Van de vele monumenten die Egypte rijk is vormt de obelisk, naast de piramiden en de sfinx een van de meest herkenbare objecten. Dit heeft mede te maken met het feit dat men overal ter wereld obelisken tegenkomt en zij in diverse wereldsteden een belangrijk monument zijn. De bouw, het transport en de oprichting van een obelisk roepen ook nu nog veel vragen op. Met de weinige, primitieve middelen die de oude Egyptenaren tot hun beschikking hadden, hebben zij in ieder geval in bouwkundig en technologisch opzicht een grote prestatie geleverd.

Een obelisk is een rechtopstaand, naaldvormig monument op een vierkant voetstuk dat uit één blok steen (monoliet), meestal graniet, is gemaakt. Dit graniet was afkomstig uit diverse steengroeven in de omgeving van Assoean. Naar de punt toe loopt de obelisk geleidelijk spits toe. De punt vertoont gelijkenis met een piramidion, de top van een piramide, en werd vaak verguld om zo de zonnestralen te weerspiegelen. De vier gepolijste zijden zijn meestal voorzien van hiërogliefen. Doorgaans vermeldt de inscriptie degene die opdracht had gegeven voor de vervaardiging van de obelisk, namelijk de farao. Daarnaast maken de teksten duidelijk hoe nauw het koningschap verbonden was met de cultus voor de zonnegod Ra. De obelisken werden ook gebruikt om de verheerlijking van de farao zelf en zijn overwinningen te beschrijven. De meeste obelisken van Ramses II zijn voorzien van teksten die dit tot uitdrukking brengen.

Waar de naam obelisk precies vandaan komt, is niet met zekerheid te zeggen. Het verhaal gaat dat de Grieken, toen zij voor het eerst een obelisk zagen, het vergeleken met een (braad)spit en het verkleinden tot (braad)spitje wat 'obeliskos' betekende. Ook de Arabische naam 'masalla' dat 'grote naald' betekent, karakteriseert de vorm van de obelisk.

Waarschijnlijk gaat de oorsprong van de obelisk terug tot voor de 1ste dynastie. Toen al vereerde men stenen die qua vorm op een piramide en de punt van een obelisk leken. Waarschijnlijk betreffen het ijzermeteorieten, waarvan er één benben werd genoemd. De benben was volgens de overlevering sinds mensenheugenis aanwezig in de heilige stad Heliopolis. Deze stad was het voornaamste cultuscentrum van de zonnegod Ra en nauw verbonden met de scheppingsmythe. De benben-steen speelde een belangrijke rol in de zonnereligie en was als fetisj gerangschikt onder Atoem (ondergaande zon) en Ra-Harachti (opkomende zon). De obelisken werden, in navolging van de benben-steen, als voorwerp van verering voor de zonnegod Ra opgericht. Men vermoedt dat bij de tempel van Ra de eerste obelisk stond. Op deze plaats staat nog altijd een obelisk uit de tijd van Senwosret I uit de 12de dynastie. Bij onderzoekingen in de omgeving van deze obelisk trof men een deel van een andere obelisk aan waarop de naam van farao Teti uit de 6de dynastie stond vermeld. Voorlopig wordt nu aangenomen dat dit de oudste, echte obelisk is. In het Oude Rijk werden obelisken vaak geassocieerd met graftomben. In de 5de dynastie werden er voorlopers van de latere granieten obelisken aangetroffen bij de ingang van sommige graven. De kleine obelisken waren paarsgewijs opgesteld en vervaardigd uit zandsteen. In het Nieuwe Rijk werden de obelisken voor tempelpylonen geplaatst, zoals de obelisken van Hatsjepsoet in de tempel van Karnak.

Vele Egyptische obelisken zijn vanaf de Romeinse Tijd naar het buitenland getransporteerd. Ze zijn nu te bewonderen in Londen, Parijs, New York, Istanboel en Rome.

Het materiaal waaruit obelisken werden gemaakt, in het bijzonder de grotere exemplaren, was graniet. Sommige werden ook uit kwartsiet of basalt vervaardigd. Deze steensoorten werden voornamelijk gedolven in de omgeving van Assoean. Door de onvoltooide obelisk die daar is aangetroffen, zijn we veel te weten gekomen over de verschillende stadia van de bouw. Deze reusachtige obelisk doet ons nog steeds versteld staan. Met een lengte van 42 meter en een breedte van 4 meter zou het de grootste, uit een stuk gemaakte obelisk aller tijden geworden zijn. De werkzaamheden werden echter uiteindelijk gestaakt doordat er scheuren ontstonden. Een poging om van dit exemplaar alsnog een kleinere obelisk te maken, mislukte.

De eerste stap in het bouwproces van een obelisk was het zoeken naar een geschikt, massief deel in de steengroeve. Gelet op het gereedschap dat de Egyptenaren tot hun beschikking hadden, was dit een hele klus. Men maakte proefschachten om de rots op geschiktheid te testen en om vast te stellen of er ter plekke geen scheuren ontstonden. Wanneer een gedeelte van de rots goed bevonden was, groef men het oppervlak af en verwijderde zorgvuldig alle oneffenheden. De grote, uitstekende delen werden met stenen bedekt, verhit en vervolgens met water afgekoeld. Hierdoor barstte het gesteente en kon men de uitsteeksels makkelijk verwijderen.

Het vrijmaken van beide zijkanten behoorde tot de moeilijkste werkzaamheden. Men gebruikte hiervoor kogels vervaardigd uit doleriet, een zeer harde steensoort. De kogels hadden een doorsnede van 15 tot 30 centimeter en wogen zo'n 5,5 kilogram. Men liet de kogels met krachtige en doelgerichte slagen loodrecht neerkomen. Dit liet een karakteristiek golfpatroon achter, dat men nog steeds kan zien bij de onvoltooide obelisk in Assoean. Hoe men de obelisk van de onderkant heeft uitgehakt en losgemaakt, is niet helemaal duidelijk. Men denkt dat in de faraonische tijd gebruik werd gemaakt van hamerstenen uit doleriet. Destijds beschikte men nog niet over ijzeren gereedschap. In de Ptolemaeën Tijd heeft men aan de onderkant, langs de breukvlakken, vele openingen gemaakt waarin waarschijnlijk beitels gedreven werden tot de monoliet van de onderkant losliet.

Wanneer de obelisk uiteindelijk was losgemaakt van de onderkant, werd hij door vele arbeiders uit de steengroeve getakeld. Dit gebeurde door middel van een hefboom, bestaande uit meer dan dertig boomstammen waaraan touwen werden bevestigd. Aan weerskanten stonden de arbeiders, die afwisselend aan beide kanten, via een soort schommelbewegingen, de hefboom stapsgewijs in werking stelden. Bij iedere ruk aan de hefboom moest men de ondersteuning van de obelisk aanpassen aan de ontstane hoogte, tot men op de juiste hoogte kwam. Was de obelisk hoog genoeg en waren alle overige obstakels uit de weg geruimd, dan kon men het gevaarte over de rand tillen. Van daaruit werd de obelisk naar beneden op de hellingbaan naar de Nijl getrokken en vervolgens verder getransporteerd.

Hoeveel tijd men nodig had voor het uithakken en oprichten van een obelisk is nog onduidelijk. Een opschrift op de sokkel van een obelisk van farao Hatsjepsoet maakt melding van een periode van zeven maanden, gerekend vanaf het moment dat de obelisk uit de rots van de steengroeve werd gehaald. Er wordt verondersteld dat dit een redelijke weergave is van de werkelijkheid, maar zekerheid hierover ontbreekt.

Uithakken van een obelisk.

Nadat een obelisk uit de steengroeve was gehaald, wachtten andere zware taken: het transport en de oprichting op de plek van bestemming. Over de manier waarop dit gebeurde, zijn tot op de dag van vandaag nog vele vragen onbeantwoord. Slechts enkele wandschilderingen en reliëfs verwijzen naar het transport of de oprichting. Toch moeten dit enorme klussen zijn geweest, waarbij duizenden arbeiders betrokken waren. Duidelijk is wel dat wanneer een obelisk eenmaal uit de steengroeve was getakeld, deze via hellingbanen naar de Nijl werd getrokken. Sporen van dergelijke hellingbanen zijn teruggevonden in bijvoorbeeld de steengroeven te Assoean.

De obelisk werd vervoerd via een of meerdere vaartuigen. Op een reliëf in de dodentempel van Hatsjepsoet in Karnak wordt het transport, dat waarschijnlijk onder grote belangstelling van de Egyptenaren voorbij trok, uitgebeeld. Volgens dit tafereel zou de obelisk in een boot liggen, getrokken door vele andere boten. Op de boot is ook nog eens behoorlijk wat vracht te zien. Tegenwoordig wordt verondersteld dat dit waarschijnlijk een iconografische weergave van de werkelijkheid is. Zeker is dat de Egyptenaren met de materialen die zij tot hun beschikking hadden, nooit een obelisk over boordzijde op het schip getakeld kunnen hebben, zoals de reliëfs doen vermoeden. Sommige wetenschappers gaan er vanuit dat, gezien het gewicht van enkele tonnen, het haast onmogelijk is zo'n gevaarte met een enkele boot te vervoeren. Men denkt dat het transport waarschijnlijk met twee lichte boten heeft plaatsgevonden, waartussen zich draagbalken bevonden.

Met de boot werd de obelisk naar de plaats van bestemming vervoerd. Om het gevaarte weer aan wal te krijgen moest men de oever op gelijke hoogte brengen met de obelisk. Zo kon hij weer op de kant worden getrokken en voorzichtig verder worden versleept. De arbeiders moesten voorkomen dat er scheuren ontstonden. Daarom was ook de oprichting een ingewikkelde aangelegenheid. Over de manier waarop dit gebeurde, verschillen de archeologen, ingenieurs en architecten van mening. Iedereen heeft zo zijn eigen theorie. Een van die theorieën is dat de weg naar de plek waar de obelisk uiteindelijk kwam te staan, met aarde of zand op hoogte werd gebracht. Vervolgens werd de obelisk naar het hoogste punt getrokken, tot boven de sokkel. Er werden vele touwen aan de obelisk bevestigd en men trok de obelisk over de schuin aflopende kant voorzichtig naar beneden waardoor hij in een bepaalde hoek kwam te staan. Dit was een kritiek moment omdat de kans op beschadiging op dit punt het grootst was. Voor het laatste stuk trokken vele arbeiders de obelisk overeind aan de daarvoor bestemde touwen. Om te voorkomen dat de obelisk weg zou glijden, maakten de Egyptenaren een groef in de sokkel, aan de zijde die als eerste de grond raakte.

Een andere theorie gaat uit van een soort trechtervormige schacht gevuld met zand, waarin men de obelisk liet zakken. Via de voet werd het zand afgevoerd en zo zakte de obelisk langzaam op zijn plek. Bij deze theorie zou een langer deel van de obelisk in de lucht zweven met een groter risico op breuken.

Oprichten van een obelisk.

Dat de aankomst ter plekke een bijzondere aangelegenheid was, laat het reliëf in de dodentempel van Hatsjepsoet zien. Er vonden grote feesten en vele religieuze ceremoniën plaats. Soldaten liepen bij wijze van begroeting met takken rond en een grote menigte was op de been. Door middel van talrijke offers werden de goden bedankt voor het eindresultaat.

Voordat men met het aanbrengen van hiërogliefen kon beginnen moesten de nog onbewerkte zijden van de obelisk afgevlakt worden. Door het oppervlak af te slijpen met fijngestampte kwarts en handzame, gladde polijststenen ontstonden mooie, gladde zijden. Daarna kon de obelisk voorzien worden van hiërogliefen. Met de hand werden eerst de contouren van de hiërogliefen aangebracht waarna ze later met een houten klophamer en een bronzen beitel verder uitgewerkt werden. In de onderkant van een obelisk werden vaak de twee koningscartouches van de regerende vorst gegraveerd. Men neemt aan dat het onderste deel van de zijden van de obelisk pas na de oprichting van tekst werd voorzien.

De opgebrachte hiërogliefen vermeldden de naam van de opdrachtgever van de bouw, de farao. Ook de verheerlijking van deze heerser door de diverse lokale goden werd opgetekend, waarbij de band tussen hem en de goden sterk werd benadrukt. Vooral op de meeste obelisken van Ramses II wordt melding gemaakt van overwinningen waarbij de farao werd geprezen en geroemd om zijn dapperheid. Jubileumfeesten, zoals bijvoorbeeld het Sed-feest, vormden soms ook aanleiding tot het oprichten van obelisken, zoals blijkt uit de hiërogliefen op de obelisk van Hatsjepsoet in de tempel van Karnak. Maar uiteindelijk bleef de obelisk voor de oude Egyptenaren het met de benben-steen verbonden symbool van de zonnegod.

Door de strenge inachtneming van de bestaande voorschriften voor het aanbrengen van de hiërogliefen kunnen we nu herleiden waar de obelisken destijds gestaan hebben. De voor- en achterkant van een obelisk kunnen we herkennen door naar het opschrift van de hiërogliefen te kijken. De kijkrichting van de figuren geeft aan waar de tekst begint. Deze beide zijden zijn georiënteerd op de weg die naar de ingang van de tempel voert.

De teksten op de beide andere zijden zijn op de tempel zelf gericht. Er is dus maar een mogelijkheid waarop de obelisken aan weerszijden opgesteld konden staan bij de tempelingang.

Bij grafobelisken, die aanmerkelijk kleiner waren, werd meestal alleen de voorkant voorzien van hiërogliefen, die de naam en titel van de grafeigenaar noemden.

Door de hiërogliefen op de obelisken van Thoetmoses III en Ramses II is het enigszins duidelijk geworden hoe belangrijk het was dat obelisken paarsgewijs opgesteld werden en welke regels hieraan ten grondslag lagen. De obelisk die nog steeds oostelijk opgesteld staat bij de tempel van Luksor maakt melding van de god van de opgaande zon (Ra-Harachti). De ooit westelijk opgestelde obelisk, die zich nu in Parijs bevindt, maakt melding van de god van de ondergaande zon (Atoem). Op beide obelisken van Thoetmoses III, die nu in New York en Londen staan, wordt op soortgelijke wijze melding gemaakt van beide goden. Hierdoor denkt men nu te weten op welke plek de obelisken voor de zonnetempel in Heliopolis hebben gestaan. Het is aannemelijk dat er, mede gelet op de dubbele opstelling, een verband bestaat met de opkomende en de ondergaande zon, het oosten en het westen. Andere theorieën refereren weer aan Opper- en Neder-Egypte, het noorden en het zuiden. Ook wordt verwezen naar dualiteit, een fundamenteel begrip in het Egyptische denken. Hierbij gaat men uit van het idee dat harmonie werd bereikt door tegengestelden die in evenwicht waren.

Midden op het Sint-Pietersplein staat een Egyptische obelisk van onbekende oorsprong die 40 meter hoog is en 340 ton weegt. De obelisk is in 37 n. Chr. uit Egypte naar Rome gebracht door keizer Caligula. De obelisk stond oorspronkelijk in het circus van Nero, waar de oude Sint-Pieterskerk in de 4e eeuw gedeeltelijk overheen werd gebouwd. In 1586 is hij in opdracht van paus Sixtus V verplaatst naar het Sint-Pietersplein dat er toen nog anders uitzag. Negenhonderd werklieden hebben toen, met hulp van vijfenzeventig of honderdvijftig paarden en vele katrollen en koorden, de obelisk midden op het plein gezet. Denk daarbij aan het verhaal over een Genuaanse zeeman die riep: "Aqua alle fulli" (water op de touwen), toen de touwen dreigde te breken en de obelisk kon vallen. In de Middeleeuwen dacht men dat er in de top van de obelisk een urn zat met de as van Julius Caesar. Tegenwoordig staat er een kruis op de top van de obelisk, zodat die nu 41 meter hoog is.

Bron: Die unsterblichen Obelisken Ägyptens - L. Habachi/C. Vogel, 
vertaald op http://www.kemet.nl/artikel/Obelisken,_herkomst_en_betekenis 

18-11-2011 om 00:08 geschreven door Ranoferhotep  

Het piramide complex van Djoser wordt nog altijd aanzien als het eerste in natuursteen gebouwde monument uit het Oude Egypte. En we kunnen niet anders dan ons verbazen over de omvang en de nauwkeurigheid waarmee dit gebouwd werd, alsmede de hoge kwaliteit van het beeldhouwwerk dat men destijds afleverde. Onwillekeurig stelt zich dan ook de vraag, kan dit werkelijk het eerste natuurstenen monument van Egypte zijn? Het is nu bijna zo goed als zeker, dat de Oude Egyptenaren voordat zij aan het complex van Djoser begonnen, reeds ervaring aan het opdoen waren in het bouwen met natuursteen.

Ten zuidwesten van de trappenpiramide van koning Djoser ligt een grote omwalling, bekend als de “Gisr el-Mudir” of “omwalling van de baas”. De rechthoekige omwalling (ca. 350 x 650 m.) is bijna het dubbele van de grootte van het complex van koning Djoser en bijna vier keer de grootte van dat van Sekhemkhet. Het schijnbaar ontbreken van een centrale structuur binnen de behuizing en de mogelijke bouw in leemtichels van een platform in het zuidelijke deel, lijken te wijzen op een ceremoniële structuur.

Deze structuur en sporen van andere structuren als deze werden voor het eerst opgemerkt in de jaren 1920 met de opkomst van luchtfotografie, maar ze waren te moeilijk om op te graven. Pas midden van de jaren 1990 met het gebruik van nieuwe technologieën, zijn Egyptologen in staat geweest om goed te onderzoek van deze omwalling te doen.

De muren van Gisr el Mudir bestaan uit een metselwerk in lagen van ruw gehouwen kalksteen blokken en blijken voltooid te zijn geweest. De basis bestaat uit twee buitenmuren op ca. 15 meter afstand van elkaar met een innerlijke vulling van puin, potscherven, stenen en zand. Het aardewerk dat teruggevonden werd in de vulling van de muren dateert uit het einde van de tweede dynastie en het begin van de derde dynastie, dit is een indicatie dat dit bouwwerk dus het piramidecomplex van Djoser voorafgaat. Ander indirect bewijs doet wetenschappers geloven dat koning Khasekhemwy de oprichter zou zijn.

Deze en andere behuizingen in het gebied vertonen immers een opmerkelijke gelijkenis met de leembouw grafstructuren gevonden in de woestijn bij Abydos, vooral de grootste, Shunet el-Zebib, die is geïdentificeerd als behorend tot koning Khasekhemwy van de 3^de dynastie. Kalksteen was meer voorradig voor bouwdoeleinden in Sakkarah dan in Abydos, en het is gewoon mogelijk dat de monumenten in Abydos een weerspiegeling zijn van de experimenten begonnen in Sakkara tijdens deze periode.

Verschillende graven uit de eerste en tweede dynastie waar gebruik gemaakt werd van kalksteen voor de voering, dakbedekking en valdeuren zijn gevonden in Sakkarah, wat suggereert dat de winning en het gebruik van natuursteen ontwikkeld werd in dit gebied. Recente vondsten nabij Khasekhemwy’s tombe te Abydos versterken het geloof dat de koning een directe voorganger van Djoser was -. een zegel indruk op de deuropening van het graf suggereert dat Djoser, Khasekhemwy begraven heeft. Het is daarom niet onredelijk te veronderstellen dat Khasekhemwy de bouwer was van Gisr el-Mudir, wat Djoser vervolgens gekopieerd heeft en verder ontwikkelde in zijn trappenpiramide complex.

Als dit het geval is, dan moet Khasekhemwy en niet Djoser worden aangekondigd als de bouwer van de eerste stenen monumenten van Egypte.

26-10-2011 om 21:38 geschreven door Ranoferhotep