch doorheen wandelen. We zitten in een trein die bolt. Er zijn geen haltes, niet eens stations, en er is geen noodrem. Wij kunnen niet eens onze coupé verlaten: wij zijn aan het ogenblik gekluisterd. Wij kunnen terugkeren naar onze geboorteplaats, maar ons leven niet herbeginnen. Wij kunnen de toekomst plannen maar niet even vooruitlopen om te zien of het wel zal uitkomen. Als u zich niet thuis voelt in dit kleine rotland, kunt u altijd nog naar Hawaï verhuizen, maar als u zich niet thuis voelt in uw eigen tijd, dan bent u wel gezien.

Dat de mens als het ware op twee niveaus tegelijk bestaat plaatst ons voor het verschil tussen God en mens, tussen Schepper en schepsel. God, die werkt doorheen de tijd, is verheven boven de tijd. “Eer de bergen waren geboren, voldragen aarde en wereld, ja van eeuwig tot eeuwig, zijt Gij, God, die Gij zijt” (Ps 90,2). Vaak wordt de eeuwigheid voorgesteld als een oneindig lagen tijd. Maar ook een oneindig lange tijd is nog tijd, en duurt. Hij roept bij ons terecht de gedachte op aan een eindeloze verveling. Er is voor ons maar “volle tijd” als de boog tussen begin en einde die voltrekking mogelijk makt. De eeuwigheid is geen oneindig lange tijd, maar tijdloos. De eeuwigheid duurt niet, het is een eeuwig nu.

Het geschapene daarentegen is gekenmerkt door tijdelijkheid, door opeenvolging, wisseling, verandering, beweging en tenslotte vergankelijkheid, eindigheid. Het gras groeit, “in de morgen groent het en gaat groeien, ’s avonds is het verschrompeld, verdord” (Ps 90,6). Het mensenleven is als gras: “De dagen van onze jaren omvatten zeventig jaren, voor de krachtigsten tachtig jaren; hun trots werd moeite en leed: hoe snel voorbij zijn wij – een wiekslag!” (Ps 90,10). De tijd, waardoorheen God schept, is tegelijk de manifestatie van het niets waaruit alles wordt geschapen.

Dit brengt ons tot de vraag: waarom schept God de wereld zoals zij is? Het lijkt alsof de kosmos, waarin overstromingen voorkomen, droogte en hongersnood en allerlei rampzaligheid, zijn eigen woeste wetmatigheid volgt, onachtzaam voor de mens. En deze bedreigende natuur is tegelijk ook de onze, met haar lichamelijke en geestelijke tekorten, ziektes, aftakeling en dood, en de klacht: “Waar vind ik kracht om staande te blijven, uitzicht om dit alles te verduren?” (Job 6,11-12). Laten we deze levensomstandigheid het oerfeit noemen, omdat het voorafgaat aan al het andere, de grond raakt van ons bestaan, de motor wordt van het handelen als verzet ertegen, van de verbeelding als poging tot ontsnapping, en omdat de mens er tenslotte toch weer op teruggeworpen wordt. Als God goed is en de wereld schept voor de mens, waarom is de wereld dan geen paradijs, ook niet voor de verloste en goede mens?

Er moet gezegd worden dat het oerfeit niet zou bestaan zonder het bewustzijn van de mens. Het is omdat de mens zich een paradijs kan verbeelden, dat hij kan vaststellen dat de wereld geen paradijs is. Het is door zijn bewustzijn dat hij de wederwaardigheden als geluk of ongeluk ervaart. Gelukkig degene “die van niet beter weet”. Maar de mens weet doorgaans wel van beter, hij heeft gegeten van de boom van de kennis van geluk en ongeluk. Paradoxaal genoeg is het bewustzijn waardoor de mens zich boven de wereld en zichzelf kan stellen en een zekere vrijheid heeft, tegelijk als het ware zijn ongeluk. Want het maakt hem tegelijk bewust van de kwetsbaarheid van zijn bestaan, van zijn sterfelijkheid. En omgekeerd wordt de mens door de kwetsbaarheid van het bestaan aan zijn vrijheid herinnerd.

In de disharmonie van mens en wereld schuilt de onvoltooidheid van de schepping voor zover die juist tot een opgave en verantwoordelijkheid wordt voor de menselijke vrijheid. De disharmonie toont dat de voltooiing van de schepping niet zomaar een kwestie is van natuurlijke evolutie. Want deze evolutie gaat in de richting van een steeds grotere aangepastheid aan de levensomstandigheden, maar de mens vertoont een fundamentele onaangepastheid, waardoor hij ontvanger wordt van het gebod: “Bevolk de aarde en onderwerp haar”.

De bemeestering van de levensomstandigheden is inderdaad een praktische oplossing van het oerfeit. Geen enkel ander goddelijk gebod is door joods-christelijke, westerse cultuur zo ijverig opgevolgd. Maar de vraag is of dit wel in de lijn van Gods plan gebeurt; de vraag is meer bepaald of dit gaat in de richting van gemeenschap met anderen en met God, of veeleer uiting wordt van een collectief egoïsme en een gesloten bestaan. De kwetsbaarheid van het leven kan bij de mens, individueel of collectief, wanneer hij op zichzelf gericht staat, leiden tot angst voor wat het eigen leven bedreigt, en vandaar tot het streven naar bemachtiging en beheersing ten allen prijze en tegen al het andere in. Maar deze weigering van de kwetsbaarheid van het bestaan is ook weigering van de boodschap die daarin voor onze bestemming wordt gegeven. De kwetsbaarheid brengt tot het inzicht hoezeer wij aan elkaar zijn toevertrouwd; dat het enige wat wij in dit broze leven kunnen doen is: elkaar over ravijnen en afgronden heen dragen, met de zorg om vooral niet te kwetsen. Leidt de geweigerde kwetsbaarheid tot angst, dan leidt de aanvaarde kwetsbaarheid tot vreugde, omdat het zwaartepunt van ons leven dan niet langer in onszelf ligt, maar in de communicatie met mensen en met God. Alles mag verdwijnen, ook ik mag mij verliezen. Het enige wat blijft is de liefde, maar deze heeft een eeuwige bestemming.

“Gij hebt voormaals de aarde gegrondvest,
de hemel is het werk uwer handen;
zouden zij vergaan, Gij houdt stand:
raakten zij versleten als een mantel
– als uw wisselkleed wisselt Gij hen –
nochtans blijft Gij die Gij zijt,
uw jaren nemen geen einde”

Ps 102,26-28

6.       Samenvattend

God is het die de hele tijd doorstuwt en betekenis geeft: “Het is gebeurd! Ik ben de Alfa en de Omega, de oorsprong en het einde” (Apk 21,6). Dit inzicht behoort tot de belijdenis van de ene God: “Ik ben de eerste en ik ben de laatste, en buiten Mij is niemand god” (Js 44,6). God is oorsprong en bestemming.

De zin van het tijdelijke bestaan wordt ten volle ontsloten door de komst van de eeuwige in de tijd, door de Menswording van God. Alle betekenis ligt in Jezus Christus. Hij toont en leert het plan van God als “het rijk van God”, zonder daar ooit een definitie van te geven. Hij vertelt parabels, dat wil zeggen Hij stelt taaldaden die de ogen moeten openen voor een onvermoede realiteit. Het Rijk Gods is geen idee die achteraf moet worden “toegepast”, geen theorie die “in de praktijk moet worden omgezet”, geen ideologie. In de parabels verschijnt het Rijk Gods als een organische werkelijkheid, die groeit: “het lijkt op een mosterdzaadje” (Mc 4,31). Het Rijk Gods is een werkelijkheid die al aan het gebeuren is, en waar de mens kan instappen of buiten blijven. In die zin is het Rijk Gods het werk van God en niet van de mens: “Het gaat met het Rijk Gods als met een man die zijn land bezaait: hij slaapt en staat op, ’s nachts en overdag, en onderwijl kiemt het zaad en schiet op, maar hij weet niet hoe” (Mc 4,27). Maar om dat de concrete gestalte van het Rijk Gods toch afhangt van de bijdragen van de mens, zegt Jezus wel dat het groeit, maar nooit hoe het er na al dat gegroei uiteindelijk gaat uitzien, tenzij zoiets als “een boom met grote takken, zodat de vogels in zijn schaduw kunnen nestelen” (Mc 4,32). Maar het Rijk Gods is zichtbaar in Jezus zelf, tot in zijn volle aanname van de kwetsbaarheid van het bestaan, om te tonen dat in deze overgave tot ter dood voor de ander leven en verrijzenis ontsloten wordt. De gehele betekenis van ons tijdelijke leven wordt zichtbaar in het kruis.

Zoals de aanwezigheid van het rijk Gods zichtbaar wordt in Jezus Christus, de eerstgeborene onder vele broeders, zo breekt het baan doorheen de bevrijde mens, herboren uit de Geest, herschapen naar Gods beeld.

“Wie van het water drinkt dat ik hem zal geven, krijgt in eeuwigheid geen dorst meer; integendeel, het water dat Ik hem zal geven, zal in hem een waterbron worden, opborrelend tot eeuwig leven” (Jo 4,14)

Ik begrijp best de kick van degene die aan tweehonderd per uur over onbewaakte nachtelijke snelwegen raast. Vroeger ontsnapte men aan de tijd door volkomen stil te zitten in beschouwing. Nu probeert men aan de tijd te ontsnappen door hem te vlug af te zijn. De tijden veranderen, dat is nu eenmaal zo (en ze veranderen alsmaar sneller). Maar als u dan afzakt naar honderd per uur hebt u een tergende indruk van traagheid. Het gevolg is dat het steeds sneller moet gaan opdat wij nog de indruk zouden hebben dat het snel gaat. Waar moet dat eindigen? Gelukkig hebben wij nu vangrails voorzien, zoals trapezewerkers vangnetten voorzien.

Een derde fenomeen is een soort deficiëntie, en dat in een tijd die zo prat gaat haar efficiëntie. Maar haast en spoed zijn zelden goed voor het eindresultaat. Haast en tijdsdruk leiden tot half werk en halve kwaliteit. Een enorme hoeveelheid slordige en oppervlakkige publicaties komt op de markt, aangepast aan een lezer die even gehaast is. Dacht u « er even in te bladeren », « er even een blik in te werpen » ? Dan bent u beslist een tijdgenoot. Vastgepind op het hier en nu en de onmiddellijke problemen, wordt ook het politieke leven gedachteloos. De haast en gedachteloosheid leiden tot vergissingen en schade die veel tijd en energie vragen om ze te herstellen. In de sectoren van de maatschappij waar de prestatiedrang minder groot is, kan een eventuele bekommernis om efficiëntie zelfs op weerstand stoten. Van de andere kant roept tijdsdwang subtiele vormen van subversie op, en dat juist niet in de vrije tijd, maar in de bezette tijd : dossiers die blijven slingeren, verlengde koffiepauzes, het systematisch te laat komen, vergaderingen en besprekingen die onvoorbereid zijn en geen enkel nut hebben, het « ziekteverzuim ». Je zou denken dat in de oorlog met de tijd, de meeste van ons tegelijk collaborateurs en verzetslieden zijn.

Het is mogelijk dat ondertussen onze tijd door het dolle is heengedraaid en dat er zich een andere omgang met de tijd aan het ontwikkelen is, omdat de haastige levensstijl een spel wordt. « Geen tijd hebben » bijvoorbeeld betekent dat men tenvolle meedraait in het systeem : hoe belangrijker men is, hoe minder tijd men heeft. Omgekeerd wordt het « geen tijd hebben » dan een index van belangrijkheid. Belangrijk is iemand immers pas in de ogen van anderen, en het heersende bestel bepaalt hoe wij moeten denken over belangrijkheid. Op dit principe berust een middel om zeer veel tijd te winnen. Doet u alsof u het heel druk hebt, alsof u werkelijk geen tijd hebt, en iedereen zal denken dat u belangrijk bent. Buiten de tijd die u moet besteden aan drukdoenerij, doet u dan precies wat u wil, want het is daarvoor dat wij tijd willen.

Hier is een oord van onbehagen
Tijd voor en tijd na
In een vaal licht : noch daglicht
Dat vorm bekleedt met heldere roerloosheid
Schaduw verandert in voorbijgaande schoonheid
Trage wenteling die doet geloven aan bestendigheid
Noch duisternis die de ziel zuivert
Het zinnelijke ontledigt door ontbering
En het hart reinigt van het tijdelijke
Volheid noch leegte. Enkel een flikkering
Over de gespannen door de tijd bezeten gezichten
In verstrooidheid verstrooid door verstrooidheid
Gevuld met waan en leeg aan betekenis
Opgezwollen lusteloosheid zonder concentratie
Mensen en snippers van papier, wervelend in de koude wind
Die blaast voor en na de tijd
Wind in en uit ongezonde longen
Tijd voor en tijd na
Oprisping van ongezonde zielen
In de vergane lucht, de slome
Gedreven door de wind die vaagt over de sombere heuvels Londen,
Hampstead en Clerkenwell, Campden en Putney
Highate, Pimrose en Ludgate. Niet hier
Niet hier de duisternis, in deze tjirpende wereld.
Daal dieper af, daal enkel af
In de wereld van voortdurende eenzaamheid
Wereld niet wereld, maar dat wat niet wereld is
Innerlijke duisternis, ontbering
En vervreemding van alle bezit
Ontluistering van de wereld van de zinnen
Ontlediging van de wereld van de verbeelding
Onvermogen van de wereld van de geest
Dit is de ene weg, en de andere
Is dezelfde, niet in beweging
maar in onthouding van beweging ; terwijl de wereld beweegt
In begeerlijkheid ; op zijn metalen wegen
Van verleden en toekomst

T.S. ELIOT, De Four Quartets, vertaald door Herman Servotte, Antwerpen-Amsterdam, 1974, p. 56-58 (Burnt Norton, III)

5.       De verliesrekening

Wat zijn de gevolgen van deze levensstijl voor de westerse mens zelf? Overspanning en oververmoeidheid zijn uitwisselbare termen. Een spanning waar de mens niet meer uitraakt, verhindert de rust; omgekeerd wordt het handelen door een voortdurende vermoeidheid belast. Deze extreme toestand kan evenwel een verscherping zijn van een meer algemene toestand waarbij de mens meer wordt geleefd dan dat hij leeft. De onbevredigende bezette tijd wordt dan gekenmerkt door een lusteloosheid die door de vrije tijd niet wordt opgevangen, omdat deze zelf op lusteloze manier wordt doorgebracht, bijvoorbeeld enkel voor de TV. Op die manier ontwaakt het bewustzijn nooit meer, en verkeert de mens in een diffuse toestand van halfslaap. In zekere zin wordt deze toestand in de westerse cultuur gezocht: zolang wij bezig zijn is er een gesloten, continu bestaan dat ons nooit met de leegte, de diepte, de kwetsbaarheid van het bestaan confronteert.

De prijs hiervoor is een vergrijzing, vervlakking van het bestaan, niet alleen wegens de diffuse bewustzijnstoestand en de feitelijke oppervlakkigheid van de levensstijl, maar omdat ook het veld van de ervaring versmalt. De snelrijder merkt niet op wat zich naast de weg bevindt, hij rijdt in een tunnel. Zo doet het haastige bestaan de mens in een tunnel leven, die de ervaringswereld versmalt en herleidt tot het sensationele dat zich op brutale wijze opdringt.

De versmalling van de ervaringscapaciteit heeft ook zijn terugslag op de tussenmenselijke communicatie. Er is geen tijd meer voor de gratuite of toevallige ontmoeting die juist van groot belang kan zijn voor de eigen bestemming. De relaties zelf worden oppervlakkiger. De productieven en druk bezetten hebben vooral geen tijd meer voor de gratuite ontmoeting met de niet-productieven, die schijnbaar « niets oplevert », en die maakt dat de laatsten aan de zelfkant van de samenleving komen te staan. De kredietzijde van de westerse omgang met de tijd, de volheid van het bestaan in het hier en nu voor het (individuele en collectieve) ik heeft aan de debetzijde een gesloten bestaan tot gevolg dat diepgang mist of zelfs de diepgang vreest. De vlucht voor de kwetsbaarheid van het bestaan leidt paradoxaal genoeg tot een verlies van echte vitaliteit.

II. vrijheid en bestemming

1.       Hersituering in de levensloop: de verarming van de volwassenheid

Om vanuit de geschetste situatie verder te komen, bestaat de eerste stap erin te onderkennen hoe de westerse tijdsproblematiek de persoonlijke levensloop bepaalt. Want als kind hebben wij de gratuite tijd gekend. Zomerdagen waren als eindeloze open ruimtes. Er volgde dat moment in de adolescentie waarop je als het ware wakker werd, bewust werd van jezelf, begon te ontdekken wat het leven te bieden had, alert voor wat toevallig op je afkwam. Toen bestond er geen verloren tijd. Het zijn de volwassenen die vinden dat de jeugd zoveel tijd verliest. Maar hoe kan een nog open bestemming gestalte krijgen als het hele leven strak georganiseerd is?

Als wij dan eenmaal een levensstaat gekozen hebben, ons professioneel leven en enkele persoonlijke interesses hebben uitgebouwd, denken wij dat onze bestemming is uitgeput. Het ziet er niet naar uit dat er voor ons volwassenen, volgroeiden, nog een verdere groei inzit. Wij installeren ons in het verworvene en reeds bereikte, worden er door opgeslorpt en in beslag genomen. Wij hebben het druk maar dreigen geestelijk vast te roesten. In het begin vindt een mens het dan nog wel spijtig dat de poëtische, scheppende, originele, spirituele kant van zijn persoonlijkheid geen kans meer krijgt. Maar op de duur veronachtzamen wij onze zielshonger bijna moedwillig. Het is te bewonderen wanneer een volwassene in onze cultuur een zoekend mens blijft. Velen dragen een verdrukte geestelijke bestemming in zich. Sommigen leven feitelijk oppervlakkig, en voelen wellicht een gemis. Sommigen betreuren een beetje dat de omstandigheden hen niet meer toelaten om in de diepte adem te halen, overigens in een leven dat door het gezin, het werk en de engagementen buitenshuis op gelukkige wijze goed is gevuld. Sommigen klagen oer de maalstroom waarin ze terechtkomen. De meeste leggen er zich bij neer, “omdat er geen tijd meer voor is”, “omdat men er gewoon niet meer aan toekomt”, en vaak is het precies dat berustende “realisme” dat volwassenheid wordt genoemd.

Het leven kan dan min of meer gelukkig zijn en gevuld, maar er treedt een geestelijke verschraling op, en men verliest zijn openheid en soepelheid. Men merkt wel een zekere sleur, een zekere moeheid, maar kent de oorsprong niet meer. Er kan tenslotte zoiets groeien als een weerstand of een vrees tegenover “de andere dimensie” van ons bestaan, waarvan wij wel weten dat zij het geïnstalleerde leven en de vaste patronen kan verstoren.

De goede raad die men her en der kan krijgen om “af en toe eens tijd te maken voor bezinning” is welbesteed, maar het lukt niet om haar in praktijk te brengen. Wij voelen aan dat het niet op te lossen is met “af en toe dit”, “eventjes dat”, “een stukje dit erbij en dat er af”. Is het probleem niet juist de versnippering die maakt dat onze tijd en ons leven met brokjes en stukjes aan elkaar hangt? We merken wel dat daarin verandering brengen een meer ingrijpende omvorming van onze levenswijze vraagt. Maar dat kan niet meer, wij zijn niet vrij meer, wij zijn al een weg ingeslagen, het hangt niet alleen van ons af, het gaat ons te boven. En inderdaad heeft onze tijdsproblematiek te maken met ons functioneren in een systeem dat eigen is aan de huidige westerse cultuur. Een spirituele benadering van deze situatie moet dan niet zozeer vragen hoe wij er in slagen ons min of meer te behelpen, maar hoe wij opnieuw het contact kunnen herstellen met ons diepere zelf, en aan ons leven vorm en gestalte kunnen geven vanuit onze innerlijke vrijheid en eigenste bestemming, vanuit de bron van het leven zelf. In het hervinden van deze wijdte schuilt de oplossing voor ons kortademig bestaan.

2.       De bewustwording van de vrijheid

Er zijn wijdverbreide klachten over de tijd: stress, het opgejaagd zijn, nervositeit, door een “teveel aan werk in een te korte tijd”, door “tijdsdwang”, “tijdsgebrek”. Men stuurt de tijd wel veel verwijten, maar wat kan die arme tijd daaraan doen? Deze spreekwijze is niettemin begrijpelijk. Omdat niets gebeurt buiten de tijd kan het lijken of de tijd zelf de gebeurtenissen aanbrengt en schikt. En vandaar naar het lost als een onbestemde macht die de gebeurtenissen toezendt, is maar een enkele stap. De verabsoluteerde tijd van de westerse cultuur is als het ware de moderne versie van het lot, die trouwens in deze cultuur zonder problemen zij aan zij bestaat met de oude astrologische versie.

Maar de tijd doet helemaal niets. De tijd is daar gewoon, en hij is daar altijd. Althans, dat is wat het bewustzijn vaststelt wanneer het zijn vrijheid herneemt. De tijd dient als alibi. De tweede stap weg uit de problematiek van de tijd bestaat erin te beseffen dat deze problematiek er niet een is van tijd, maar van een systeem waarin de tijd als machtsinstrument functioneert. De tijd is de zweep, niet de drijver. De protesten tegen de tirannie “van de tijd”, die de moderne mens wel voelt, maar verkeerd situeert, zouden veeleer gericht moeten zijn tegen dat bestel. De beruchte stress bijvoorbeeld: zou dit niet een soort naar binnen geslagen agressie zijn? Een gevolg, niet van de strijd, maar van de prestatiedwang waartoe men zich omwille van zijn positie ten opzichte van meerderen of omwille van rivaliteiten verplicht ziet? Of het verlangen naar vrije tijd: is dat niet een kreet naar vrijheid ten opzichte van de dwang die onze tijd in beslag neemt? Dat wil zeggen: de problematiek kan gevat worden in termen van bezetting en bevrijding. Deze invalshoek laat toe het fenomeen vanuit Jezus Christus te analyseren. Wij draaien mee in het systeem dat uitwendig is aan onszelf, om erbij te horen. Wij merken dat het systeem ons denatureert, vervreemdt van onszelf. Dat het tegelijk pepmiddelen en tranquillizers verkoopt zodat het vrije bewustzijn niet meer ontwaakt. Tegen deze vervlakking en diffuusheid komt de innerlijke mens in opstand. Wij willen dan tegelijk onze persoonlijke vrijheid en bestemming terugnemen. Zo worden wij woekeraars van de tijd.

In deze conflictsituatie merken we twee zaken: dat er een uitwendige mens is die, misschien uit levensnoodzaak, maar vooral door het socio-economische roulement waarin wij functioneren, gevangen wordt; en dat er een innerlijke mens is die blijvend vrij en zoekende is. Wij merken met andere woorden onze bezetting en onze vrijheid. Wij merken misschien ook dat de manier waarop wij tegen ons uitwendig leven aankijken, zelf bepaald wordt door die uiterlijke mens, door het “men”. Indien wij vanuit de innerlijke mens konden leven, zou ook het uitwendige anders worden. Het “verbeter de wereld, begin bij jezelf”, spreuk die oppervlakkig beschouw demobiliserend werkt, vindt hier een diepere betekenis: wij kunnen de wereld maar verbeteren als we zelf eerst onze vrijheid hebben hervonden.

Het eigenlijke conflict is de verstrooiing van ons bestaan, de verdeeldheid van het uiterlijke en het innerlijke, die de energie uitput en tot vermoeienis lijdt. De moeilijkheid is niet dat wij niet sterk genoeg zouden zijn om bijvoorbeeld gezinsleven, werk, sociale en culturele belangstelling en gratuite vriendschappen te combineren. De moeilijkheid is veeleer dat veel energie nodeloos verloren gaat omdat ze zonder onderscheiding besteed wordt, en dat de geestelijke krachtbronnen onaangeroerd blijven. Als wij leven vanuit de geestelijke bron van binnen, die ons innerlijk vereent, kunnen wij waarschijnlijk nog veel meer aan, maar dan in een richting die werkelijk de onze is, die overeenkomt met onze bestemming, en die veeleer onze vitaliteit vergroot dan dat ze ons uitzuigt en vermoeit.

Tempora labuntur, tacitisque senescimus annis (Ovidius, Fasti 6,77&): “De tijd verglijdt en ongemerkt worden wij oud”. Zo spreekt de uiterlijke mens. Ongetwijfeld worden mettertijd onze knoken stijf, en is ook onze cultuur, zoals de mensheid vanouds, op zoek naar het elixir van de eeuwige jeugd. Het wordt zo gebrouwd dat in heel het publieke leven de “actieven” de boventoon voeren met hun gezwinde en wat overspannen levensritme, dat “wie niet meer zo goed te been is” psychologisch en sociaal opzij wordt gezet, en dat wij wel moeten meedraaien in het systeem indien wij niet uit de boot van het sociale leven willen vallen. Zo verglijdt de tijd, en worden wij toch oud.

De innerlijke mens, het diepere ik volgt niet deze weg. Dat diepere ik is het spirituele vermogen in de mens, zijn vermogen om in communicatie te treden met de geheimvolle bron van het leven. Krijgt dat diepere ik geen kans, dan kan een mens al geestelijk stijf worden van zodra hij zich in de volwassenheid heeft geïnstalleerd. Maar de mens die leeft vanuit zijn diepere ik; die kan met de jaren alsmaar jonger worden. Zoals Paulus het heeft gezegd: “Al gaan wij ook ten onder naar de uitwendige mens, ons innerlijk leven vernieuw zich van dag tot dag” (2 Kor 4,16). Iedere mens heeft altijd nog een verdere geestelijke bestemming, om zo te zeggen tot en met zijn laatste ademtocht.

3.       De doortocht

Ook een verstrooid en oppervlakkig leven doet de innerlijke mens niet te gronde gaan. In haar zesde visioen hoort Hadewijch een stem in naam God tot haar spreken: “Je bent gedoopt in mijn diepte”, en deze onderdompeling in Gods diepte door het doopsel wordt hier niet meer ongedaan gemaakt. Ergens weten wij dat, en beschermen dat diepere ik dat toegang verleent tot wat het ik te buiten gaat. Wij beschermen het tegen de rovers, maar het kan niet worden geroofd. Door ons doopsel zijn wij eens en voor al in de vrijheid hersteld, in de openheid naar God en naar de andere mens; Deze innerlijke mens kan toegestopt en verdekt zijn, maar blijft bestaan. In zijn traktaatje over “De edele mens” zegt Meister Eckhart, Origenes parafraserend wanneer deze spreekt over de puttengravende aartsvader Isaak (Gn 26,15-19)[1]: “Het beeld van God is in de grond van de ziel als een bron van levend water. Wanneer men er aarde op werpt, dat wil zeggen aardse verlangens, wordt zij bedekt en verborgen tot op het punt dat men haar niet meer kent en niet meer waarneemt. Maar in zichzelf blijft zij levend. Van zodra men de aarde wegneemt die haar aan de oppervlakte bedekt, verschijnt zij opnieuw en ziet men haar weer”.

Eckhart zegt dat de bron wordt toegestopt door aardse verlangens. Zij wordt vrijgelegd door het afzien van aardse verlangens. Dit betekent niet dat alle inspanning erop gericht moet zijn de aardse verlangens in te binden, want dat is een nieuwe slavernij. Wel is het zo dat wij via onze begeerten gevangen worden. Je krijgt op je eigen naam publiciteit in de bus. Je wordt persoonlijk aangesproken, je wordt geëerd, je hebt een prijs gewonnen of bijna, je bent een uitverkorene. Zo kan men dingen verkopen waaraan niemand behoefte heeft aan de mens die in zijn eerzucht is gevleid. Maar de mens die afziet van zijn eerzucht, kan ook niet door zijn eerzucht gevangen worden. Het bewaken van de innerlijke vrijheid vraagt daarom een zekere ironische koppigheid: “je zult me niet hebben”. In die zin maakt de afstand tegenover de begeerte de mens vrij, niet van de begeerte, maar van de bezetting die haar een schijnvervulling oplegt. Want het blijft zo dat er geen vrije mens is zonder begeren en het begeren is de voorwaarde: “Zalig de hongeren en dorsten naar de gerechtigheid, want zij zullen verzadigd worden”. (Mt 5,6)

Het is op deze weg van vereenvoudiging dat de leegte ons opnieuw afschrikt. De bewustwording is een last, omdat zij ons voor onze vrijheid plaatst en de vrijheid een opgave en verantwoordelijkheid is. Er wordt bij het spreken over bevrijdingsprocessen wellicht te weinig rekening gehouden met het feit dat de uittocht uit Egypte naar het beloofde land voert door de leegte van de woestijn, leegte waarin een mens, merkwaardig genoeg, opnieuw naar de vleespotten van Egypte begint te verlangen. Wij hebben liever de veelheid van dingen en bezigheden rondom die de oren en ogen dichtstoppen, dan het open oog en het open oor. Zowel individueel als op het niveau van instellingen laten wij de zaken blijver op hun beloop dan ons af te vragen wat wij aan het doen zijn. De westerse omgang met de tijd sticht door de tactiek van de bezigheid een vol bestaan, een gesloten wereld van betekenis. Zolang wij bezig blijven of ons laten bezighouden – al is het maar door de TV tijdsvulling – hoeft wat wij als leegte ervaren en wat in feite openheid is niet te verschijnen, laat staan de achtergrond die is: de fundamentele kwetsbaarheid van het bestaan. Wachten in een file, voor een loket, op het ziekbed, of in een andere situatie waarin wij niets anders kunnen doen dan “de tijd doden”, dat is voor ons een verschrikking, omdat de tijd zich daar aan ons opdringt in zijn louter daar-zijn, in ongebruikte staat. En toch is deze tijd niets anders dan een “voortdurend geschenk” dat ons voor onze vrijheid plaatst.

Ik denk dat deze doortocht door leegte noodzakelijk is. Een mens kan ervaren dat, om in de wervelstorm de diepere bron van communicatie met God terug te vinden, het soms alleen maar een kwestie is van uren nietsdoen, tot die bron vanzelf opwelt. Het is zoals Ruusbroec zegt over de innerlijke vijver: het troebele water moet eerst tot bezinking en helderheid komen zodat de “blinkende steen”, die er hoe dan ook reeds is op de bodem, het zonlicht kan opvangen. Een meditatievorm als Za-Zen kan in onze cultuur waarschijnlijk heilzaam zijn, op voorwaarde dat het werkelijk Za-Zen is, dat wil zeggen dat men niet “aan Za-Zen doet”, maar gewoon neerzit en niets doet.

Het uithouden in de leegte is niet het doel. Evenmin is het de bedoeling dat een mens in bestaansangst wordt ondergedompeld tot hij er aan de andere kant weer uitkomt: voor de meesten van ons is dit geen doenbare weg. Wel is het de bedoeling dat een mens zijn innerlijke diepte hervindt en uitwendig de wijdte waarin hij wandelen mag, dat het leven opnieuw in zijn wijdste verband komt te staan, de communicatie met God die de Schepper is van al wat bestaat.

4.       Het vinden van de bestemming

Zoals God de Almachtige is en niet te doorgronden, zo schuilt in iedere afzonderlijke mens een onherleidbare diepte en eigenheid die door geen enkele macht kan worden tenietgedaan. Zoals iedere mens een unieke vrijheid heeft, zo heeft ook iedere mens een unieke bestemming. Deze bestemming is niet in de sterren geschreven, en wordt op geen enkel ogenblik van buiten af aan de mens opgelegd als een vooraf geprogrammeerde levensloop, zelfs niet door God. De bestemming is niet iets vreemds waaraan de mens onderworpen wordt. De bestemming als levensoriëntatie komt overeen met de diepste vrijheid en eigenste originaliteit van een mens. Om die reden heeft iedere mens een bestemming, omdat het diepste wezen van iedere mens onvervreemdbaar is.

Nu betekent het volgen van zijn bestemming zeker niet dat men gewoon meteen zijn zin doet. Want dan kan een mens zich laten leiden door zijn oppervlakkige ik en zijn onmiddellijke begeertes. Deze worden makkelijk gemanipuleerd: de som van deze oppervlakkige ikjes is het onbepaalde men. De bestemming is veeleer de levenskunst en de levensoriëntatie die zich ontwikkelt in communicatie met de bron van het leven zelf, en de bevrijding van de mogelijkheden in de mens. De bestemming is niets anders dan de goddelijke roeping van een mens, maar dan in die zin dat de goddelijke roeping overeenkomt met de diepste originaliteit van een mens die door de Geest wordt bevrijd, en dat de roeping een geestelijke weg is die na de elementaire levenskeuzen nog niet is uitgeput. Het is veeleer het avontuur van de Geest dat de hele levensweg begeleidt.

Het is mogelijk dat een mens afwijkt van zijn bestemming, niet in die zin dat hij afwijkt van een vooraf geprogrammeerde weg, maar omdat hij kan vervreemden van wat hij zelf is, en een niet authentiek bestaan kan leiden waardoor hij steeds verder raakt van zijn eigen hart. Maar ook dan blijft de innerlijke mens bestaan; hij is alleen bedekt en zit verscholen en komt niet tot zijn recht. En zelfs deze vervreemding maakt deel uit van de weg die je aan het afleggen bent. De bestemming is niet zonder meer een toekomstplan dat in de gedachte bestaat en dat vervolgens gerealiseerd moet worden. Niemand kan zijn bestemming geheel overzien, beheersen en plannen. Niemand ook kan zeggen dat hij zo hopeloos van zijn bestemming is afgeweken dat er niets meer aan te doen is. Want de bestemming is in het hier en nu als mogelijkheid gegeven, niet in de toekomst of in het verleden. En zoals er geen sturen is zonder bijsturen is er, denk ik, geen bestemming zonder kronkelingen. Stel dat u van hier naar Jeruzalem wilt gaan; u neemt de kaart en trekt met uw meetlat een lijn en beslist die consequent te volgen: zelfs met een bulldozer komt u er niet.

Al is de bestemming immers eigen aan de innerlijke mens, toch wordt zij niet gevonden door te wroeten in zichzelf. Het is een vergissing, denk ik, te menen dat het innerlijk leven een zelfbesloten leven is. Het vinden van de bestemming berust eerder op een dialoog tussen de innerlijke mens en de gebeurtenissen en ontmoetingen die van buiten op ons afkomen. Hoe ruimer de innerlijke klankkast, hoe dieper wij de betekenis kunnen vatten van wat van buiten op ons afkomt, ook en juist in het ongewilde en toevallige, het ongezochte en onverwachte. En omgekeerd, hoe aandachtiger wij kunnen ingaan op wat zich aan ons aandient, hoe meer zelfs het dagdagelijkse en gewone een boodschap gaat inhouden voor de innerlijke mens.

Dit aandachtige leven hoeft niet krampachtig te zoeken naar betekenis. Wij hoeven niet te leven in een gesloten universum waar voortdurend alles een speciale betekenis heeft in verband met onze levensbestemming, al zijn wij mensen nog zo geneigd om van ons leven een aaneengesloten verhaal te weven zonder loze tussentijden, als in een droom. Neem nu de kreet van de vogel in de nacht. Ik wandel in de nachtelijke stilte en plots is er een vogel die klapwiekend overvliegt met enkele schrille kreten, en even plots weer verdwijnt. Ik kan mij niet van de indruk ontdoen dat deze kreet een boodschap inhield die door mij vernomen wilde worden, een boodschap over het raadsel van mijn bestemming. Maar welke de boodschap is, dat is volstrekt niet duidelijk, en wordt dat ook niet. En ieder kan in de kreet van de vogel de stem horen van zijn eigen god. Daarom lijkt het mij beter zich hier te onthechten en de kreet van de vogel in de nacht te nemen voor wat hij is: de kreet van de vogel in de nacht. Niettemin is dit een openbarende ervaring: de kreet van de vogel brengt mij tot staan, verwonderd, in een oneindige ruimte. In de zomer van de ervaring sla ik deze openbarende momenten op in de voorraadschuren van mijn ziel, en in de dorre winter zijn ze mij tot herinnering. Ik denk dat wij deze ervaringen moeten onthalen met aandacht en onachtzaamheid tegelijk, en dat ze ingaan in de wijsheid van het lichaam, niet van het bewustzijn dat wil kennen en controleren.

TIJD, BESTEMMING (1)

1.       TIJD IN DE WESTERSE CULTUUR

1.       De weigering van de broosheid van het bestaan

Op de achtergrond van de westerse cultuur schuilt er, denk ik, een grote vrees voor de kwetsbaarheid van het bestaan. De angst voor de dood is al een verschuiving hiervan naar het levenseinde. Feitelijk wordt het leven op elk ogenblik van binnen uit door de kwetsbaarheid bedreigd. In de Stoïcijnse verwoording, zoals die in de christelijke traditie is ingegaan, zal men dan ook zeggen dat het stervensproces reeds begint bij de geboorte van een mens: “Gedurende heel de tijd van dit leven (als men het al leven mag noemen) is immers zijn veranderlijkheid ermee doende hem naar de dood te laten komen”[1].

Jean Delumeau heeft de vormen onderzocht van de vrees voor de broosheid van het bestaan in de westerse traditie[2]. De gedachte aan de vergankelijkheid, aan de mogelijke ellende van dit leven, deed het tijdelijke leven beschouwen als een tranendal en een ballingschap, als iets dat geen waarde op zich heeft, maar slechts een proeftijd vormt met het oog op het eeuwige zielenheil. Eeuwenlang is deze taal gehanteerd. Ze is nu volkomen verdwenen. Of men dat spijtig moet vinden weet ik niet. Het komt mij voor dat deze taal in haar brute gestalte een vereenzijdiging inhoudt van het Bijbelse spreken over de bestemming van de mens. De rijkdom van de scheppingsspiritualiteit gaat verloren, en het accent komt te liggen op de bestendiging van het ik in het leven na de dood, in plaats van de gemeenschap met God en met mensen als eeuwigheidbestemming die reeds in het hier en het nu groeiende is. Delumeau raakt met dit schema niet iets wat typisch christelijk is, maar toont veeleer aan hoe het christendom heeft ingespeeld op een in de cultuur verankerde denkwijze, beheerst door de gedachte dat de gouden eeuw van een paradijselijk bestaan in elk geval achter ons ligt, en dat de tijd, wanneer men hem op zijn beloop laat, alle dingen aanknaagt en leidt naar verval, ontbinding, vernietiging ; dat de tijd « tendeert naar het niet-zijn » zoals Augustinus zei. Pietje de Dood, is de meester van de tijd, die het uurwerk draagt of de zandloper, vergezeld van de spreuk hodie mihi, cras tibi – heden ik, morgen gij. Het zou de moeite waard zijn te onderzoeken hoe de knekelman met de zeis die ons wegmaait, teruggaat op Saturnus, de god van de sikkel, die in oorsprong een god is van landbouw, van groeien en oogsten, en helemaal niet van de dood. Hij nam de attributen van de Griekse god Kronos, de goede heerser van de gouden eeuw én tegelijk de titaan die zijn kinderen opvrat, en deze werd al vermengd met Chronos, die voor de Grieken de tijd is, of meer precies de verre, lange duur. In elk geval : er is in de westerse cultuur een oude, onweerstaanbare neiging om de Tijd gelijk te stellen met de Dood, ook en juist in de filosofie die teruggrijpt naar de ondergrond van deze cultuur.

Maar dat is de ondergrond. De oppervlakte is eerder de omkering hiervan, datgene wat volgt uit de vlucht voor en de weigering van de kwetsbaarheid van het bestaan. Dezelfde taal die de vrees voor de dood aanhield om aan te zetten tot moreel handelen met het oog op het eeuwige heil van het ik, kon de levenshouding doen omslaan in een voor alles redden en beveiligen van het aardse ik tegen iedere bedreiging. De opvatting van de tijd wordt omgedraaid : hij leidt niet tot het verval, maar tot vooruitgang. En hiermee komen we bij de moderne westerse cultuur. Vanaf de renaissance komt de idee van vooruitgang op, die de vorm aanneemt van het geloof dat deze vooruitgang als een natuurlijke evolutie in de tijd zelf is ingeschreven[3]. Dit geloof spoort aan tot handelen. De westerse cultuur ontsnapt inderdaad niet aan de kwetsbaarheid van het bestaan door beschouwing van het ontijdelijke, noch door de fatalistische onderwerping aan het lot, maar door te handelen in functie van tijdelijk welzijn. Er ontwikkelt zich in de 19^e eeuw een burgerlijk-maatschappelijke plicht tot handelen, die bijvoorbeeld niet alleen leidt tot volkomen onbegrip voor het contemplatieve religieuze leven, maar het religieuze leven zelf transformeert.

De vooruitgang is reëel in wetenschap, techniek en economie. De vooruitgang waar het handelen naar streeft, is de steeds grotere en betere beheersing van de levensvoorwaarden, het terugdringen en uitschakelen van wat het leven bedreigt en kwetsbaar maakt. De hedendaagse westerse cultuur is een gigantische poging om aan de kwetsbaarheid van het bestaan te ontkomen, om het vermeende verbond van de tijd met de dood te bezweren. Deze cultuur situeert zich blijvend in de lijn van het bijbelse denken waar de mens inderdaad een verantwoordelijkheid heeft in het scheppingsproces : «Bevolk de aarde en onderwerp haar ». Maar de bemeestering is hier geen middel meer ; het doel is de volheid van het tijdelijke leven van het collectieve ik in het hier en het nu.

Dit geeft aan de westerse cultuur een paradoxale gestalte. Kolonisatie en imperialisme krijgen de naam van het « brengen van beschaving ». De techniek die medisch het leven van de onzen moet redden, ontwikkelt wapensystemen om dat van de anderen massaal te vernietigen. De medische techniek die het leven van de volwassene moet rekken, dient aan de andere kant om de geboorte van lastige kinderen te vermijden. Om de prijzen aan te houden wordt hier overproductie vernietigd, terwijl in wat dan « de derde wereld » heet mensen van honger sterven. Om de welvaart hier is er uitbuiting ginder. Om de welvaart nu wordt de toekomst met onvoorzienbare staatsschuld belast. De productie in dienst van het biologische welzijn maakt de biosfeer kapot. Het lijkt soms wel een uitvergrote danse macabre.

2.       De creatie van de westerse tijd

De menselijke ervaring van de tijd berust op de beschouwing van de schijnbare loop van de zon, de beweging en fasen van de maan, de positie van vaste en bewegende sterren. De tijd verschijnt in eerste instantie doorheen astronomische processen die zich regelmatig herhalen, die de afwisseling bepalen van dag en nacht, seizoenen, getijden en plantengroei en die op deze wijze, samen met de in de lichamelijkheid gegeven tijd als de biologische klok of de vruchtbaarheidscyclus, het levensritme van de mens bepalen. De tijdsmeting in dagen, weken, maanden, jaren berust op de astronomische tijd. Op vanzelfsprekende wijze is de primaire tijdsopvatting cyclisch van aard.

De controle over de gebeurtenissen vergt controle over de tijd waarin de gebeurtenissen zich afspelen. Het oudste instrument voor tijdmeting is de Egyptische gnonom, de zuil op een platform dat toeliet de positie van de zon af te lezen van de lengte van de schaduw en/of de hoek tegenover de middaglijn[4]. Andere oude instrumenten, zoals het vuuruurwerk, het wateruurwerk of klepshydra, en de zandloper die vanaf 1400 veel op schepen werd aangetroffen, moesten met de zonnewijzer worden geijkt. En het probleem met de zonnewijzer was niet zozeer dat hij alleen overdag en bij helder weer kon dienen, maar dat de uren erop niet altijd even lang waren: in de winter korter dan in de zomer, enz. Het waren Arabische astronomen als Abu’l Hassan die in de 13^e eeuw voorstelden om te werken met altijd even lange uren, maar de technische realisatie daarvan werd pas mogelijk door de uitvinding van het horologium in de tweede helft van de 13^e eeuw. Onder de vorm van het torenuurwerk met klokslag (vandaar “klok”) kreeg het horloge met tandwielen en gewichten grote verspreiding in de 14^e eeuw.

Toen de veer zijn intrede deed, werden ook draagbare modellen mogelijk. Maar het was nagenoeg ondoenbaar om deze klokken regelmatig te laten lopen. Dat veranderde pas toen Christiaan Huygens in 1656 het slingeruurwerk uitvond, en in 1675 de draagbare versie daarvan met behulp van de balansveer. De eeuw daarop overspoelden de Zwitsers de markt met hun goedkope productie. Daarna bleef het principe lange tijd hetzelfde, en werd het alleen nog maar verbeterd, bijvoorbeeld door de opwindkroon. Want tot het einde van de 19^e eeuw werden ook zakhorloges met een sleuteltje opgewonden[5].

De zonnedag is niet altijd even lang. Een vereffening van deze ongelijkheid tot een “middelbare zonnetijd” werd voor het publieke leven vanaf het einde van de 18^e eeuw overal geofficialiseerd, te beginnen in Zwitserland. Maar tot het einde van de 19^e eeuw behield iedere stad en ieder dorp zijn eigen lokale tijd. De opkomst van de spoorwegen en de telegrafie leidden ertoe dat men deze op elkaar ging afstemmen. Zo werd in 1880 voor het hele Verenigd Koninkrijk de Greenwichtijd de wettelijke tijd. Op een zeer belangrijke conferentie van astronomen te Washington in 1864 werd het voorstel gedaan om de dag te verdelen in 24 uren, te beginnen om middernacht, voorstel dat vanaf 1925 in toepassing werd gebracht. Nu alle klokken volgens de wet gelijk liepen, stelde zich nog het probleem van het uurverschil bij communicatie in oost-west-richting. Vanaf 1912 werd de aardbol in tijdzones verdeeld, met de meridiaan van Greenwich als uitgangspunt.

Polshorloges raakten algemeen verspreid na de eerste wereldoorlog. De minuut (letterlijk: “kleine tijd”) werd te groot, en men gin een verdere, tweede (“seconde”) indeling hanteren, maar hoelang een seconde precies is, werd pas in 1967 definitief vastgelegd op basis van de frequentie van het Celsium 133-atoom. Het principe van het elektronische uurwerk op basis van kwarts bereikte het grote publiek. Een elementair kwartsuurwerk made in Japan of Taiwan werd zo goedkoop dat men het eerder weggooit dan herstelt. De wijzerplaat, die nog aan de omloop der sferen herinnert, werd vervangen door het cijferuur. De seconde werd te groot en volstond niet meer, zelfs niet in de sport.

U ziet het, de geschiedenis van de westerse cultuur sinds de middeleeuwen is er een van steeds meer veralgemeende, preciezere en alles doordringende omgang met de tijd. De tijd werd schijnbaar democratisch: in onze cultuur heeft nagenoeg iedereen een polshorloge. Of is het eerder zo dat de tijd steeds meer iedereen aan de leiband houdt? Gaat het hier om een proces van verabsolutering en totaliseren?

3.       De tijd als machtsmiddel

Er is geen sociaal leven mogelijk zonder organisatie van het tijdsgebruik. Het is op dit vlak dat de mechanismen op gang konden komen die leiden tot de hedendaagse westerse tijdsbeleving.

Een gemeenschapsleven is slechts mogelijk als de handelingen op elkaar afgestemd zijn, en dat is niet mogelijk zonder afspraken over de tijd. Samen bidden betekent onder andere : tezelfdertijd bidden. In Benedictus’ regel voor monniken bijvoorbeeld, die dateert uit een heel andere tijd dan de onze, spelen bepalingen over de tijd een grote rol[6]. Maar het principe is het gemeenschapsleven, niet de tijd op zich. Om die reden bepaalt Benedictus dat psalm 95, de openingspsalm van de dag, « heel slepend en traag gezongen wordt » (RB 43,1), om de laatkomers nog een kans te geven. Om dezelfde reden is hij heel streng voor wie dan werkelijk te laat komt. Voor de aankondiging van het werk Gods is de abt zelf verantwoordelijk, ofwel belast hij hiermee een broeder, "« die zo plichtsgetrouw is dat alles op de juiste uren plaats heeft » (RB 47,1). Die « juiste uren » zijn waarschijnlijk wel met een korrel zout te nemen. En bovendien : het is tijd, niet omdat het zo laat is, maar omdat er teken gegeven wordt : « als er in gemeenschap gebeden wordt, moet het gebed heel kort zijn, en zodra de overste het teken geeft, moeten allen gezamenlijk opstaan » (RB 20,5) ; « op het uur van het koorgebed legt ieder, zodra hij het teken gehoord heeft, alles neer wat hij onder handen heeft » (RB 43,2). De norm is niet het uur, maar het teken. Er is in de regel geen absolute tijd. Het interessante met de regel van Benedictus is dus dat er overduidelijk blijkt dat de tijd een sociale functie heeft, maar op een heel andere manier dan de hedendaagse dwang van uren, minuten en seconden.

Achter de geschetste evolutie van het uurwerk steekt een andere opvatting van de tijd, niet de innerlijke tijd van de gemeenschap die zich situeert in een kosmisch verband en er een zekere vrijheid tegenover heeft, maar de aan allen uitwendige tijd die op zich leeg en zinloos is, louter een kader waarin alles gebeurt. De absolute tijd van het uurwerk is als het ware de technische realisatie van de opvatting van Aristoteles die via Thomas van Aquino gemeengoed geworden is in de westerse cultuur. « De tijd is de maat van de beweging »[7]. In deze opvatting is de tijd als een meetlat die buiten en langs het universum ligt en die toelaat alles te rangschikken volgens voor en na.

Daarmee wordt ons verlangen bevredigd om te leven in een universum dat ons niet hopeloos verwart, maar duidelijk omlijnd, geregeld, geordend en dus overzichtelijk is. En het is op het niveau van het ordenen en regelen dat er een wisselwerking bestaat tussen de tijd als een aan alles en allen uitwendige meetlat, en het sociaal functioneren ervan. Want deze meetlat kan niet alleen gebruikt worden om de handel en wandel van planeten en sterren precies te chronometreren, maar ook om de handel en wandel van mensen te regelen en te ordenen, wanneer ze dit of dat moeten doen en hoelang. Met andere woorden : de tijd als meetlat is een machtsinstrument. Maar dat merken wij niet. Misschien verwondert het ons wel dat de westerse tijd een geschiedenis heeft, dat haar schijnbare onoverkomelijkheid het effect is van een reeks wetenschappelijke aanbevelingen, technische realisaties, staatsverordeningen en internationale verdragen. Wij hebben de indruk dat deze absolute, universele tijd een kosmisch gegeven is dat van niemand afhangt en waaraan we ons wel moeten onderwerpen. Deze tijd is dus een ideaal machtsinstrument, omdat hij niet meer als zodanig wordt herkend, en in zijn vermeende absoluutheid wordt hij het middel tot een wereldwijde en het hele leven doordringende tirannie, die niet eens wordt gecontesteerd. Er wordt geklaagd over de tijd, niet over de drijver die de tijd als zweep hanteert, en die onzichtbaar blijft. In het klooster van Benedictus daarentegen is het voor allen duidelijk dat de tijd « uitgehangen » wordt om het sociale leven te regelen, en men past zo nodig de tijd aan dit sociale leven aan.

Wat is dan de macht die via het polshorloge iedereen aan de leiband houdt, behalve de kleine kinderen die nog niet in het systeem meedraaien ? Bekijkt men de kleinschalige tijdsbeleving van de westerse mens, dan is hij gediend met regelmaat, met de herhaling van hetzelfde, maar deze mechaniek en gecontroleerde tijd moet de inspanning en het handelen gaande houden. De grootschalige tijdsbeleving van de westerse cultuur is gericht op de vooruitgang. En het is de economische vooruitgang die op maatschappelijk niveau leidt tot tijdsdwang. In de talrijkemoraalspreuken in de zin van « de tijd vliegt snel, gebruik hem wel » steekt trouwens reeds het economische principe. Het gevleugelde woord van Benjamin Franklin in zijn Advice to a young tradesman, « time is money », is schaamteloos maar zeer to the point om de hedendaagse tijdsproblematiek te situeren.[8]

Het klassieke voorbeeld van economische tijdsdwang is dat van het 19^e eeuwse fabriekswerk, waar exacte tijd en strikte uurroosters hun intrede deden, en het bandwerk (nog steeds het principe van de repetitie) toeliet om het werkritme op te drijven. Maar dit model is ten aanzien van de hedendaagse tijdsproblematiek al ouderwets, enerzijds omdat men begint te merken dat deze dwang op de duur de productiviteit niet ten goede komt, anderzijds omdat de hedendaagse tijdsdwang ook elders ligt. Als een mens immers op elk ogenblik doet wat hem gezegd wordt te doen, komt hij geen tijd te kort. Het probleem ontstaat pas bij opdrachten die algemeen omschreven zijn, en die tijdslimieten opleggen zonder dat rekening gehouden wordt met de benodigde tijd. Als men deze aanpakt omdat ze toelaten zijn positie te versterken, of omdat ze nu eenmaal tot de aangenomen verantwoordelijkheid behoren, of uit vrees te mishagen en zijn positie te verliezen, treedt er tijdstekort op, overwerk, en de moderne fenomenen van stress en overspanning.

De hedendaagse westerse problematiek van de tijd wordt ook niet meerlouter door de werktijd bepaald. Exacte tijd en strikte uurroosters zijn een recente westerse uitvinding, maar vakantie en vrije tijd zijn dat eveneens. Vanaf het begin van deze eeuw zijn in Europa de industrialisatie van de werktijd en de hoeveelheid vrije tijd gelijk opgegaan. het is precies de gedwongen tijd aan de ene kant die de nood aan vrije tijd als uitlaatklep oproept. Heel het huidige maatschappelijke leven wordt geregeerd door de tegelijk brutale en subtiele dialectiek van deze twee. Want omdat de geproduceerde goederen ook moeten worden verbruikt, wordt de vrije tijd zelf tot een economische noodzaak. Aan het lijstje van Prediker kan men toevoegen : « een tijd om te produceren, een tijd om te consumeren ». De grotere vrije tijd heeft als gevolg dat er een hele nijverheid (en dus bezette tijd) op gang komt die niets anders produceert dan vrijetijds- en vakantiebesteding. Produceert het systeem stress en overspanning, dan ontstaat tegelijk een nieuwe (grote !) markt voor tranquillizers. Zo is de molen aan de gang, met als gevolg dat de vrije tijd het probleem van de gedwongen tijd niet meer oplost, omdat die vrije tijd zelf deel uitmaakt van het systeem.

4.       Curieuze fenomenen in de westerse omgang met de tijd

Op die manier ontstaan de onsamenhangende en zelfs tegenstrijdige verschijnselen die typisch zijn voor de westerse omgang met de tijd. Ons probleem met de tijd is dat wij er geen hebben, of te weinig. Toch is dat vreemd. Want objectief gesproken heeft de mens nog nooit zoveel tijd gehad. De verplaatsingen gebeuren veel sneller, de computer heeft in een oogwenk de niet-betalende abonnees eruit gehaald, de wasmachine heeft van de wasdag weinig overgelaten. Dat alles moet toch een enorme tijdswinst opleveren? En toch wordt er alom geklaagd over chronisch tijdsgebrek. Is hier de regel van toepassing: “Het zijn de grootste valiezen die het meest vol zitten”? In de grote valies, daarin stopt U nog een transistor, een paar laarzen en een badmintonstel, want dat kan er allemaal nog bij[9]. Is het zo gesteld met onze tijd dat wij er veel hebben, maar er dan teveel willen instoppen? Dat betekent ook dat wij veel hebben om onze tijd te vullen, en steeds meer tijd nodig hebben. Hier treedt een eerste merkwaardig verschijnsel op, een soort decompensatie die de normale verhoudingen omkeert. Hoe meer vrije tijd, hoe meer de andere als belastend ervaren wordt. Hoe meer snelwegen, hoe meer files. Hoe langer het weekend, hoe vermoeider de maandag. Hoe meer tijd, hoe minder.

De uitgewonnen tijd wordt immers niet gebruikt voor meditatie, maar in de lijn van de westerse logica, om de activiteit op te drijven, terwijl tegelijkertijd ook de angst om in de leegte te vallen alsmaar groter wordt. Wij haasten ons niet alleen om op tijd te komen, maar zelfs om onze vakantiebestemming te bereiken, alsof wij met grote devotie de eeuwige vakantie tegemoet snellen. Wanneer wij moeten wachten en niets kunnen doen, worden wij nerveus, winden wij ons op om de tijd sneller te doen gaan. Het zijn de minuten waarvan wij willen dat ze sneller moeten gaan, de jaren daarentegen, daarvan vinden wij dat ze te snel gaan, dat wij het nauwelijks beseffen, dat het leven aan ons voorbijschiet. Wat willen wij eigenlijk? Het is alsof wij verslaafd zijn en gewenningsverschijnselen vertonen. Wij hebben steeds meer nodig om in de roes te raken. Vandaag kunnen wij al ongeduldig worden omdat de beursberichten uit Tokio niet meteen ter beschikking zijn, morgen omdat de man uit Australië een half uur te laat is op de bijeenkomst in Brussel. De toeschouwers van de eerste trein van Brussel naar Mechelen kregen duizelingen omdat het gevaarte vijftig per uur reed. Niet dat ik heimwee heb naar die tijd.

Dit boek (Kostbaar in zijn ogen van Piet Van Breemen s.J.) gaat over het geloof zoals het ons door de woorden van de Schrift wordt doorgegeven. De inhoud van het geloof wordt omschreven in dit bijbelse zinnetje: “Wij geloven in de liefde die God voor ons heeft” (1 Joh 4,16). De nadruk op Gods liefde voor ons zoals we zijn, doortrekt ieder hoofdstuk.

Aan het eind kan het nuttig zijn om een kort overzicht te geven van enige aspecten van deze kerngedachte. Dit overzichtje is enkel bedoeld als een schema dat de inhoud van het boek niet wil vervangen, maar juist veronderstelt. Zonder dat zou dit schema wel eens meer verwarring dan verheldering kunnen brengen.

Omwille van de duidelijkheid stellen we de geloofsbenadering tegenover een meer morele of ethische benadering. De eerlijkheid gebiedt dan echter wel om tot voorzichtigheid te manen. De morele en de geloofsbenadering vormen namelijk geenszins een volledige tegenstelling en er is al evenmin een waterdichte scheiding tussen de twee. Integendeel, zij vloeien samen en zijn beiden onvervangbaar. De morele benadering heeft haar eigen rechtmatigheid, waarde en wijsheid. Dat het toch verantwoord is om de twee tegenover elkaar te stellen komt omdat er een levensgroot verschil bestaat tussen een levensstijl waarbij de nadruk valt op het geloof en een levenswijze die vooral de moraal beklemtoont.

Het gevaar bestaat dat een christen te zeer opgaat in het ethische, zijn eigen gerechtigheid bewerkt en dan eigenlijk het belang van het geloof onderschat, misschien niet in theorie maar toch wel in de levenspraktijk. De ideale houding bestaat in een sterk, diep geloof, dat een gezond en krachtig moreel streven insluit en beheerst.

Na deze waarschuwing is het schema hopelijk niet te grof.

[1] 2 Kor 3,18

Het° is ons, die met onverhuld gelaat de glorie van de Heer als in een spiegel aanschouwen°, gegeven om herschapen te worden tot een steeds heerlijker gelijkenis met Hem, door de Geest van de Heer.

Dit boek (Kostbaar in zijn ogen van Piet Van Breemen s.J.) gaat over het geloof zoals het ons door de woorden van de Schrift wordt doorgegeven. De inhoud van het geloof wordt omschreven in dit bijbelse zinnetje: “Wij geloven in de liefde die God voor ons heeft” (1 Joh 4,16). De nadruk op Gods liefde voor ons zoals we zijn, doortrekt ieder hoofdstuk.

Aan het eind kan het nuttig zijn om een kort overzicht te geven van enige aspecten van deze kerngedachte. Dit overzichtje is enkel bedoeld als een schema dat de inhoud van het boek niet wil vervangen, maar juist veronderstelt. Zonder dat zou dit schema wel eens meer verwarring dan verheldering kunnen brengen.

Omwille van de duidelijkheid stellen we de geloofsbenadering tegenover een meer morele of ethische benadering. De eerlijkheid gebiedt dan echter wel om tot voorzichtigheid te manen. De morele en de geloofsbenadering vormen namelijk geenszins een volledige tegenstelling en er is al evenmin een waterdichte scheiding tussen de twee. Integendeel, zij vloeien samen en zijn beiden onvervangbaar. De morele benadering heeft haar eigen rechtmatigheid, waarde en wijsheid. Dat het toch verantwoord is om de twee tegenover elkaar te stellen komt omdat er een levensgroot verschil bestaat tussen een levensstijl waarbij de nadruk valt op het geloof en een levenswijze die vooral de moraal beklemtoont.

Het gevaar bestaat dat een christen te zeer opgaat in het ethische, zijn eigen gerechtigheid bewerkt en dan eigenlijk het belang van het geloof onderschat, misschien niet in theorie maar toch wel in de levenspraktijk. De ideale houding bestaat in een sterk, diep geloof, dat een gezond en krachtig moreel streven insluit en beheerst.

Na deze waarschuwing is het schema hopelijk niet te grof.

[1] 2 Kor 3,18

Het° is ons, die met onverhuld gelaat de glorie van de Heer als in een spiegel aanschouwen°, gegeven om herschapen te worden tot een steeds heerlijker gelijkenis met Hem, door de Geest van de Heer.

Dit boek (Kostbaar in zijn ogen van Piet Van Breemen s.J.) gaat over het geloof zoals het ons door de woorden van de Schrift wordt doorgegeven. De inhoud van het geloof wordt omschreven in dit bijbelse zinnetje: “Wij geloven in de liefde die God voor ons heeft” (1 Joh 4,16). De nadruk op Gods liefde voor ons zoals we zijn, doortrekt ieder hoofdstuk.

Aan het eind kan het nuttig zijn om een kort overzicht te geven van enige aspecten van deze kerngedachte. Dit overzichtje is enkel bedoeld als een schema dat de inhoud van het boek niet wil vervangen, maar juist veronderstelt. Zonder dat zou dit schema wel eens meer verwarring dan verheldering kunnen brengen.

Omwille van de duidelijkheid stellen we de geloofsbenadering tegenover een meer morele of ethische benadering. De eerlijkheid gebiedt dan echter wel om tot voorzichtigheid te manen. De morele en de geloofsbenadering vormen namelijk geenszins een volledige tegenstelling en er is al evenmin een waterdichte scheiding tussen de twee. Integendeel, zij vloeien samen en zijn beiden onvervangbaar. De morele benadering heeft haar eigen rechtmatigheid, waarde en wijsheid. Dat het toch verantwoord is om de twee tegenover elkaar te stellen komt omdat er een levensgroot verschil bestaat tussen een levensstijl waarbij de nadruk valt op het geloof en een levenswijze die vooral de moraal beklemtoont.

Het gevaar bestaat dat een christen te zeer opgaat in het ethische, zijn eigen gerechtigheid bewerkt en dan eigenlijk het belang van het geloof onderschat, misschien niet in theorie maar toch wel in de levenspraktijk. De ideale houding bestaat in een sterk, diep geloof, dat een gezond en krachtig moreel streven insluit en beheerst.

Na deze waarschuwing is het schema hopelijk niet te grof.

Geloofsbenadering	Morele benadering
De kostbaarste waarde is Gods liefde voor mij zoals ik ben en voor mijn naaste.	Het belangrijkste is mijn liefde voor God en voor mijn naaste.
Omdat God goed is, maakt Hij mij kostbaar in zijn ogen en dat doet mij dan weer proberen om goed te zijn. Door zijn liefde maakt Hij mij goed.	Doordat ik probeer om goed te zijn, ben ik welgevallig in zijn ogen.
God is de diepste Grond van mijn bestaan. Alleen wat ik aan Hem geef, is werkelijk van mij. Het dreigende gevaar ligt niet bij God, maar bij mij in zoverre ik God niet God laat zijn.	God wordt gemakkelijk beschouwd als een bedreiging. Hij vraagt voortdurend offers van me. Hij is als een concurrent: wat er bij Hem bij komt, gaat er bij mij af.
God is Iemand, die als de Allerbelangrijkste wordt beleefd.	God als Persoon die liefheeft, staat wat aan de rand van de bestaanservaring.
Geloof bestaat op de eerste plaats in een liefdesverhouding met God – Vader, Zoon en heilige Geest. Die persoonlijke relatie blijkt vruchtbaar in onze wijze van omgaan met mensen, situaties en dingen: aan de vruchten kent men de boom.	Geloof is vooral een levensbeschouwing die voert tot toewijding, edelmoedigheid en inzet. Deze levensinstelling maakt mensen tot fijne, nobele mensen. Er is dikwijls meer aandacht voor de vruchten dan voor de boom.
Zonde is: me niet door God laten beminnen, mezelf afschermen voor Zijn liefde – meestal door te veel op te gaan in dingen of mensen; proberen mijn geluk zelf te maken zonder het van God te ontvangen.	Zonde is: een poging om op een ongeoorloofde manier een leegte in mijn leven op te vullen; een overtreding van wetten en voorschriften; een bewust tekort schieten in mijn plichten; een gebrek aan liefde voor God, waardoor God wellicht ook minder van mij houdt.
Gewetensonderzoek is op de eerste plaats God danken voor concrete tekenen van Zijn zorg en trouw, en – tegen die achtergrond – berouw over mijn gebrek aan respons.	Gewetensonderzoek is vooral een speuren naar mijn tekortkomingen en een onder-zoeken van mijn motieven, met een oefening van berouw over mijn falen en een voornemen om beter mijn best te doen.
Het biechten vindt zijn hoogtepunt in de pure vreugde die de Vader vervult wanneer Hij mij weer opneemt na mijn afdwalingen; het betekent: delen in zijn vreugde en zo groeien in intimiteit met Hem.	Het biechten is vooral gericht op mijn zonden die ik nauwgezet moet belijden en op mijn berouw over die zonden; er is dankbaarheid voor Gods vergeving, een opluchting.
Het kruis wordt niet opgelegd door God, maar wordt juist veroorzaakt door ons verzet tegen God.	Het kruis wordt door God opgelegd, zowel in Jezus’ bestaan als in mijn leven. Ik moet het geduldig aannemen uit zijn handen.
Bidden betekent: me door God laten beminnen, a.h.w. zonnebaden in zijn liefde; Gods heerlijkheid beschouwen in Jezus en daardoor heel diep omgevormd worden (vgl. 2 Kor 3,18[1]); Christus beter leren kennen, beminnen en navolgen.	Bidden is mediteren over het Woord van God en vragen om zijn genade en hulp; ik moet dat ook steeds op mijzelf betrekken, met het risico dat mijn aandacht, zich te veel op mezelf richt. Eigenlijk kan iedere vorm van bezinnend bezig zijn meditatie genoemd worden.
Overgave is iets dat God in mij tot stand brengt; ik moet me door Hem laten trekken.	Overgave wordt psychologisch (niet theologisch) beleefd als vrucht van eigen inspanning, waarbij ik me natuurlijk van mijn tekorten bewust ben.
Nederigheid is geboeid zijn door de schoon-heid, goedheid en grootheid van God, en een verlangen om bij Jezus te zijn in zijn lijden en in zijn heerlijkheid.	Nederigheid komt neer op een kleineren van mezelf, dat steeds mijn aandacht richt op mijn eigen zwakheid en schamelheid.
Volmaaktheid is leven met God – Hij in mij en ik in Hem.	Volmaaktheid betekent dat er niets aan mankeert – geen fouten, geen gebreken, geen tekorten.
Naastenliefde is de liefde van God die mijn hart vult tot die rand, tot overstromens toe, en die dan doorstroomt naar mijn naaste. Het is zijn liefde die door mij heen naar de anderen vloeit. Dat het zijn liefde is, blijkt uit het feit dat ze de minsten van mijn broeders en zusters insluit.	Naastenliefde is het grootste gebod, gelijk aan het gebod om God te beminnen, en de norm volgens welke we tenslotte geoordeeld zullen worden. Het is mijn voornaamste opgave. Ik ben God dankbaar dat deze liefde groeit, maar ik ontdek nog altijd veel egoïsme in mij en het spijt me werkelijk dat ik sommige mensen nog steeds niet aanvaard zoals ze zijn.
De Eucharistie heeft vele aspecten, die allemaal samenkomen in deze kern: “Doe dit  tot mijn gedachtenis”. Eucharistie, dat is: Jezus. Met zijn Lichaam en zijn Bloed geeft Hij mij ook zijn Geest.	Eucharistie is een maaltijd die een band veronderstelt tussen degenen die er aan deelnemen, en dan tevens die band versterkt. Door aan die maaltijd deel te nemen verplicht ik mezelf om me echt voor anderen in te zetten.
Kort samengevat: het is Gods liefde voor mij zoals ik ben, die me heel en heilig maakt. De nadruk ligt op God, die ik wil dienen.	Het is mijn liefde voor God die mij heel en heilig maakt. De nadruk ligt op mijzelf, op mijn dienst aan God.

Geestelijk voedsel voor mijn job en mijn leven van elke dag zou me goed doen. Maar in de zondagsviering voel ik mij niet echt op mijn plaats. Ik heb de indruk dat daar alleen de kleinen en de armen, de moedelozen en zorgelijken welkom zijn. Ik heb succes in mijn leven en wil dat zo houden. Ik heb macht en invloed, en dat schenkt mij vreugde. Ik geniet van het leven. Maar in de kerk word ik meteen als zondaar, als zwakke mens begroet. Dat ben ik natuurlijk ook, maar dat is niet mijn eerste gevoel. Mijn welvaart en mijn vitaliteit, mijn macht en mijn succes zijn blijkbaar in de ogen van kerkmensen verdacht.

Het verhaal van een man (Duitsland) 2001 uit Kerk en Leven 24-1-2001 Mark Van De Voorde een artikel over kerkbezoek.

42 ¹ Ziehier° mijn dienstknecht, die Ik ondersteun;

mijn uitverkorene, die Ik met genoegen gadesla.

 Ik heb mijn geest° op hem gelegd,

en hij maakt het recht° bekend aan de volken.

² Hij roept niet en schreeuwt niet,

hij laat zijn stem niet horen op straat.

³ Het geknakte riet zal hij niet breken

en de kwijnende vlaspit blaast hij niet uit.

Werkelijk, hij zal recht brengen.

⁴ Hij zal niet zwak worden en niet worden geknakt,

maar hij vestigt het recht op de aarde

en de eilanden zullen naar zijn boodschap uitkijken.

⁵ Zo° spreekt de HEER God,

die de hemel geschapen en uitgespannen heeft

en de aarde heeft gespreid met alles wat zij voortbrengt,

die adem geeft aan de mensen die er wonen

en levensgeest aan iedereen die er zijn weg gaat.

⁶ Ik, de HEER, heb u geroepen om heil° te brengen,

Ik neem u bij de hand,

Ik vorm° u, en bestem u

tot een verbond met het volk, tot een licht voor de naties;

⁷ om blinde° ogen te ontsluiten,

om gevangenen uit de kerker te bevrijden,

degenen die in de duisternis van de gevangenis wonen.

⁸ Ik° ben de HEER, dat is mijn naam,

mijn glorie deel Ik met geen ander,

Ik geef mijn roem niet aan godenbeelden.

⁹ Wat vroeger gezegd is kwam uit

en Ik kondig u nieuwe dingen aan,

Ik laat ze u horen nog voordat ze ontkiemen.

42,1-4. Het eerste van de zgn. liederen van de dienaar van de HEER (42,1-4; 49,1-6; 50,4-11; 52,13-53,12). Zie inleiding. Deze perikoop heeft betrekking op de profeet die door God met zijn zending wordt belast.

1. mijn geest: Een profetische geest. recht: Betekent hier en elders de door God gewilde wereldorde, die Hij in de geschiedenis tot stand brengt tot heil van Israël.

5. Deze perikoop is een roepingsorakel, gericht tot Kores, maar door een redacteur hier ingelast omdat het begrepen werd als een profetie over de dienaar van de HEER.

6. heil: Letterlijk `gerechtigheid'. Gerechtigheid is een gezindheid waardoor een gemeenschap wordt opgebouwd die goed geordend en gelukkig is. Gods gerechtigheid hangt samen met het verbond waardoor Hij God van Israël is. In zijn trouw aan Israël brengt Hij, allereerst ten bate van zijn volk, een door Hem gewilde heilzame wereldorde tot stand. Het woord `gerechtigheid' staat dan ook vaak gelijk met `voorspoed, heil' e.d., zoals blijkt uit 46,13, waar het geflankeerd wordt door `redding', en uit 48,14, waar `vrede' de pendant is. Al naar de samenhang zal het woord dan ook vaak met `zege, heil' e.d. vertaald moeten worden, omdat ons woord `gerechtigheid' nu eenmaal niet dezelfde bijbetekenissen heeft. vorm: Hetzelfde werkwoord als dat waarmee de schepping van de mens wordt aangeduid in Gn 2,7.

7. blinde ogen: Vgl. vers 16.

8-9. Opnieuw het strikte monotheïsme, met een zinspeling op de macht tot voorspellen, zie de aant. bij 41,21-29.

Wat is nu “frustratieneurose”?

Een onvolgroeid gevoelsleven, ondanks een normale lichamelijke en verstandelijke ontwikkeling.

Wat is de oorzaak van dit onvolgroeid gevoelsleven? Een kil en koud klimaat. Het niet kennen van warmte, tederheid, waardering, bevestiging.

Welke zijn de gevolgen van die frustratieneurose? Men is helemaal gesloten in zichzelf: men kent de open bestaanswijze niet. Die open bestaanswijze dankt een mens aan de bejegening door anderen. Wanneer een dier geboren wordt, is het gebogen over zichzelf en blijft zo gedurende het ganse leven. Wanneer een mens geboren wordt, is hij gebogen over zichzelf, maar dankzij tederheid, de warmte, de liefde, de bevestiging voor en onmiddellijk na de geboorte, komt er een heel belangrijk ogenblik in het leven van dat kindje: de eerste glimlach. Die eerste glimlach toont aan dat de baby geraakt is in zijn gevoel, en dat er een antwoord komt vanuit die baby naar zijn ouders toe. Het is de eerste gevoelsuitwisseling. Het betekent dat dit het begin is van het rationeel door het leven kunnen gaan.

Dankzij de open bestaanswijze is een menselijk wezen ook in staat om te genieten, te genieten van de dingen buiten zich om: de natuur, de cultuur, de medemens en God. Die dingen buiten ons worden “waarden” voor ons, als wij er door geraakt worden in ons gevoelsleven, en dat “geraakt worden” kan alleen gebeuren door een open bestaanswijze. Wie deze openheid niet kent, is niet in staat om genietend door het leven te gaan.

Een frustratieneurotisch mens mist dan heel veel elementen om echt gelukkig te zijn. En dat niet alleen. Het kan gebeuren dat er agressiviteit uit voortkomt: depressiviteit, veelvuldig gebruik van alcohol, van drugs en van seks, en ten slotte suïcide.

Wat kan nu die frustratieneurose voorkomen en in bepaalde gevallen ook genezen? De bevestiging.

Wat is bevestiging?

Bevestiging is een zijnskwalificatie die ons gegeven wordt door iemand anders. Iemand anders kwalificeert, beoordeelt ons “zijn”, ons “goed zijn”, onze goedheidskwaliteiten, onze zijnskwaliteiten.

Ik sprak dus over zijnskwaliteiten en goedheidskwaliteiten. Wat wordt daarmee eigenlijk bedoeld? Ik wil dat duidelijk maken aan de hand van enkele voorbeelden. Zijnskwaliteiten en goedheidskwaliteiten zijn onder meer: geduld, trouw, sociale zin, creativiteit, barmhartigheid, deemoed, dankbaarheid, dienstbaarheid, vriendelijkheid, zachtmoedigheid, tederheid en zoveel andere meer. Wij moeten ons in ons gemoed laten raken door één of meer van deze zijnskwaliteiten en goedheidskwaliteiten bij iemand anders. Dit kan alleen gebeuren bij een open bestaanswijze in verband met onszelf en met de andere. Dan wordt het mogelijk dat ik in vermoeden of in een grondeloos vertrouwen iets aanvoel van een van die kwaliteiten bij de ander. Die andere mens wordt dan ook een waarde voor mij. Hij was een ding buiten mij, maar hij wordt een “waarde” voor mij, vanaf het moment dat die ander mij raakt.

Vanzelfsprekend komt dan de tweede fase in de bevestiging: ik zal dan aan de andere duidelijk maken wat ik bij hem ervaren heb in vermoeden of in grondeloos vertrouwen. En ik kan dat doorgeven. Ik kan dan eenvoudig verwoorden wat ik gezien heb met de ogen van mijn hart op de verschillende manieren. Ik kan dat ook zeggen zonder woorden te gebruiken, eenvoudigweg door een gevoelscommunicatie. Ik kan ook woorden gebruiken om te zeggen wat ik ervaren heb. Ik kan tederheid gebruiken als communicatiemiddel. Tederheid is de kwaliteit van het aanwezig zijn. De tederheid kan gerealiseerd worden door het timbre van de stem, door de keuze van de woorden, door gebaren. En u voelt al aanstonds dat bevestiging te maken heeft met vriendschap, met liefde.

Dan komt de volgende fase in de bevestiging: als iemand mij beschouwt als een goed in mezelf en een goed voor hem (voor haar), dan kan het niet anders of ik ga die ander op mijn beurt bevestigen. Ik ga die ander op mijn beurt zien als een goed in zichzelf, als een goed voor mij. En zo krijgen we de wederzijdse goedheidsonthulling. Wederzijdse goedheidsonthulling, het is de resultante van de bevestiging. Daardoor ontstaan relaties: vriendschapsrelaties, liefdesrelaties.

En uiteindelijk is er nog één aspect te benaderen: iemand die bevestigd wordt, voelt zich gesterkt in zijn gevoel van zelfwaarde, van eigenwaarde. We moeten onszelf niet wijsmaken dat we goed zijn: iemand anders maakt het duidelijk en dat juist geeft ons een versterking van het gevoel van zelfwaarde, het gevoel van eigenwaarde, van de kern van het menselijk geluk. “De ander is mijn geluksdrager.” (A. Terruwe)

Wanneer wij bevestigend samenleven, wanneer ons samenzijn gekenmerkt wordt door deze vorm van goedheidsonthulling en goedheidswaardering, dan is er geen plaats voor de frustratieneurose.

Ik wil nog even stilstaan bij de mogelijkheid om vanuit de bevestigingsleer de frustratieneurotische mens tot een harmonisch iemand te brengen. Lichtere gevallen van frustratieneurose en een jeugdige leeftijd kunnen tamelijk gemakkelijk behandeld worden vanuit de bevestiging. Maar als het om zwaardere gevallen en mensen van jaren wordt het steeds moeilijker.

Alleen diegenen die met een grenzeloze liefde naar iemand toegaan, zullen er uiteindelijk in slagen van een gesloten mens een open iemand te maken. Het is een enorme opgave bij iemand aan te kloppen die nooit opendoet, liefde te geven zonder liefde terug te krijgen. Dat volhouden gedurende jaren, is een opdracht, die alleen vervuld kan worden door iemand die gedreven wordt.

Jij en ik – Tweemaandelijks tijdschrift – Jg 15 nr 3-4 – mei-juni-juli-augustus 1998

Blz. 4-9

Br. Adriaan Geilleit

De frustratieneurose en de bevestigingsleer van Dr. A. Terruwe

Mijn hele kindertijd werd, mag ik wel zeggen, verblijd door het bekijken van reproducties van schilderijen. Een absolute topper in mijn persoonlijke hitparade was de aanbidding van de Koningen van Hans Memlinc. Uren en uren heb ik daarnaar gekeken en ik sloot die periode af toen ik er, vijftien jaar oud, op school een spreekbeurt over hield. Vandaag wil ik daar ook een paar dingen over kwijt.

Vooreerst dit: wij moeten ons bewust zijn dat zo’n schilderij altijd heel zwaar is aan symboliek. Ik haal dus een paar symbolen naar voor – precies in verband met het feest van vandaag: De Openbaring Gods in het Kind Jezus.

Laat ons kijken naar de drie Koningen. Volgens een veelgebruikt procédé van toen stellen ze de drie leeftijdscategorieën voor: De jeugd, de volwassenheid, de ouderdom. En de wijze waarop deze zich -schematisch natuurlijk – gedragen en verhouden tegenover Gods Mysterie. Drie leeftijden. Drie mensentypes. Drie manieren van godsdienstigheid. Drie facetten ook waarop God zich naar de mens toekeert.

De jeugd is de zwarte koning. Hij komt het toneel binnengestapt: lang, slank, kaarsrecht, en neemt ondertussen elegant en nonchalant zijn hoed af. Hij draagt een prachtig gewaar van goudbrokaat dat reikt tot even boven de knieën – waardoor zijn atletische benen te kijk komen te staan! Hij stapt binnen met een air van ‘hier ben ik – zie mij: ik sta op het punt God te veroveren want Hij zal zich onverwijld aan mij openbaren’. Zelfzeker! Hij kan God aan. Het Kind is eigenlijk geen partij voor hem. Hij torent er letterlijk bovenuit. Hij kijkt erop neer.

Ge moet mij goed verstaan: ik wil niet spotten met deze houding. God is immers ook degene die ons uitdaagt. Die zegt: Kom, verover Mij. Wees hemelbestormer. Dan toon Ik mij aan U. Alleen: het is wel eenzijdig – en voorlopig, deze atletische, ascetische bestorming van God.

Dan de tweede koning, de volwassenheid. Zijn haar wordt al wat dunner, hij heeft een gezicht zonder veel identiteit. Maar zijn kledij is des te opvallender. Dat is eigenlijk de kleurrijke aandachtstrekker van het hele toneel. Hij draagt een wijd gedrapeerd roodfluwelen gewaad, met daarop een witte hermelijnen schoudermantel. Hij doet een halfgemeende poging om een knie te buigen. Dat komt niet over als een daad van eerbetoon maar als een uitdrukkelijk zich poneren op dezelfde hoogte – op ooghoogte van Moeder en Kind. Hij is aan hen gewaagd. Hij heeft het gevat. Zijn systemen kloppen. Deze man is niet meer op zoek naar de Openbaring Gods maar heeft ze op zak! Jezus is zijn kameraad, zijn gezel, zijn vriend. Wat er te weten valt, weet hij ook.

Ge moet mij weerom goed verstaan: ik wil ook nu niet spotten. God openbaart zich wel degelijk als levensgezel. Met wie ik sta: oog in goog. Met wie ik omga als met een vriend. Met wie ik spreek van man tot man. Alleen is ook dit eenzijdig en voorlopig, deze dogmatische insnoering van God.

En dan hebben we koning nummer drie, de grijsaard. Zijn houding is allesbehalve koninklijk. Op handen en voeten ligt hij op de grond – kruipt hij over de grond. Hij heeft geen behoefte meer om zijn ego te etaleren. Met zijn rechterhand drukt hij onhandig zijn koninklijke hoed plat. Met zijn linker pakt hij onzeker de voetjes van het Kind om ze te kussen. Koning nummer één kijkt van bovenaf naar het Kind. Koning nummer twee kijkt op ooghoogte toe. Koning nummer drie zakt eronder. Hij onder-werpt zich. Het geheim van het Kind mag zijn mysterie bewaren. Wat hij doet is: voor het mysterie neervallen, ervoor kruipen, het vol emotie kussen.

God openbaart zich hier als het hopeloos onvatbaar mysterie, op Wie ons doen en ons kennen geen vat hebben. God, verborgen achter de wolk van niet-weten.

Drie koningen, drie houdingen tegenover God, drie wijzen waarop God zich openbaart. Hij daagt ons uit. Hij levert zich uit. Maar finaal ontsnapt Hij.

Om te eindigen nog één symbolisch gegeven uit mijn schilderij van Memlinc. Het zegt eigenlijk hetzelfde, op een andere wijze. De ruimte waarbinnen het tafereel zich afspeelt is niet het stalletje van Bethlehem, uit onze westerse foklore, is ook geen grot, zoals op de Kerstikoon. Het is eigenlijk de ruïne van een kasteel.

Wij allen, wij bouwen ons kasteel. Wij noemen dat ons Godsbeeld, ons mensbeeld, ons wereldbeeld, ons zelfbeeld. Het is fraai, het zit goed in elkaar. Zo menen wij toch. God krijgt er de Hem toekomende plaats, de mens, de wereld, alles krijgt er zijn geëigende plaats. Tot op het moment dat God eens echt begint zichzelf te zijn. Dan ontploft ons kasteel en wat overblijft is een ruïne. Brokstukken. Kortom: geen enkel theologisch systeem, geen enkele spirituele traditie, geen enkele kerkelijke of kerkse institutie blijft overeind. Ze spatten alle uit elkaar met een knal, wanneer God de voorlopigheid onderuithaalt. Wanneer Hij zich waarlijk laat gelden.

We zijn er heel lang niet goed van. Verdwaasd neerzittend midden het puin van ons kasteel. Midden dat puin nu wordt een nieuwe God geboren. Kersvers leven. Als een baby. Laten wij Hem aanbidden.

Bond zonder naam

Welvaart kan je niet redden als je geestelijk ten onder gaat.

Je bent niet gemaakt voor de industrie, voor de productie, de bankrekening en de supermarkt.
Je bent gemaakt om ‘mens’ te zijn, gelukkig te worden, te leven in liefde en om mee te zorgen voor het geluk van je medemens.

De weg naar binnen is de enige om te overleven.

Zijn wij vrij?

‘Vrijheid’ behoort – aldus wetenschappelijk onderzoek – tot de waarden die het hoogst scoren in het Westen. Maar dat is voor velen een illusie. Want je moet mee. Vooruit. Stil staan is achteruit gaan. Ondertussen draaien mensen kapot in complexe systemen. Harde economische wetmatigheden ‘dwingen’ steeds sneller te produceren en steeds meer te consumeren, terwijl de reclamewereld zich vergrijpt aan de kennis van de menselijke psychologie om massaal mensen te verleiden en te misleiden.

Wat zoekt de mens?

Kijk om je heen: zijn mensen gelukkig? Zien ze er tevreden uit? Hebben ze wat ze zoeken? Is er vreugde in hun arbeid? Geluk in hun gezinsleven? Ze zijn gehaast. Ze hebben veel te doen en hebben weinig tijd.

Time is money

Mensen zijn ook bereid veel te doen. Het doel is geld verdienen. Zo veel mogelijk. Genoeg is te weinig en veel is niet genoeg. Het gaat om kopen en verkopen. Produceren en consumeren. Reclame voert de consumptie verder op. De productie volgt wel. Het milieu echter niet.

En tijd? Tijd wordt schaars. Time is money. Hardnekkig gaat de mens door met jagen op dode dingen. Hij moet altijd verder. Hij staat onder druk. Meer dit en meer dat. En hoe meer hij heeft, hoe meer hij gaat rekenen, beleggen, beschermen, beveiligen en verzekeren.

Angst voor de leegte

Dan komt het moment dat de mens niet meer kan. Hij wil wel vooruit, maar het lukt niet meer. Hij voelt zich moe. Onbevredigd ook. Leeg. Iets knaagt in hem en hij weet niet goed wat. Iets schreeuwt en keert steeds weer terug.

Het is dat gevoel van leegte. De mens is moe van zijn jacht op de materie. Moe van te leven aan de buitenkant. Diep van binnen is hij ‘het moe’.

Mensen verlangen

Mensen willen rust. Zoeken vrede. Het is genoeg. Velen kunnen niet meer. Kunnen ‘het’ niet meer aan. Willen wegkruipen. Velen over-leven elke dag.

Aan de buitenkant is dat niet altijd goed zichtbaar. Ze zijn bakker, leidinggevend, geestelijke, poetsvrouw en werkeloos, rijk, gezond, ziek, gevangene, druggebruiker, moeder, kind, schoolgaand, …

Luister alsjeblieft

Vroeg of laat kloppen mensen aan. Ze zoeken … een luisterend oor. Iemand die ze kunnen vertrouwen. Ze vertellen en komen aarzelend op verhaal. Je hoort – als je lang genoeg luistert – telkens dezelfde vragen. Het zijn fundamentele vragen. Het is dan: gedaan met het masker; weg met alleen maar de buitenkant. Tranen verraden dan hoe diept het hart kan schreeuwen … als het eindelijk wenen mag!

Vertrouwen

Het gaat bij alle mensen om wat zij niet krijgen en koortsachtig zoeken: het is aandacht, respect, begrip, genegenheid en trouw. Kortom: een beetje vriendschap en iemand zijn.

Het is de meest verborgen en tegelijk minst uitgesproken nood. Het is honger naar liefde en erkenning. En dat is geen cliché. Het is zo. Maar de omgeving hoort of ziet dat niet meer. De oren zijn dicht. De ogen zijn verblind. Het gevoel is verhard.

Gekwetste mensen

Het gevoel van veel mensen is gekwetst. Soms diep verwond. Het zoekt, maar vindt niet. Het verlangt, maar krijgt niet. En wat het niet heeft, kan het ook niet geven. Vluchten …is dan een (begrijpelijke) houding. Het tekort aan erkenning en liefde wordt gecompenseerd met doen en presteren, eten en drinken, kopen, zappen, … De mens blijft achter met een volle maag, maar een leeg gemoed. Want kopen helpt niet. Het zappen ook niet. En het drinken nog minder.

Kan de mens dan anders? Is het mogelijk temidden het dal van verbittering, angst en ongeloof het roer om te gooien? Kan het werkelijk?

Ze bestaan

Niemand en niemand anders dan – jijzelf – is in staat voor reële verandering te zorgen. Maar je moet het niet alleen doen. Het kan best dat jij het niet weet en dat ik het niet weet, maar samen vinden we misschien wel een antwoord; een weg om er uit te geraken.

Ze bestaan de mensen die willen luisteren en helpen. Ze bestaan in elk dorp en in iedere stad. Ze reiken je een hand. Geven je een oor. Ze bestaan!

Opstaan!

Wonderen gebeuren bij dageraad!

De komende eeuw nodigt ons uit op te staan uit de onmacht.

Elk voor zich en het recht van de sterkste haalt het niet langer. Het is samen overleven of ten onder gaan.

De mens – jij en ik – heeft de toekomst in handen. Jij en niemand anders staat voor de uitdaging op te staan uit het doemdenken, vrij te worden en illusies achterwege te laten.

Het is een avontuur, maar aan het eind wacht de ‘echte vrijheid’.

Coming out

de boom hij had

nog nooit gebloeid als

alle bomen in de boomgaard

bloesemden in overvloed

kon hij het niet zo goed

de boom hoe veel

had hij gezien hoe

wit en rose zij rondom hem

voorjaars stonden mooi te zijn

en al dat deed hem pijn

de boom hij had

niet meer verwacht dat

hem te bloeien werd gegeven

dat zijn bloeien werd tot zaad

het was toch wel te laat

dit voorjaar toch

is hem gekomen

was het van het zien der bomen

wit en rose werd zijn huid

en zie de boom kwam uit

Herman Verbeek – Zang van de monnik

Un beau jour, ou peut-être une nuit,
Près d'un lac je m'étais endormie,
Quand soudain, semblant crever le ciel,
Et venant de nulle part,
Surgit un aigle noir,

Lentement, les ailes déployées,
Lentement, je le vis tournoyer,
Près de moi, dans un bruissement d'ailes,
Comme tombé du ciel,
L'oiseau vint se poser,

Il avait les yeux couleur rubis,
Et des plumes couleur de la nuit,
A son front brillant de mille feux,
L'oiseau roi couronné,
Portait un diamant bleu,

De son bec il a touché ma joue,
Dans ma main il a glissé son cou,
C'est alors que je l'ai reconnu,
Surgissant du passé,
Il m'était revenu,

Dis l'oiseau, ô dis, emmène-moi,
Retournons au pays d'autrefois,
Comme avant, dans mes rêves d'enfant,
Pour cueillir en tremblant,
Des étoiles, des étoiles,

Comme avant, dans mes rêves d'enfant,
Comme avant, sur un nuage blanc,
Comme avant, allumer le soleil,
Etre faiseur de pluie,
Et faire des merveilles,

L'aigle noir dans un bruissement d'ailes,
Prit son vol pour regagner le ciel,

Quatre plumes couleur de la nuit
Une larme ou peut-être un rubis
J'avais froid, il ne me restait rien
L'oiseau m'avait laissée
Seule avec mon chagrin

Un beau jour, ou peut-être une nuit,
Près d'un lac, je m'étais endormie,
Quand soudain, semblant crever le ciel,
Et venant de nulle part,
Surgit un aigle noir,

Un beau jour, une nuit,
Près d'un lac, endormie,
Quand soudain,
Il venait de nulle part,
Il surgit, l'aigle noir...

Barbara

L'aigle noir

Paroles et Musique: Barbara   1970

Warner Chappell Music France

autres interprètes: Patricia Kaas, Florent Pagny, Thierry Amiel (2003)

(…)Van rabbi Mendel van Kotzk werd gezegd dat hij bleef zwijgen zelfs als hij sprak. Bestaat er een taal die een ander zwijgen inhoudt, een door het spreken gevormd en verdiept zwijgen?

Maar toch. Spreken en zwijgen zijn mijn twee meest geliefde woorden. Ze zijn van toepassing op alle situaties, gelukkige en rampzalige. De zon gaat op? Maar toch zal hij weer ondergaan. Kondigt de nacht troosteloosheid aan? Maar toch zal ook die voorbijgaan, en nooit meer terugkomen. Van belang is dat we niet berusten. Niet zwelgen in een onvruchtbaar fatalisme. Koning Salomo, een grote pessimist, heeft het goed geformuleerd: ‘Dagen komen, dagen gaan; een geslacht gaat, een ander komt, en de aarde bestaat nog steeds; de zon gaat op, de zon gaat onder… wat geweest is zal zijn’ Zou ik de tijd dus stil moeten zetten? En de zon? Soms moet je dat proberen. ook als het voor niets is? Precies, soms rust op ons de taak te proberen omdat het voor niets is. Omdat de dood ons aan het eind van de weg te wachten staat, moeten we volledig leven. Omdat een gebeurtenis ons zinloos voorkomt, moeten we er een betekenis aan geven. Omdat de toekomst ons ontsnapt, moeten we die scheppen.

Goed laten we die moraliserende conclusies aanderen overlaten, of aan later. (…)

Gij immers zijt tot vrijheid geroepen,

broeders-en-zusters,

alleen: maakt die vrijheid niet

tot een vrijbrief voor het vlees,

nee, weest elkaar juist dienstbaar

door de liefde!

Want heel de Wet is vervat in één woord,

in dít: ‘liefhebben zul je je naaste

als jezelf’ (Lev 19,18)

Maar als ge elkaar bijt en aanvreet,

kijk dan uit dat ge niet

door elkaar wordt vernietigd!

Ik zeg daarmee: wandelt

gedreven door de Geest

en volbrengt niet

het verlangen van het vlees.

Want wat het vlees verlangt

gaat tegen de Geest in,

en de Geest gaat tegen het vlees in,

want die zijn elkaars tegengestelden,

zodat ge niet doet

wat ge wel wilt.

Maar als ge u laat leiden door Geestkracht,

dan staat ge niet meer onder een wet.

Het is duidelijk

wat allemaal de werken van het vlees zijn:

ontucht, zedeloosheid, bandeloosheid

beeldenverering, toverij, vijandschappen,

twist, na-ijver, woede uitbarstingen,

uitingen van zelfzucht,

tweedrachten, partijschappen,

aanvallen van afgunst, dronkenschappen,

orgiën en dergelijke dingen, -

waarvan ik u voorzeg

_ zoals ik voorheen gezegd heb _

dat zij die dergelijke dingen bedrijven

het koninkrijk Gods niet zullen beërven!

Maar de vrucht van de Geest is

liefde, vreugde, vrede, lankmoedigheid,

vriendelijkheid, goedheid, betrouwbaarheid,

zachtmoedigheid, zelfbeheersing;

tegen dergelijke dingen is geen wet.

Maar wie van Christus Jezus zijn

hebben het vlees

met zijn hartstochten en verlangens

gekruisigd.

Als wij leven uit Geestkracht,

moeten wij in Geestkracht

het spoor houden;

laten we geen zoekers van ijdele eer

worden, die elkaar uitdagen,

op elkaar afgunstig zijn!

Broeders-en-zusters,

zelfs als een mens meegesleurd wordt

in een of andere misstap,

moet gij die door de Geest geleid wordt

zo iemand terechthelpen

in een geest van zachtmoedigheid,

ziende op uzelf,

dat gij niet óók in de verzoeking komt!

Verdraagt elkaars lastigheden;

zó zult ge Christus’ wet vervullen.

Want als iemand meent iets te zijn

terwijl hij niets is,

bedriegt hij zichzelf.

Nee, laat ieder zijn eigen werk toetsen,

en dán zal hij zijn roem

vóór zichzelf houden

en niet naar de ander …

want ieder zal zijn eigen vrachtje dragen.

Maar wie onderwezen wordt in het woord

moet wie hem onderwijst laten delen

in alle goede dingen.

Dwaalt niet:

God laat niet met zich spotten (…)

want al wat een mens zaait

dat zal hij ook oogsten;

want wie zaait in de akker van

zijn eigen vlees

zal er verderf oogsten,

maar wie zaait in de akker van de Geest

zal van de Geest eeuwig leven oogsten;

laten wij in goed-doen

niet verslappen;

te gelegenertijd immers

zullen wij oogsten

als we niet verflauwen.

Laten we daarom dan zolang we tijd hebben

goede werken doen aan allen,

maar het meest aan

de huisgenoten des geloofs.

(…)

Galaten 5,13 – 6,10