Wat ik met 'lot' bedoel? In ieder geval de kans op een tragedie. De determinante buitenwereld, de stigmatisering, die ons leven absurd maakt en het op gewelddadige wijze in een door totalitarisme beheerste situatie brengt, doet die kans teniet. Als we alleen de werkelijkheid van de ons opgelegde determinanten beleven, en niet de verplichtingen die uit onze eigen - betrekkelijke - vrijheid voortvloeien, ontstaat de toestand waarin men niet door het lot wordt bepaald, de toestand van lotloosheid. Imre Kértesz
De Humanistische Canon van het Humanistisch Verbond: Albert Camus in de selectie van 2008
Hoe moet en kan ik leven, als ik mij nergens op kan beroepen? Dat is de humanistische vraag die Camus ons voorlegt in 'De mythe van Sisyphus'. Omdat Camus als geen ander de menselijke existentie op de spits weet te drijven, verdient hij volgens Esther Wit, programmamedewerker bij het Humanistisch Verbond, een ereplaats in de Humanistische Canon.
Bij sommige boeken val je meteen middenin het verhaal. Zo ook bij De mythe van Sisyphus van Albert Camus. 'Er bestaat maar één werkelijk ernstig filosofisch probleem: de zelfmoord. Oordelen of het leven wel of niet de moeite waard is geleefd te worden is antwoord geven op de fundamentele vraag van de filosofie.'
Hoe moet en kan ik leven, als ik mij nergens op kan beroepen? Dat is de vraag die Camus ons voorlegt. Hoewel wij meestal op een vanzelfsprekende manier leven, komt er een moment waarop het bestaan ons absurd voorkomt. De ervaring van het absurde is geen gevolg van diepe intellectuele arbeid, maar ontstaat vaak gewoon op straat, in de tram, of in de draaideur van een restaurant. Ineens kunnen we niet meer mechanisch en gewoontegetrouw handelen, maar vragen we ons af wat we eigenlijk aan het doen zijn. Het absurde hangt sterk samen met het besef van onze eindigheid en de onvermijdelijke dood.
De ervaring van het absurde komt voort uit een confrontatie tussen het menselijk verlangen naar eenheid, duidelijkheid en betekenis en de wereld zoals die is. Temidden van deze absurde situatie hebben we maar twee opties: ofwel we ontkennen de absurditeit en maken een religieuze sprong, ofwel we ontkennen ons eigen bestaan en plegen zelfmoord. Voor degenen die de sprong maken, is de wereld niet toevallig en chaotisch maar gepland en rechtvaardig: er bestaat immers een schepper, een leven na de dood, een voorgegeven doel, een absolute waarheid. De zelfmoordenaar maakt ook een sprong, hij ontsnapt aan het hele probleem. Camus zoekt een derde weg: de aanvaarding van de absurditeit van ons bestaan en precies vanuit dit bewustzijn hartstochtelijk en intens leven. De levenshouding die Camus bepleit is die van vrijheid, bewustzijn en opstand.
Intensief en hartstochtelijk leven, dat is dus wat Camus ons aanraadt. Aan wie moeten we denken als we denken aan de absurde mens? Camus geeft een aantal voorbeelden. De Don Juan die onstuimig liefheeft, zonder hoop op een uiteindelijke, ware liefde. De toneelspeler die zoveel mogelijk levens wil leven, zichzelf verliest in het leven van een ander. De veroveraar, de strijder, de avonturier die wil handelen en zich verzet tegen de goden. De meest absurde mens is echter de kunstenaar. Deze schepper wil het leven herhalen in materie. Hij zoekt geen verklaring of oplossing voor zijn vragen en verlangens, maar wil ondervinden en beschrijven.
'De mythe van Sisyphus' ontleent zijn titel aan de bekende Griekse mythe. Sisyphus is de sterveling die in opstand kwam tegen de goden en daarvoor de meest ernstige straf denkbaar opgelegd kreeg: zinloosheid. Hij is gedoemd eeuwig een rots de berg op te duwen, te zien hoe deze weer naar beneden rolt en opnieuw te beginnen. Voor Camus is Sisyphus de ultieme absurde held. Hoewel zijn arbeid zwaar, nutteloos en oneindig is, vraagt Camus ons in te beelden dat Sisyphus rustig de berg afloopt, zijn steen achterna. Naar beneden wandelend, wordt hij zich bewust van het absurde van zijn situatie. Precies dit moment van helderheid en inzicht is tragisch en kwellend, maar tegelijkertijd Sisyphus' overwinning. 'We moeten ons Sisyphus als een gelukkig mens voorstellen,' schrijft Camus.
'De mythe van Sisyphus' is niet alleen humanistisch omdat het bestaan van iedere vorm van eeuwigheid wordt ontkend en de menselijke mogelijkheden centraal staan. Camus' filosofische essay is ook - of vooral - humanistisch te noemen omdat het de menselijke ervaring (die zinloos en hartstochtelijk, eindig en trots is) zo treffend verwoordt. Voor Camus is de botsing tussen het menselijk verlangen naar eeuwigheid, duidelijkheid en zin aan de ene kant en een universum dat koppig en onrechtvaardig zwijgt aan de andere kant, het meest treffende aspect van de menselijke existentie. Hij vraagt ons deze situatie bewust te beleven, zonder gemakkelijke uitwegen, dogmatische zekerheden, of ontkenning in dagelijkse gewoontevorming. Camus weet als geen ander de menselijke existentie op de spits te drijven en verdient daarom een ereplaats in de Humanistische Canon.
De goden hadden Sisyphus vervloekt tot het eindeloos omhoog rollen van een steen naar de top van een berg. Die steen valt door zijn eigen gewicht omlaag valt door zijn eigen gewicht. De goden dachten dat er geen ergere straf was dan deze eindeloze en nutteloze arbeid.
Volgens Homeros was Sisyphus de meest wijze en prudente van alle onsterfelijken. Volgens andere had hij snelwegman als beroep. Maar hier is niet noodzakelijk sprake van een contradictie. Ook verschillen de meningen over waarom hij door de goden vervloekt was. Zo zou hij geheimen van de goden gestolen hebben. En Homeros zegt dat hij de Dood geketend had. Verder zou hij Pluto gevraagd hebben om terug te mogen keren naar het aardse leven om zijn vrouw te straffen voor haar ongehoorzaamheid, en vervolgens is hij niet teruggekeerd naar Plutos onderwereld. Al met al is Sisyphus een absurde held. Hij bestaat zowel door zijn passie als door zijn marteling. Zijn passie leverde hem de straf op waardoor het hele zijn niets lijkt te bereiken. Voor zijn passies op deze aarde verdiend hij deze straf. De mythes vertellen ons voornamelijk over zijn straf en bijvoorbeeld niet over zijn tijd in de onderwereld. Maar uiteindelijk is de reden van zijn straf bereikt.
Sisyphus staat bovenop de top van de berg met de steen. En voor een paar seconden ziet hij de steen naar beneden rollen. Dan gaat Sisyphus de steen weer achterna naar de lagere wereld.
Die pauze vindt Camus interessant.
Camus ziet Sisyphus met zware maar gepaste stappen terug gaan naar de kwelling waarvan hij het einde niet kent. Dat uur als moment van ademhaling alvorens hij weer teruggaat naar de kwelling van zijn marteling, dat is het uur van bewustzijn. Op die momenten is hij superieur aan zijn lot. Hij is dan sterker dan zijn steen.
Als deze mythe tragisch is, dan is dat omdat zijn held bewust is. Sisyphus, de proleet van de goden, machteloos en rebels, kent de hoedanigheid van zijn vreselijke conditie: dit is wat hij denkt gedurende zijn afdaling. Deze luciditeit die zijn marteling moet zijn is ook de kroon op zijn overwinning. Er is geen lot dat overtroffen kan worden door vervloeking. Soms wordt de afdaling uitgevoerd met berouw, andere keren in vreugde.
Zonder erkenning van het bewustzijn zijn dit soort vreselijke waarheden niets waard. Zo is de tragedie voor Oedipus pas een tragedie wanneer hij weet wat zijn tragedie is. Oedipus van Sophocles is gelijk aan Dostojevskis Kirilov.
De klassieke tijd bevestigt de moderne held; de held heeft een absurde overwinning.
Oedipus spreekt uit dat hij concludeert dat alles goed is. Met deze opmerking wordt het lot gezien als iets dat door mensen bepaald wordt. Zo is het ook voor Sisyphus. Er is geen zon zonder schaduw en er is geen persoonlijke overwinning als we de nederlaag niet volledig omarmen.
Sisyphus daalt af van de berg en omarmt zijn persoonlijke lot. Ook hij moet concluderen dat alles goed is, terwijl hij de steen weer omhoog begint te rollen.
Sisyphus was de stichter en de koning van Korinthië. Hij speelde een gevaarlijk spel om de goden uit te dagen en te tergen en als straf stuurden zij Thanatos, de god van de dood om hem te vangen. Sisyphus was echter een gewiekst man en hij slaagde erin Thanatos te overmeesteren en vast te binden. Zolang Thanatos gevangen was stierven er geen mensen op aarde.
Sisyphus moest sterven als straf voor deze ongehoorde daad, maar hij beval zijn vrouw hem niet te begraven en geen muntje onder zijn tong te leggen voor Charon, de veerman, die met hem de rivier Styx zou oversteken om het dodenrijk te bereiken. Deze veerdienst was niet gratis en daar diende dus dat muntstukje voor.
Bij Hades aangekomen ging Sisyphus direkt zijn beklag doen... zijn vrouw had vergeten de juiste rituelen uit te voeren ...en Hades stuurde hem dus terug om dit in orde te brengen. Eens terug overwoog Sisyphus het niet om terug te gaan naar de onderwereld ; hij besloot nog een tijd verder te leven.
De goden waren natuurlijk verbolgen over zoveel vermetelheid en gingen terug op jacht om Sisyphus te pakken te krijgen.
Hij werd naar de Tartarus gestuurd, dit was de onderwereld waar Hades en Zeus de baas waren. Ontsnappen was niet mogelijk want de Tartarus werd bewaakt door de Erinyen, vrouwen met slangen op hun hoofd in plaats van haar, met vurige ogen en vleugels als vleermuizen. Bovendien zwaaiden ze vervaarlijk met zwepen met venijnige weerhaken aan.
Sisyphus werd veroordeeld om een zeer zware rotsblok op een steile helling te duwen, maar...éénmaal op het topje van die steile berg, rolde het rotsblok terug naar beneden, en Sisyphus kon opnieuw beginnen....en opnieuw.....en opnieuw....voor alle eeuwigheid.
... ik herken nu in wat er toen is gebeurd het patroon waarnaar mijn hele leven lang denken en handelen zich hebben samengevoegd of niet hebben samengevoegd. Ik denk, kom tot een conclusie, houd die conclusie vast in de vorm van een beslissing en merk dat het handelen een zaak is die op zichzelf staat en op de beslissing kán volgen, maar niet hóeft te volgen. Vaak genoeg heb ik in de loop van mijn leven dingen gedaan waartoe ik niet had besloten, en dingen niet gedaan waartoe ik wél had besloten. Het, wat het ook mag zijn, handelt; het gaat naar de vrouw die ik niet meer wil zien, maakt tegen een superieur een opmerking waarmee ik me in de nesten werk, gaat door met roken hoewel ik heb besloten met roken te stoppen, en houdt op met roken nadat ik heb ingezien dat ik een roker ben en zal blijven. Ik bedoel niet te zeggen dat denken en beslissen geen invloed op het handelen hebben. Maar het handelen voert niet zonder meer uit wat vooraf is gedacht en beslist. Het heeft zijn eigen bron en is op een even zelfstandige manier mjn handelen als mijn denken mijn denken is en mijn beslissen mijn beslissen. Bernhard Schlink. De Voorlezer.(vertaling Gerda Meijerink)
De zoektocht naar ware en zekere kennis is gegroeid doorheen de fundamentele twijfel, de twijfel die binnen het proces van de vertwijfeling dermate ver wordt doorgetrokken tot er geen laatste twijfel meer mogelijk is en er slechts die zekerheid opduikt, namelijk de mogelijkheid tot de twijfel zelf. Descartes 1596-1650
We zitten met drie in een cel. Er wordt gefluisterd dat zich diep onder het gebouw een witgekalkte kelder bevindt. Klein, helder verlicht en met één enkele stalen deur. De veroordeelden worden er aan vleeshaken opgehangen tot ze dood zijn. Het is een hardnekkig gerucht dat onder de gevangenen de ronde doet. Ik ga er niet op in, hunnentwege. Ik weet maar al te goed dat het waar is. Ik was er eerder als bezoeker, getuige, (...) Het licht is er schel en hoe zwaarder het lichaam des te korter de eindstrijd. Als de beul, die ook de dood moet vaststellen, goede luim heeft of toevallig diezelfde dag een andere dringende afspraak moet nakomen, kan het gebeuren dat hij het lijden voortijdig met een kogel beëindigt. (...) De vraag waarom mij dit overkomt, stel ik niet meer. Het moet zo zijn. Ik wil u dit verduidelijken. Boeken verbranden... wij, ik, de waffen-SS verbrandden Polen. Dan bedoel ik niet het land. Maar Polen: Joden, intellectuelen, zigeuners, communisten, militairen, gehandicapten. Vul maar aan, iedere Pool viel wel in één of andere categorie. [ ] Ik vroeg mijn overste: "wat gaan we doen als die allemaal op zijn?" Het was niet ironisch bedoeld. Het werd ook zo niet begrepen. "Dan is het land van ons" zei [ ]. Zo was dat. Helder en eenvoudig. (...) We lieten mensen hun eigen graf graven: een gat in de aarde. Ik kon er toen niet bij waar ze die kracht vandaan haalden. Nu wel: louter uit hun lichaam: "Niet nu. Seffens, seffens. Nog één minuutje.Geef me nog even. Leef nog heel even..." Soms snokten hun lichamen ongecontroleerd: spasmen uit doodsangst. Maar ze spitten. "Nog één minuutje, meneer de beul, nog één minuutje!" Ik denk aan niets anders meer, broeder. (...) Gisteren voelde ik me nog verantwoordelijk voor mijn daden. Vandaag, in het licht van mijn nieuwe inzichten, niet meer. Wel schuldig. Schuldig voor leed dat ik onder het goedkeurend oog van het gezag heb toegebracht! Het gezag is onbesproken en onaantastbaar. Het leed heeft de instemming van het Duitse Volk. [ ] Zijn de Polen schuldig? Neen. Ik, ik heb schuld. (...) Vroeger gaf men de beulen een zilverstuk, niet de schuld. Of stel: de beul twijfelde aan de schuld van de ter dood veroordeelde... zou het vonnis zijn gewijzigd indien hij had geweigerd het uit te voeren? Wie dat gelooft, is nog dommer dan ik. [ ] Wanneer is het doden van een mens moord en wanneer een loutere executie? Alsof het hier om een woordspelletje gaat. (...) Woedend ben ik. [ ] Maar hoe schuldig ben ik? Was het verzuim of kan ik onwetendheid inroepen? [ ] Onwetendheid inroepen,... voor wie, voor welke instantie? Voor mezelf? Voor u? Men heeft mij misleid. Men heeft mij met valse argumenten overtuigd. Had ik het moeten doorzien? Welke God zal mij dit ooit aanrekenen? Dezelfde God die dit eerst heeft toegestaan? God,... mensen!,... doe mij maar zonder God! [ ] Ik ben toch geen roofdier dat onwetend doodt om te leven. Of ben ik dat wel? Ik ben geen machine die blindweg bevelen opvolgt. Of ben ik dat wel? Ik ben toch maar een mens.
