Andere standpunten

Arianen, aanhangers van de priester Arius, achtten de Zoon van een lager niveau dan de Vader. Men geloofde dat de Zoon vóór de eeuwigheid door de Vader werd geschapen. Men bad wel tot Jezus en Arius en zijn aanhangers noemden Jezus zonder enige reserve "God", waar zij dan wel lagere godheid mee bedoelden dan God de Vader. Of Arius de H. Geest als God zag of beschouwde als een onpersoonlijke kracht valt niet uit zijn geschriften af te leiden.

Socianen, aanhangers van Faustus Socinus verwierpen in navolging van hun stichter de Drie-eenheid en de meeste gangbare dogma’s's die in de meeste Christelijke kerken gangbaar zijn, zoals de erfzonde en de predestinatie maar geloofden wel in de wonderverhalen in de Bijbel, waaronder de Verrijzenis. Volgens Socinus is er maar één God, de Vader. Jezus nam pas zijn aanvang bij zijn geboorte uit de maagd Maria.

Modalisten, ze geloven dat God uit één Persoon bestaat die zich in drie verschillende verschijningsvormen (modi), namelijk Vader, Zoon en Heilige Geest heeft geopenbaard.

Unitariërs, zijn rationalisten die geloven in de eenheid van God. Jezus was een voorbeeldig mens die door God de Vader uit de doden is opgewekt (men speculeert niet over het hoe en wat) en navolging behoeft.

Liturgische tijden of getijdengebed

De vroege Christelijke Kerk ontleende aan het Jodendom het begrip van heilige of liturgische tijd, wekelijks en dagelijks, met bijbehorende liturgische erediensten. Naast de diensten op de Sabbat waren er in het Jodendom dagelijkse gebedsdiensten. Deze kwamen mee naar het Christendom en vormden de basis voor de oorspronkelijke gebedsorde. Er is niet veel tekstueel gbedsmateriaal uit deze tijd overgeleverd, maar toch kan gezegd worden dat minimaal de norm inhield een morgengebed en een avondgebed. Midden in de 3de eeuw hadden deze zich al ontwikkeld tot de metten (Orthros in het Grieks) als morgendienst en Vespers (Esperinos in het Griek) als de avonddienst bij zonsondergang.

De liturgische ontwikkelingen van de 4de eeuw vormden geen breuk met wat voorafging. Hetzelfde geldt voor de esthetische uitbreidingen en verbeteringen. De liturgie nam een vaste vorm aan vanaf ca. 800 A.D, met nadien slechts kleine variaties.

Niet alleen de vorm van de liturgie is betrekkelijk laat in datum, het meeste dat aangenomen wordt als normatief in het Christelijke geloof en leer is ook betrekkelijk laat. De gezaghebbende formulering van de leer van Christus en de Heilige Drieëenheid waren ook producten van de 4de eeuw, het werk van de vroege Oecumenische Synoden in de strijd tegen de ketterij. Ook de vastlegging van de Nieuw Testamentische Canon is uit dezelfde tijd. De hoofdtaken van de vroege Oecumenische Synodes was het formuleren van deze leer, en de belijdenis en de Canon. Deze leer en deze belijdenis werd daarna vanzelf deel van de eredienst. van de vroege Kerk. 

Vroege Oosters Orthodoxe Liturgie

De liturgische riten van alle Oosters Orthodoxe Kerken zijn terug te voeren tot de oorspronkelijke rite die in Jeruzalem gebruikt werd voor de missionaire activiteiten van de Apostelen gericht op de heidenen, en de latere vervolgingen die de Christelijke Kerk zich deed verspreiden vanuit Judea rond de Middellandse Zee en verder. De Apostelen namen hun liturgische gebruiken mee. Dit werd de basis van de Eucharistieviering van de Kerk. De vroege Christelijke Kerk werd niet gekenmerkt door uitgeschreven riten die letterlijk nagevolgd werden, maar volgde een hoog in aanzien zijnde mondelingen traditie van Eucharistische gebeden.

De Joodse Achtergrond

Het vroege Christendom begon met een vorm die waarschijnlijk een aangepaste vorm van de toenmalige Joodse synagogale rite was (ook wel samenkomst of synaxis genoemd) waaraan een Eucharistische viering (die geïnspireerd was op de Tempel rite en/of de huiselijke viering van de (paas)maaltijd). Samen vormden deze twee de kern van de vroege liturgie. De vroegste liturgische riten waren Joods in vorm, want de vroegste Christenen waren Joden die geloofden dat hun Messias gekomen was in de gestalte van Jezus Christus. Uiteindelijk werden deze twee diensten samengevoegd tot één dienst. Door de jaren, mede beïnvloed door de komst van niet-Joodse Christenen, nam de liturgie zijn uniek Christelijke vorm aan.

Vroege Hymnes

Onder de vroegste Oosters Orthodoxe muziek die getuigt van deze overgang, is de hymne "Phoos hilaron." Deze hymne wordt elke avond gezongen of gereciteerd bij het ondergaan van de zon gedurende de Vespers. De tekst van deze hymne werd al aangehaald door Justinus Martelaar rond 150 A.D. in zijn dialoog met Trypho. Hoewel het pre-Byzantijns is, wordt het toch meestal "Byzantijns" genoemd. Het heeft duidelijk een Griekse vorm, terwijl het een tekst heeft die duidelijk Joods is van oorsprong en zich houdt aan de Joodse kalender die de dag rekent vanaf de zonsondergang en niet vanaf de zonsopgang.

De zeer vroege "Hymne aan de Heilige Drieëenheid" werd 1918 in Oxyrrynchus, in Egypte gevonden. Deze hymne is volgens een oude Griekse muzieknotatie opgeschreven die aan het einde van de derde eeuw in onbruik raakte. In de hymne is een ontluikend trinitair theologisch bewustzijn te zien en een duidelijk Griekse vorm.

Naarmate de liturgische vormen zich ontwikkelden werden ze over het algemeen geassocieerd met de plaatsen waar apostelen aan verbonden waren, zoals Jeruzalem, Alexandrië, Antiochië, en Rome. Eerst leken die liturgische riten erg op elkaar, maar later gingen ze uiteenlopen onder invloed van plaatselijke omstandigheden en cultuur.

Oosters orthodoxe Kerk in Europa (hedendaags)

De Griekse Invloed

Na de vervolgingen en de zending onder de heidenen bestond de Kerk vooral uit Grieks sprekende niet-Joden waarvoor de Griekse cultuur en muziek de norm vormden. Zo kreeg de Griekse taal en muzikale stijl een plaats op het fundament van de Joodse eredienststructuur. De vroegste riten in de Oosters Orthodoxe Kerk zijn zulke als de Jeruzalemse liturgie van Jacobus, de Alexandrijnse liturgie van Markus, de Oost Syrische liturgie, de West Syrische liturgie van Antiochië, de Armenische liturgie, en de Koptische liturgie. De meeste liturgische wetenschappers gaan ervan uit dat in de Oosters Orthodoxe Kerk drie hoofdriten zich ontwikkelden: de Oost Syrische, de West Syrische en de Alexandrijnse. Deze liturgieën hadden meer overeenkomsten dan verschillen.

Gedurende de eerste driehonderd jaar van zijn bestaan was de Christelijke Kerk niet erkend door de overheid, dus illegaal, en soms werd de Kerk zelfs vervolgd. Gezien die omstandigheden ligt het voor de hand dat uit die periode niet veel liturgische documenten overgebleven zijn. Pas na Constantijn's edict van Milaan dat in 313 A.D. het Christendom legaliseerde, werd het ook een openbare godsdienst met openbare eredienst. Na 313 kreeg de Kerk een nieuwe rol in de maatschappij en kwamen er liturgische vormen die aangepast waren aan deze publieke functie. De vormen richtten zich op de grote massa die weinig over het geloof wisten.

Bestrijding van ketterijen

Het voorkomen van ketterijen in de 4de eeuw, in het bijzonder in het Oosten, zorgde ook voor de aanpassing van de liturgische rite.

"Het vastleggen in geschreven vorm van de liturgische gebeden is zowel in het Jodendom als in het Christendom een relatief laat fenomeen. In beide gevallen gebeurde het pas toen men het idee had dat de traditie gevaar liep veranderd te worden als men deze niet tot in details vastlegde. Zoals na de grote crisis met het Arianisme.”

Zo kunnen we in de eeuw na de legalisatie van de Kerk verschillende liturgische vormen of riten terugvinden. Ze gingen uit van een uniforme Eucharistische kern die eerder vorm gekregen had en versierden die met muziek en het gebruik van afbeeldingen (iconen), het gebruik van kerkelijke gewaden, indrukwekkende ceremonie, en toevoeging van didactisch materiaal aan de inhoud. De liturgische vorm ontwikkelde zich langzaam door de tijd, en werd mede vormgegeven door de nieuwe rol in de maatschappij en door de bestrijding van de ketterij.

Iconostasis

Als er veel verschillende legitieme liturgische vormen waren in de eerste paar honderd jaar van het Christendom, waarom zijn deze dan in het Oosten en Westen teruggelopen tot een handvol? Uiteindelijk komt dit erop neer dat één vorm van liturgie de norm werd, en dit kwam vooral door niet-liturgische factoren. In de Oosters Orthodoxe Kerk werd vooral de Goddelijke Liturgie van Johannes Chrysostomos de belangrijkste liturgische vorm omdat dat de vorm was die bij voorkeur gebruikt werd in de kathedralen en kerken van de hoofdstad Constantinopel. Zo ging de Roomse rite overheersen in Rome omdat deze deelde in het aanzien van de stad Rome en door andere politieke factoren.

Oosters orthodoxe aanwezigheid in overwegend orthodoxe landen

Oosters orthodoxe aanwezigheid in landen die niet overwegend orthodox zijn

Vroege Liturgische Documenten

Het vroegste bekende liturgische geschrift is in De Apostolische Constituties (ook bekend als de Liturgie van Clemens), een laat 4de eeuws handboek over kerkleer. Het baseert zich op vroegere dergelijke werken en verklaart de leer van de Apostelen door te geven die door Clemens van Rome aan de Kerk gegeven was. "Voor de geschiedenis van de Christelijke eredienst heeft het de waardevolle aard van een voorbeeldrite want in tegenstelling tot riten die in gebruik waren is deze niet aangepast aan de zich ontwikkelende praktijk. In zijn algemene vorm is de rite representatief voor de gebruiken van Antiochië aan het eind van de vierde eeuw, waaraan die van Constantinopel uiteindelijk ontleend zijn." Er is een opvallend grote overeenkomst met de overgeleverde teksten van liturgieën van de 8e eeuw, vier eeuwen later.

De Liturgie van Clemens bevat bijvoorbeeld schriftlezingen, een preek, wegzending van de catechumenen, een uitgebreide litanie, gemeenschappelijke voorbeden, de vredeskus, een processie met de gaven naar het altaar, een anaphora/eucharistisch gebed, voorbeden en communie van de gelovigen.

"De Liturgie van Clemens stelt ons in staat een redelijk nauwkeurige beeld van de laat 4e eeuwse eredienst te krijgen in de provincie Antiochië. Hij getuigt van de consolidatie van de liturgische traditie in het Oosten, parallel aan die rond Ambrosius van Milaan te zien is in het Westen. Het eucharistische gebed, dat ten minste tot de derde eeuw volgens een patroon vrij verwoord werd door de bisschop, werd nu een vastgestelde tekst. Er was natuurlijk niets dat lijkt op de uniformiteit van tekst en praktijk die later karakteristiek werden voor eucharistische vieringen in de hele Kerk. Er konden nog nieuwe eucharistische gebeden gemaakt worden, natuurlijk met inachtneming van de geldig geachte conventies; en een aanzienlijke verscheidenheid bestond in de manier waarop de dienst gevierd werd. Maar de Liturgie van Clemens geeft ons een redelijke richtlijn hoe de basisvorm van de Liturgie van Constantinopel was aan het eind van de 4de eeuw. Hij biedt ons een adequaat beginpunt voor de specifieke ontwikkeling van de Byzantijnse eucharistische eredienst." .

De belangrijkste verschillen in de riten ontwikkelden zich rond het begin van de dienst, het begin van wat oorspronkelijk de Synaxis (samenkomst) geweest was. De vroegste delen waren waarschijnlijk "een bewieroking door de bisschop of de celebrant, gevolgd door het zingen van een groep psalmen, voorafgegaan door de lexicons. Geografisch begint het in het 'verre oosten' van het klassieke Christendom, hoewel de bewieroking later ook aangenomen werd door de centrale groep van Griekse Kerken."

Na de legalisatie van de Kerk konden geestelijken in het openbaar naar de kerk gaan en deze binnengaan en dit gaf de mogelijkheid van ceremonieel. In sommige riten werd de oude traditie om het Evangelie en de andere heilige boeken veilig elders te bewaren tijdens vervolging de aanleiding tot een vormelijke processie waarin zij naar de kerk gebracht werden terwijl de gelovigen psalmen zongen. Dit ontwikkelde zich uiteindelijk tot het vroege deel van de dienst van de Oostelijke Rite, waarin de binnenkomst van de geestelijkheid is opgenomen, de bewieroking van de kerk, het antifonaal zingen van psalmen dat leid tot de Kleine Binnenkomst, en de processie met het Evangelieboek naar het altaar.

De Litanieën

De Litanieën ontwikkelden zich waarschijnlijk uit de psalmzingpraktijk van de gelovigen bij het samenkomen en wachten buiten de kerk. Dit gaat terug tot het Joodse liturgisch gebruik van gecantileerde psalmen en omvatte antifonale zang uit het Jodendom. Nu was er de behoefte en de gelegenheid voor een "gebed van het volk." Waarschijnlijk cantileerde de diaken of de cantor een psalmvers en antwoordde het volk met een standaard refrein. Dan ging de voorganger verder met het tweede vers, waar het volk evenzo op antwoordde, enzovoorts. Dit is duidelijk in de Antifonen waar verzen van de psalm afwisselen met voorbeden.

De eerste Litanie in de Oosterse Rite wordt gewoonlijk de Grote of Uitgebreide Litanie genoemd, want deze omvat elk aspect van menselijke behoefte inclusief gebeden voor de kerk, de wereld, en de hele schepping. De voorganger doet de beden en de hele gemeente bidt samen als het volk antwoordt met "Kyrie Eleison" ("Heer, ontferm U").

De Trisagion Hymne

De toevoeging van de Trisagion Hymne aan de liturgie (de Trinitarische hymne "Heilige God, Heilige Machtige, Heilige Onsterfelijke, ontferm U over ons") kan teruggevoerd worden tot de tijd van Patriarch Proclus (434-446 A.D.), een periode waarin de ketterijen opkwamen. De periode van de belangrijke ketterijen in de Christelijke Kerk was vooral de vierde en de vijfde eeuw. De meest opvallende ketterijen zoals onder andere het arianisme ontwikkelden zich in het Oosten. De Trisagion Hymne wordt gezien als een goddelijke openbaring te Constantinopel in de vorm van een tekst gezongen door de engelen (misschien een Trinitarische verwoording van Openbaring 4:8). De hymne zelf volgt het gebed van het Trisagion dat gezegd werd door de priester, en het is een van de oudste hymnes van de Christelijke Kerk. De hymne is door en door trinitarisch en als zodanig anti-Ariaans van aard; God wordt aangesproken als de Almachtige Vader, Heilige Machtig wordt tegen de eniggeboren Zoon gezegd, en Heilige Onsterfelijke tegen de Heilige Geest.

De Drie-eenheid - Andrei Roeblev

Een parallelle ontwikkeling kan in de Oostelijke liturgie gezien worden in het inlijven van de hymne Monogenes of "Eniggeboren" een antwoord op de Monophysitische ketterij. Deze wordt toegeschreven aan Keizer Justinianus en kreeg een plaats in de Byzantijnse liturgie na de tweede Antifoon rond 535-536 A.D. De hymne werd gelijk deel van de Intocht te Constantinopel en Antiochie, en werd al snel deel van de Griekse riten van de Oostelijke Kerk.

afsplitsingen van het christendom : grote schisma in 1054, de reformatie in 1517 met Luther

De verschillende leerstellingen in verband met de natuur van Jezus

Nestorianisme : De leer dat Jezus Christus zowel een menselijke (de mens Jezus) als een goddelijke natuur (heilige Zoon van God of Logos/Woord) heeft, die zich elk gescheiden uiten. De leer is afkomstig van Nestorius, patriarch van Constantinopel van 428 tot 431. In 431 werd het nestorianisme veroordeeld tijdens het Concilie van Efeze. Het conflict leidde tot het Nestoriaans Schisma, waardoor zij zich afscheidde van de Kerk en bekend is gaan worden als de Kerk van het Oosten.

Monofysitisme : Deze leer ontstond tijdens de christologische controverses van de 5e eeuw. De aanhangers van deze leer waren het niet eens met het nestorianisme en ook niet met de twee-naturenleer van het Concilie van Chalcedon : Christus heeft zowel een menselijke als een goddelijke natuur en deze zijn onafscheidelijk van elkaar in Jezus verbonden. De monofysieten kozen met hun Eutychiaans geïnspireerde christologie voor het benadrukken van de goddelijkheid van Jezus.

Er zijn twee hoofddoctrines die men met het begrip monofysitisch zou kunnen aanduiden:

Eutychianisme houdt in dat de menselijke natuur van Christus feitelijk opgegaan is in de Goddelijkheid, "opgelost als een druppel honing in de zee".

Apollinarisme houdt in dat Christus een menselijk lichaam had en een menselijk "levensprincipe", maar dat de Heilige Logos in plaats is gekomen van het nous of "denkprincipe", analoog maar niet gelijk aan wat we vandaag "geest" of "denkvermogen" zouden noemen.

Miafysitisme : Leer van de oriëntaals-orthodoxe kerken. De leer stelt dat in Christus de goddelijke en de menselijke natuur, zijn samengegaan in één natuur, één godmenselijke natuur, zonder enige scheiding en onveranderlijk. Hiertoe behoren: de Armeens-Apostolische Kerk, de Syrisch-Orthodoxe Kerk van Antiochie, de Koptisch-Orthodoxe kerk, de Ethiopisch-Orthodoxe Kerk, de Eritrees-Orthodoxe kerk en de Malankaarse Syrisch-Orthodoxe Kerk van India. 

Tweenaturenleer (of dyofysitisme) :  De leer houdt in dat Jezus zowel volledig goddelijk als volledig menselijk is en dat deze beide naturen ongescheiden en onvermengd zijn. De tweenaturenleer werd vastgelegd op het Concilie van Chalcedon (451). 

De vraag naar de natuur van Christus ontstond, nadat op het Eerste Concilie van Nicea was vastgelegd dat Jezus gelijk in wezen was aan God de Vader. Dit riep de vraag op hoe het goddelijke en het menselijke in zijn persoon samengekomen waren.

In het westen daarentegen was men van mening dat Jezus twee volledige naturen had, een goddelijke en een menselijke. Deze waren ongescheiden (tegen de Nestorianen) en onvermengd (tegen de monofysieten). In de woorden van de geloofsbelijdenis van Chalcedon was Jezus "volmaakt in zijn Godheid en volmaakt in zijn mensheid". De Tweenaturenleer wordt aanvaard door de Rooms-Katholieke Kerk, de protestantse en de oosters-orthodoxe kerken. 

Bij de tweenaturenleer wordt vaak het voorbeeld gebruikt van water en wijn die het goddelijke en menselijke symboliseren. Ze zijn bij elkaar zonder dat de één de ander opneemt. Ze zijn ongemengd, ongedeeld, ongescheiden en onveranderd.