APOLLO EN DE NEGEN MUZEN

Raphaël (Raphaello Sanzio da Urbino, 6 april 1483 – Rome, 6 april 1520) werd enkel 37 jaar oud, was een Italiaanse kunstschilder en architect uit de hoogrenaissance. Naast fresco's, altaarstukken en portretten heeft hij ontwerpen gemaakt voor kerken, palazzo's en wandtapijten.

Rafaël werd geboren in Urbino, waar zijn geboortehuis nog steeds te bezoeken is. Er bestaat onzekerheid over zijn geboortedatum.

Van zijn jeugd is weinig anders bekend dan dat hij schilderles kreeg van zijn vader Giovanni Santi, een schilder die in 1494 overleed. 

In de periode tussen ongeveer 1500 en 1504 was hij leerling bij Perugino.

Rond 1504 ging Rafaël naar Florence. Hij werd vooral beïnvloed door Leonardo da Vinci en in mindere mate door Michelangelo. In Florence schilderde hij een groot aantal afbeeldingen van de Maagd Maria.

Waarom Rafaël naar Rome vertrok is niet helemaal duidelijk. Mogelijk was hem ter ore gekomen dat er in het Vaticaan, destijds onder paus Julius II, privévertrekken waren die opnieuw gedecoreerd moesten worden. In 1509 kreeg hij de opdracht voor één ervan, waaronder het voorgestelde werk. Hij schilderde hierbij over werk van onder meer Perugino heen. Al heel snel gold hij in het Vaticaan, op Michelangelo na, als de belangrijkste kunstenaar. Hij zou er de rest van zijn korte leven blijven.

Hij stierf - rijk - op zijn zevenendertigste verjaardag in Rome en ligt begraven in het Pantheon aldaar, wat in Italië de grootst mogelijke eer is. Op zijn graf lezen we: “Dit is de graftombe van Rafaël, die tijdens zijn leven Moeder Natuur deed vrezen door hem te worden verslagen, en als hij stierf, met hem te moeten sterven.”

Er is geen bewijs dat het gerucht van destijds ondersteunt dat de paus hem tot kardinaal wilde benoemen, maar het toont wel Rafaëls zeer hoge status aan.

Rafaël geldt als briljant portretschilder. Bekend portret is o.a. dat van de in 1513 aangetreden paus Leo X. Beroemd is ook zijn zelfportret.

Rafaël is ook bekend om zijn talloze, vaak erg tedere Madonna's. Vasari schreef dat werken van anderen schilderijen genoemd moesten worden, maar dat die van Rafaël echt leefden.

Rafaël leefde in een periode dat de waarschijnlijk al in de klassieke oudheid gebruikte temperaverf werd vervangen door olieverf. Medio 15e eeuw gebruikten de Vlaamse Primitieven als eersten olieverf. Rafaël gebruikte zowel tempera als olieverf. Vanaf het moment dat hij zich in 1508 in Rome vestigde, gebruikte hij alleen nog maar olieverf.

Ook in de tapijtkunst liet hij zich gelden. Zijn kartons voor de reeks Handelingen van de Apostelen waren zodanig beroemd dat ze als zelfstandige kunstwerken bewaard zijn. Ze werden geweven in het Brusselse atelier van Pieter van Aelst. Daarna ontwierp Rafaël nog verschillende andere reeksen.

Rond 1515 ontwierp Rafaël in opdracht van Giulio de Medici de Villa Madama even buiten Rome. Dit luidde een tijdperk in van paleisconstructie waarbij de grote Romeinse families en kerkleiders met elkaar wedijverden om altijd meer imposante structuren neer te zetten.

Het werk van Rafaël wordt sterk opgehemeld bij de vroege kunsthistoricus Giorgio Vasari in zijn werk 'De levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten’. Rafaëls kunst wordt erin beschouwd als het toppunt van een eeuwenlange evolutie. Vanaf dan werd hij 300 jaar lang door velen beschouwd als de grootste artiest aller tijden.

Rafaël wordt niet gezien als een grote vernieuwer, zoals Giotto dat was geweest, maar als iemand die de schilderkunst verder vervolmaakte. De schoonheid van zijn kunst is gedistilleerd uit die van kunst die hem voorafging en die om hem heen gecreëerd werd. Op het toppunt van zijn fortuin schreef hij aan Castiglione: "Om één mooie vrouw te schilderen zou ik verscheidene mooie vrouwen moeten zien, en met jou erbij om de beste eruit te kiezen."

Voor sommigen is zijn werk zelfs te perfect. De leden van de negentiende-eeuwse Engelse kunstenaarsgroep de Prerafaëlieten vonden hem overgewaardeerd en beschouwden hem als een symbool van en voorbeeld voor een academische kunst die oppervlakkige vormperfectie boven inhoud en gedachte verhief.

ERATO (Grieks: Ἐρατώ) is een van de negen muzen uit de Griekse mythologie. Haar naam betekent 'beminnelijke' en ze is de muze van de hymne, het lied, de lyriek, de liefdespoëzie. Haar attributen zijn snaarinstrumenten.

Schilderij (1870) van Sir Edward John Poynter (1836 - 1919).

Poynter was een Engels kunstschilder en ontwerper. Hij behoorde tot de stroming van de academische kunst. Van 1896 tot 1918 was hij president van de Royal Academy of Arts. Hij studeerde schone kunsten in Londen en Rome.

Poynter verkreeg vooral bekendheid met zijn mythische en historische taferelen. Verder schilderde hij ook portretten en landschappen, in een academische, neoclassicistische stijl.

Poynter vervulde in zijn leven tal van officiële functies. In 1896 werd hij geridderd, in 1898 kreeg hij een eredoctoraat van de Universiteit van Cambridge en in 1902 werd hem de baronet-titel verleend.

Poynter overleed in 1919 te Londen en werd begraven in de St Paul’s Cathedral. Zijn zuster was vertaalster Clara Bell.

--- Marc Van Hoye ---

De Muzen, trouwe gezellinnen van Apollo, godinnen van de kunsten en de wetenschappen, waren negen in aantal. Polyhymnia nam de zang voor haar rekening, Euterpe de muziek, Terpsichore de dans, Erato de poëzie, Kalliope het proza, Klio de geschiedschrijving, Melpomene de tragedie, Thalia de komedie, Urania de sterrenkunde. De Muzen waren kinderen van Zeus. Ze danken hun ontstaan aan de vereniging van de oppergod met de titanes Mnemosyne. Die vereniging duurde negen dagen en gebeurde op een afgelegen plaats, ver van de andere goden. De geboorteplaats van de Muzen is Pieria, de lieflijke streek ten noorden van de Olymposberg. Ze hadden er hun dansplaats en hun paleis en ze woonden er samen met de Charites, de drie Gratiën, de onafscheidelijke dochters van Zeus en zijn nicht, de okeanide Eurynome. Ook Eros, het gevleugelde zoontje van Aphrodite verbleef vaak in hun gezelschap. Gaarne vertoefden ze ook in de streek van Delphi, op de Parnassosberg, en op de Helikonberg. Op deze laatste berg hadden ze eveneens een dansplaats, in de nabijheid van de Hippokrene-bron. Deze bron was ontstaan door de hoefslag van het paard Pegasos, dat geboren was uit het onthoofde lichaam van Medusa. Poseidon had het gevleugelde paard naar de berg gestuurd omdat deze onder de invloed van het gezang van de Muzen dermate groter werd dat hij in de hemel dreigde te groeien. Op de Parnassosberg verbleven de Muzen in de buurt van de Kastalische bron. Deze bron dankt haar naam aan de nimf Kastalia, één van de velen die vluchtten voor de god Apollo. Achtervolgd door de god sprong ze in de bron en verdronk...

Apollo haalde de Muzen uit hun verblijfplaats op de Helikon en ging hen voor in oog- en oorstrelende dansen en gezangen.

Ofschoon sierlijk en kunstzinnig, waren de Muzen geen katjes om zonder handschoenen aan te pakken. Net als Apollo waren ze wreed voor wie het aandurfde hen op hun eigen terrein naar de kroon te steken of uit te dagen. Slecht verging het de zanger Thamyris. Deze had ooit eens verklaard dat hijzelf mooier kon zingen dan alle negen Muzen tezamen. Dezen voelden zich zwaar beledigd en ze wreekten zich op Thamyris door hem te beroven van zijn stem, zijn gezicht en zijn geheugen. En slecht verging het ook de dochters van de Macedonische koning Pieros: omdat zij wedijverden met de Muzen en ernaar streefden hun plaats in te nemen werden ze veranderd in eksters.

Olie op doek (1811, 251x178 cm) Hermitage, St. Petersburg.

Godin van de regenboog Iris is door Juno gezonden naar Morpheus, god van de dromen, om hem op te dragen Alkyone te melden dat haar man Ceyx op zee tijdens een storm was omgekomen. Daartoe nam Morpheus de gedaante van Ceyx aan en verscheen hij in een droom waarin hij haar de droeve mare bracht. 

Het 2,5m hoge schilderij toont Iris die Morpheus in zijn grot de opdracht van Juno komt brengen. Het blonde godinnetje met tere tetjes is uit haar regenboog neergedaald en lijkt de slapende Morpheus met nog preuts pietje een beetje te gaan opwinden.

Het werk baadt in een sfeer van overdreven sentimentele romantiek,  typisch voor de Napoleontische tijd. Schilderijen als deze versierden de keizerlijke residenties en dit vrij erotisch getint werk was bijzonder geschikt voor een luxueus privaat appartement: Barbie en Playboy/-girl avant la lettre in de speelkamer.

Pierre-Narcisse Guérin (1774-1833) was een Frans kunstschilder en een van de laatste vertegenwoordigers van het Franse neoclassicisme. Hij droeg in belangrijke mate bij tot de overgang van die periode naar die van de romantiek. Guérin werd opgeleid door Jean-Baptiste Regnault en Jacques Louis David. Zelf was hij de leermeester van onder anderen Théodore Géricault en Eugène Delacroix.

De kunstenaar kende al snel succes, onder meer door 'De terugkeer van Marcus Sextus', dat op het Parijse salon van 1799 veel indruk maakte. Hij won tweemaal achtereen de prestigieuze Prix de Rome en werd in 1822 directeur van de academie in Rome, een functie die hij bekleedde tot 1828. In 1829 werd hij benoemd tot baron.

Tijdens zijn periode in Italië bestudeerde hij de kunst van de klassieke oudheid en de Romeinse mythologie. Deze onderwerpen maakte hij tot zijn hoofdthema. Daarnaast schilderde hij ook menig portret. Zijn stijl werd sterk beïnvloed door die van David.

In mijn zoektocht naar een geschikt schilderij stootte ik op een ander even virtuoos werk van Guérin: 'Aurora en Cephalus'. Zelfde afmetingen, sfeer, zelfde figuren met stereotiepe kopjes, lichamen en poses, wolkjes, tot het gevleugelde engeltje Eros/Cupido toe.

Alleen: in spiegelbeeld en voorzien van een andere verhaaltitel. Voor in een aanpalende speelkamer allicht....

Merkwaardig... --- Marc Van Hoye ---

Morpheus is de god van de dromen. Hij is de zoon van Hypnos (de slaap) en dezes tweelingsbroer Thanatos (de dood), die beiden, net als Ouranos (de hemel), Gaia (de aarde) en Tartaros (de hel), ontstaan zijn uit de Chaos (de oermassa). Zijn naam is afgeleid van het Griekse woord "morfè", hetgeen "vorm" betekent. Hij bracht dromen naar de mensen waarbij hij de vorm kon aannemen van diegenen die in de droom figureerden. Woorden als morfologie (vormleer), amorf (vormloos) en andere zijn hiervan afgeleid. Het medicijn "morfine" dankt zijn naam aan de god van de dromen. Het onderdrukt het centraal zenuwstelsel (vooral de pijnperceptie en de ademhaling), en het is slaapverwekkend. Die slaap gaat vaak gepaard met dromen. Vandaar...

Morpheus had een jong en knap voorkomen. Zijn verblijfplaats was een grot waar hij zich vleide op een bed van papavers. Zijn bekendste rol speelt deze Droomgod wellicht in het verhaal van Keyx en Alkyone, het voorlaatste verhaal uit mijn boek "De Griekse mythologie in 136 verhalen". Voor die enkelen die het boek nog niet in hun bezit hebben volgt hier het hele verhaal:

Keyx was de zoon van Hesperos, de Avondster, die een zoon was van Eos, de Dageraad. Hij was getrouwd met Alkyone, een dochter van Aiolos, de god van de Winden. Liefde en trouw was voor de beide echtelieden het hoogste gebod. Alkyone was dan ook zeer bedroefd toen Keyx haar vertelde dat hij dringend een lange reis moest ondernemen. Zij was doodsbang dat haar echtgenoot iets zou overkomen op zee, dat hij zou omkomen in een storm. Zij smeekte hem af te zien van de reis of haar mee te nemen, opdat zij niet gedurende lange tijd zijn aanwezigheid zou hoeven te missen en in angst te leven. Tevergeefs. De opdracht was te belangrijk en Keyx wilde zijn geliefde vrouw niet blootstellen aan de gevaren van de zee. Hij verzekerde haar dat hij spoedig behouden zou thuiskomen.

Ziek van verdriet bad Alkyone die nacht, alleen in haar kille bed, tot de godin Hera, dat ze haar man zou beschermen en hem veilig zou laten thuiskomen. Had zij een voorgevoel? Had het Noodlot dit zo beschikt? Het schip van Keyx kwam in een storm terecht, die aanzwol tot een orkaan: de hele bemanning werd overboord geslingerd en allen kwamen om in de woeste zee. Voor Keyx de geest gaf, gingen zijn gedachten naar zijn geliefde Alkyone. Hij was blij dat zij nu tenminste veilig zat in hun huis aan de kust. Hij smeekte de goden dat ze zijn dode lichaam zouden laten aanspoelen op die kust opdat zij het nog eens liefdevol zou kunnen omarmen alvorens het te begraven…

Hera, de beschermster van het echtelijk geluk, voelde dat zij tekort geschoten was. Ze begaf zich naar Hypnos, de god van de slaap, met het verzoek Alkyones leed te verzachten. Hypnos speelde deze opdracht door naar zijn zoon Morpheus. Deze bezocht Alkyone tijdens haar slaap. Hij had de gedaante van haar echtgenoot aangenomen: een drenkeling, lijkbleek, met doorweekte en gescheurde klederen, het lichaam met wonden overdekt. Alkyone begreep wat er gebeurd was. Woorden waren overbodig. Ze sprong op van haar bed en ze wilde de geliefde dode vastgrijpen en omhelzen, maar hij was niet meer van vlees en bloed, hij was nog slechts een schim, waar haar handen geen vat op hadden.

Uitzinnig van verdriet rende Alkyone nu in de richting van de zee. Wezenloos staarde ze voor zich uit naar de wrede donkere zee, die haar het levensgeluk had ontnomen. Toen het dag begon te worden zag zij in de verte een lichaam komen aandrijven. Smachtend stak ze haar armen uit: "Keyx, mijn teergeliefde Keyx!" En ziet, er geschiedde een wonder: als door vleugels gedragen zweefde haar lichaam naar de drenkeling toe. De goden hadden haar veranderd in een prachtige vogel, een ijsvogel – die in 't Engels "kingfisher" wordt genoemd. Ze streek neer op de borst van de geliefde. Op 't ogenblik dat ze hem met haar vleugels wilde omarmen steeg deze op uit het water: door zoveel liefde bewogen, hadden de goden ook hém veranderd in een ijsvogel!

Keyx en Alkyone beminden elkander nu verder zoals vogels dat doen. Ze paarden als vogels, en zoals de ijsvogels ook nu nog doen, broedde Alkyone haar eieren uit in de winterperiode. En haar vader Aiolos houdt in die periode alle winden in toom, zodat zij in alle rust kan verder kan broeden.

Zijn tijdgenoot Herbert James DRAPER (1863-1920), een Victoriaanse classicist ging nog een stapje verder en volgde de trend om de Sirenen aantrekkelijker voor te stellen door er eentje, nog in het water, als een mooie zeemeermin voor te stellen, maar eenmaal aan boord ze het uiterlijk van een volmaakt menselijke verleidster te bezorgen.
De meermin van de Lorelei is trouwens een 'allumeuse' van hetzelfde slag: mannen gek maken om ze aansluitend onbevredigd in hun ongeluk te storten….

Een prachtig werk van John William Waterhouse (Rome 1849 - Londen 1917) illustreert de tragische scène uit Ovidius' Metamorfosen waarin Narcissus geen oog heeft voor de mooie nimf Echo, die smoorverliefd is op hem, maar niet in staat zich te uiten. De halfgod is enkel verliefd op zijn eigen spiegelbeeld. Beiden wacht een droevig einde. De nimf zal van verdriet wegkwijnen en Narcissus verandert in een bloem met zijn naam.

Waterhouse schilderde dit werk (olie op doek, 109 x 189cm) in 1903, waarna het onmiddellijk door de Walker Art Gallery te Liverpool werd aangekocht. Het is een romantisch werk, esthetisch, neoclassisistisch en horend bij de Preraphaëlieten, beweging waarover reeds eerder werd uitgeweid

Michelangelo Merisi Caravaggio hoort met zijn Narcissus in de barokke stijl. Ik koos dit werk om zijn picturale kwaliteiten, maar vooral omdat het 'clair - obscur' hier ten volle aan bod komt, een wijze van schilderen waaraan Rembrandt bij Caravaggio schatplichtig is. Typisch ook voor Caravaggio is de kledij die zijn personage draagt, nl. de gewone klederdracht van een Romeinse jongeman. Velasquez deed precies herzelfde, bv. in het eerder voorgestelde schilderij 'Apollo bezoekt de smidse van Vulcanus'.

Waartoe een klas in staat is kunt u zien op  www.bloggen.be/mythos (en scrollen tot het einde).

Rubens (1577-1640) en Velasquez (1599-1660), twee reuzen van de BAROK hebben elkaar goed gekend. Rubens raadde de 22 jaar jongere Velasquez o.a. aan in Italië te gaan studeren. Ze werden respectievelijk 63 en 61 jaar oud.

Rubens werd tijdens een diplomatieke missie door Philips IV gevraagd hem in staatsiekledij te portretteren, terwijl Velasquez, hofschilder, hem kort tevoren in harnas had geconterfeit. Het verschil is duidelijk, maar de kwaliteit van het werk, de houding en de gelijkenis van de geportretteerde zijn nagenoeg dezelfde.

De Vulcanus daarentegen is door de twee grootmeesters totaal anders voorgesteld.

Voor Rubens, in zijn typische pathetische stijl, is Vulcanus een machtige wilde God.

Bij Velasquez daarentegen ziet men de meesterlijk vertolkte gelaatsuitdrukking van een eenvoudige werkman, zoals hij trouwens meestal gewone stervelingen een godenrol liet spelen.

Aan de lezer de keuze welke visie hem het best bevalt. [Marc Van Hoye]

   

Antigone bij het lichaam van haar broer Polynices. Olie op doek, van Nikiforos Lytras, 1865, in de Nationale Pinacotheek van Athene. Een clair-obscur met een bijzonder dramatische voorstelling van de belangrijkste scène in de tragedie.

Dezelfde scène op een affiche voor een theatervoorstelling van het verhaal volgens Sophocles is uitgevoerd in een soberder archaïsche stijl. De versie van Sophocles is echter slechts een van de vele, zowel in de klassieke Griekse en Romeinse als in de modernere kunsten en heeft aanleiding gegeven tot ontelbare* uitingen in literatuur, theater, plastische kunsten, muziek en kinematografie.

*Zie desgewenst Wikipedia.