Antigone bij het lichaam van haar broer Polynices. Olie op doek, van Nikiforos Lytras, 1865, in de Nationale Pinacotheek van Athene. Een clair-obscur met een bijzonder dramatische voorstelling van de belangrijkste scène in de tragedie.

Dezelfde scène op een affiche voor een theatervoorstelling van het verhaal volgens Sophocles is uitgevoerd in een soberder archaïsche stijl. De versie van Sophocles is echter slechts een van de vele, zowel in de klassieke Griekse en Romeinse als in de modernere kunsten en heeft aanleiding gegeven tot ontelbare* uitingen in literatuur, theater, plastische kunsten, muziek en kinematografie.

*Zie desgewenst Wikipedia.

Na de dood van de Thebaanse koning Oidipous ruzieden zijn zonen Eteokles en Polyneikes om de troonsopvolging. In afwachting dat dit geschil zou beslecht worden, werd in  Thebe het bewind gevoerd door hun moeders broer Kreon. Uiteindelijk luidde de overeenkomst tussen de twee broers als volgt: om de beurt zou één van hen over de stad heersen gedurende één jaar. Eteokles zou als eerste het koningschap waarnemen. Maar toen zijn jaar om was weigerde hij de troon aan zijn broer Polyneikes af te staan. Daarom nam deze laatste zich voor, zich gewapenderhand zijn rechten toe te eigenen. Teneinde zich van een behoorlijk leger te voorzien, trok hij naar Argos, alwaar hij hoopte op de steun te kunnen rekenen van de aldaar heersende koning, Adrastos. Zijn verzoek viel in goede aarde...

Koning Adrastos van Argos trok ten strijde tegen de stad Thebe met een indrukwekkend leger, met aan het hoofd zeven gedegen strijders. Thebe had zeven toegangspoorten. Het leger van Argos verdeelde zich over deze zeven poorten en elk van de zeven leiders nam er één voor zijn rekening. Maar ze hadden de Thebanen fel onderschat. In geen tijd waren velen van de belegeraars gesneuveld, waaronder vier van hun zeven leiders: enkel Adrastos, Amphiaraos en Polyneikes bleven nog over. Toen vond Polyneikes dat er aan het bloedvergieten een einde moest komen en hij stelde een tweekamp voor, tussen hem en zijn broer Eteokles. Deze laatste ging in op het voorstel. In de meedogenloze broederstrijd die daarop volgde, verwondden beiden elkander zo erg dat ze ter plaatse de geest gaven. Hierop rukte het Thebaanse leger uit, nu aangevoerd door Kreon. Ze achtervolgden de onthutste vijanden en ze doodden er velen. Adrastos was een van de weinigen die erin slaagden heelhuids weer thuis te komen. 

Voor de derde maal nam Kreon het bewind over in Thebe. Hij gaf opdracht alle gesneuvelde Thebanen met de nodige eer te begraven, maar daarentegen de lijken van de omgekomen vijanden, waaronder dat van Polyneikes, buiten de stadsmuren te brengen en ze daar onbegraven te laten liggen, ten prooi aan de gieren en andere aasdieren. Groot was hierover de verontwaardiging van Antigone, de zuster van de beide broers. Des nachts ging ze haar broeders dode lichaam met aarde bedekken om hem zodoende toch enige vorm van begrafenis te geven. Maar deze ongehoorzaamheid kwam haar oom Kreon ter ore. Hij veroordeelde haar ter dood. Ze werd in een onderaardse kerker geworpen, hoezeer zijn zoon Haimon, die met Antigone verloofd was, hem ook smeekte haar leven te sparen.

Toen kwam Teiresias – laattijdig, helaas! – ten tonele. De grote ziener voorzag onheil voor de familie van de wrekende heerser. Door zijn hardvochtigheid zou Kreon weldra twee van zijn geliefden verliezen, zo luidde Teiresias’ voorspelling. Dit opende Kreon de ogen. Hij gaf opdracht Antigone uit haar kerker te verlossen, maar… te laat: het meisje had zich verhangen. Haimon, door verdriet overmand, benam zich eveneens het leven. En evenzo deed Kreons echtgenote, die al die ellende niet langer kon aanzien. De voorspelling was uitgekomen. De wrede koning was vreselijk gestraft.

Telkens de laatste dag van de maand..

Elke maand speurt kunstkenner Marc Van Hoye naar een treffende illustratie bij het mythologisch "Druivelaarverhaal" van de voorbije maand. Ditmaal komt hij uit bij een schilderij van Louis Jean François Lagrené

Nooit is Athena, de godin van de wijsheid, verliefd geweest, nimmer heeft zij kinderen gebaard. Wie haar naaktheid aanschouwd had, hetzij met opzet, hetzij per ongeluk, strafte ze met blindheid. Dat ervaarde een sterveling, Teiresias, die haar verraste terwijl ze zich baadde. Ze ontnam hem het licht uit zijn ogen. Doch achteraf kreeg ze daar spijt van en ter compensatie schonk zij hem de gave van de helderziendheid en de voorspelling, een gave die hij ook na zijn dood mocht behouden in de onderwereld. Er is evenwel nog een ander verhaal over de beroemde ziener Teiresias, hoe hij blind werd en de gave van de profetie kreeg...

Niet Athena maar de oppergodin Hera zou Teiresias met blindheid geslagen hebben. Aan de oorsprong hiervan ligt een hevig dispuut tussen de oppergod Zeus en zijn dierbare eega. Zeus was weer eens vreemd gegaan en daarom slingerde Hera hem allerlei verwijten naar het hoofd. Zeus verdedigde zich door te stellen dat de vrouw veel meer genot beleeft tijdens de geslachtelijke vereniging dan de man, waardoor deze laatste dus, bij wijze van compensatie, gerechtigd is vaker en met verscheidene vrouwen sexuele omgang te hebben. Hera was het met die stelling niet eens. Er diende een scheidsrechter aangesteld te worden. Daar kwam enkel Teiresias voor in aanmerking. Hij immers was de enige persoon die zowel man als vrouw geweest was, de enige dus die een oordeel kon vellen over wie het meeste genot beleeft bij de geslachtsdaad: de man of de vrouw. Teiresias was immers zelf een tijdje vrouw geweest... Hoe dat gekomen was? Ziehier.

Toen Teiresias eens, een jonge knaap nog zijnde, op wandel was op de hellingen van het Kithairongebergte, zag hij twee slangen paren. Met zijn stok scheidde hij de twee slangen en sloeg er één dood, het vrouwtje. Dit was niet naar de zin van de goden en Teiresias werd, voor straf, veranderd in een vrouw. Zeven jaar later zag Teiresias op dezelfde plek weer twee slangen paren. Hij reageerde zoals de eerste keer en weer sloeg hij één van de slangen dood, het mannetje. En terstond kreeg hij zijn mannelijk lichaam terug.

En Teiresias, als "ervaringsdeskundige" velde zijn oordeel: als wij het genot dat de man beleeft het getal één geven, dan moeten wij het genot van de vrouw het getal negen geven! Hera voelde zich zwaar gekrenkt door dat oordeel en ze sloeg Teiresias met blindheid. Zeus kon hem weliswaar het licht van zijn ogen niet teruggeven, maar de oppergod deed niettemin zijn best om een en ander goed te maken. Zo schonk hij hem de gave van de helderzienheid, hij maakte zijn gehoor vele malen scherper dan bij een normale sterveling en hij zorgde ervoor dat hij de taal van de vogelen kon verstaan. Verder schonk Zeus Teiresias zeven levens en hij beloofde dat hij in het hiernamaals zijn zienersgaven zou mogen behouden.

Telkens de laatste dag van de maand..

Elke maand speurt kunstkenner Marc Van Hoye naar een treffende illustratie bij het mythologisch "Druivelaarverhaal" van de voorbije maand. Ditmaal komt hij uit bij twee kunstwerken die elk een verschillende episode in het verhaal illustreren: een tekening van Willy Pogani en een Apulische amphora.

In het vorige verhaal hebben we gezien hoe het gulden vlies terechtkwam in Colchis, een stad aan de Zwarte Zee. Hier volgt het verhaal van Iason en de Argonauten, die de kostbare ramsvacht terughaalden naar Griekenland...

In opdracht van Pelias, koning van Iolkos (een stad in Thessalië, in het Noorden van Griekenland) voer de held Iason, samen met vijftig andere Griekse helden naar Colchis, teneinde het gulden vlies terug te halen tot meerdere eer en glorie van het vaderland. Hun schip droeg de naam “Argo” en ze noemden zichzelf “Argonauten”. Toen ze, na een zeer tumultueuze reis vol avonturen en gevaren, Colchis bereikt hadden, begaf Iason zich onmiddellijk naar het paleis van koning Aietes en deelde hem zonder omwegen mee dat hij gekomen was om het gulden vlies mee te nemen naar Griekenland. De koning gaf geen krimp, deed alsof hij daar wel mee kon instemmen en sprak:

- Het gulden vlies bevindt zich in een bos, dat gelegen is in een heiligdom van Ares. In dit heiligdom ligt ook een veld. Ten bewijze dat ge het gulden vlies waardig zijt, vraag ik u dit veld om te ploegen. Span daartoe mijn twee ijzeren stieren, een geschenk van Hephaistos, voor de ploeg, ploeg het veld om en zaai daarna op de omgeploegde akker de drakentanden die ik u zal geven. Als gij dat alles tot een goed einde zult gebracht hebben, zult ge toegang krijgen tot het heilig bos.

Iason stemde in met de opdracht. Hera nochtans voelde dat haar beschermeling deze taak zonder hulp niet tot een goed einde zou brengen. Ze ging te rade bij Aphrodite. De liefdesgodin stuurde haar zoontje Eros naar het paleis van koning Aietes. Eros schoot een gouden pijltje in het hart van Medeia, ’s konings dochter. Deze werd stante pede tot over de oren verliefd op de stoere krijger Iason en ze voelde zich bereid hem te helpen bij zijn moeilijke onderneming. Van haar grootvader, de zonnegod Helios, had Medeia de kunst van het toveren geleerd en die kunst zou ze nu aanwenden ten bate van haar geliefde held. Ze bereidde een tovervloeistof waarmee hij zijn lichaam diende in te smeren. Dat zou hem onkwetsbaar maken en hem bovendien de kracht geven om de sterke vuurspuwende metalen stieren te bedwingen.

En zo slaagde Iason erin de stieren bij de horens te grijpen, hen onder het juk te krijgen en het veld om te ploegen. En net zoals Kadmos in Thebe had gedaan (zie verhaal nr. 13), zaaide Iason de drakentanden, die Aietes hem had gegeven, op de omgeploegde akker. En ook hier ontstonden uit de tanden gewapende krijgers, die elkaar te lijf gingen en elkaar doodden, nadat Iason op Medeia’s advies, een steen tussen hen had geworpen. Toen begaf Iason zich in het heilig bos. Medeia kreeg van haar vader de toestemming hem de weg te wijzen naar de heilige eik waaraan het gulden vlies was vastgespijkerd. Aietes wist toen nog niet van haar liefdevolle houding ten opzichte van Iason. Het vlies werd bewaakt door een vreselijke draak. Maar ook hier wist Medeia raad. Zij wierp de draak een paar koekjes toe, die ze doordrenkt had met een sterk slaapverwekkend middel. De slapende draak het hoofd afhakken was nu kinderspel. Iason maakte het gulden vlies los en omgordde er zijn lenden mee. Ondertussen was het verraad van Medeia uitgelekt. Aietes was uitzinnig van woede. Hij gaf opdracht Iason en Medeia te doden. Maar beiden konden nog tijdig het argonautenschip bereiken. In ijltempo voer de Argo af. Inderhaast had Medeia nog haar broertje Absyrtos meegenomen. Met een gewapende legermacht zette Aietes de achtervolging in over zee. Ze zouden de Argo ongetwijfeld ingehaald hebben als Medeia niet weer was opgetreden. Een ongemeen wreed optreden. Met een mes stak ze haar bloedeigen broertje dood, ze sneed het lichaam aan stukken en wierp het in de zee, vóór de ogen van zijn vader en de andere achtervolgers. Aietes gaf opdracht aan zijn mannen de lichaamsdelen van zijn zoon op te vissen. Toen dit gebeurd was, was de Argo uit het zicht verdwenen. Om de achtervolgers te misleiden namen de argonauten een andere vaarroute, naar het noorden toe. Zo kwamen ze aan de monding van de Donau. Ze voeren deze rivier op. De mannen van Colchis waren ze kwijtgespeeld, maar de terugreis zou nog lang en ingewikkeld worden. Via de Donau kwamen ze in de Adriatische Zee terecht en vandaar via de Po en Zuid-Frankrijk in de Rhône en de Middellandse Zee. Vooraleer de thuishaven Iolkos te bereiken werd ook nog Korfoe aangedaan, en de Noordkust van Egypte, en Kreta...

Op zoek naar een mooie afbeelding over het onderwerp van de maand, vond ik iets waarvan ik dacht dat het een Romeinse muurschildering kon zijn, maar dan wel één die uitzonderlijk goed bewaard was gebleven Niet dus... want na verder zoeken stootte ik op wat de échte muurschildering is (Pompeï, 1^eE.n.C). Matig beschadigd, zoals te verwachten, maar o zoveel mooier!

Ondanks de beschadiging behoudt de muurschildering zijn uitstekende picturale kwaliteiten, in 't bijzonder zijn prachtig coloriet. Phrixos' kop is hier veel mooier, zijn Griekse haardos en de speelse schildering zijn totaal verloren gegaan in de kopie.

Menig keer werd Apollo verliefd op sterfelijke en onsterfelijke vrouwen. Er zijn ook twee zeer bekende verhalen waarin Apollo verliefd werd op een mooie jongeling: de ene was Kyparissos, een jonge jager, de andere was de jonge prins Hyakinthos, zoon van koning Oibalos van Lakedaimonië.

Niet alleen Apollo werd verliefd op Kyparissos, ook de zanger Thamyris. Deze had ooit verklaard dat hijzelf mooier kon zingen dan alle negen Muzen tesamen. Teneinde zijn rivaal uit te schakelen ging Apollo dat overbrieven aan de Muzen. Zij voelden zich zwaar beledigd en ze wreekten zich op Thamyris door hem te beroven van zijn stem, zijn gezicht en zijn geheugen.

Maar meer dan tot Apollo voelde Kyparissos zich aangetrokken tot een hert. Toen de jonge jager op een kwade dag tijdens de jacht, geheel per ongeluk, zelf zijn lievelingsdier gedood had, overviel hem een onbeschrijflijke smart. Uit medelijden veranderde Apollo hem in een boom, een cypres. Dit is waarschijnlijk gebeurd aan de westkust van de Peloponnesos, waar nu het dorp Kyparissia ligt.

Orpheus was de zoon van Oiagros, een koning uit Thracië, maar sommigen beweren dat de god Apollo zijn vader was. Zijn moeder was Kalliope, één van de negen Muzen. De Muzen waren de godinnen van de kunsten en de wetenschappen. Ze waren de dochters van de titanes Mnemosyne en van de oppergod Zeus. Ze waren volgelingen van Apollo en hadden hun verblijfplaatsen in de buurt van het Parnassos- en Helikongebergte.

Orpheus was een buitengewoon begaafd dichter en musicus. Van Apollo zelf had hij een lier gekregen, waaruit hij hemelse muziek toverde en waarmee hij zijn gezangen begeleidde. Hij bracht mensen en dieren en zelfs de planten, kortom de hele natuur, in vervoering door zijn kunst. Ook de goden kon hij ontroeren. Orpheus is vooral bekend door zijn dramatisch liefdesverhaal met Eurydike, een Najade ofte waternimf. Orpheus aanbad Eurydike. De liefde was grenzeloos. Op het huwelijksfeest deed zich echter een tragisch incident voor. Argeloos wandelde Eurydike blootsvoets door het jonge gras, toen zij plots in de voet gebeten werd door een giftige slang, een adder. Op haar geroep kwam Orpheus aangerend. Net op tijd om zijn geliefde in zijn armen te zien sterven…

Onuitsprekelijk was zijn verdriet. Bloedstollende klaagliederen bracht hij ten gehore, en allen luisterden mee en de hele natuur werd in diepe rouw gedompeld. De gedachte om verder te moeten leven zonder zijn beminde was ondraaglijk. Toen nam hij zich voor iets te ondernemen wat nog nooit iemand vóór hem had gedaan: haar terughalen uit het dodenrijk. Op zijn tocht daarheen speelde hij zo aandoenlijk op zijn lier, dat niemand hem iets in de weg durfde leggen. Ook Charon niet, de veerman, die de doden over de dodenrivier naar de onderwereld bracht en anders nooit levenden overzette. Zelfs Kerberos de hond met de drie koppen, die de hellepoort bewaakte, werd vertederd door Orpheus’ gezang en bood geen weerstand. En ook de schimmen van de doden  werden ontroerd en ze kwamen in dichte drommen naderbij en luisterden, ademloos.

Tot bij de troon van Hades en Persephone drong Orpheus door. Ook het godenpaar van de onderwereld raakte in de ban van zijn gezang. Op aandringen van zijn gade liet Hades zich overhalen om Eurydike  te laten weerkeren naar de aarde. Eén voorwaarde werd gesteld: zij diende op haar tocht haar man te volgen en deze mocht in geen geval naar haar omzien vóór ze het rijk van de levenden zouden bereikt hebben. Zoniet, dan was Eurydike onverbiddelijk en voor altijd voor hem verloren.

Lang was de terugweg die ze moesten gaan, langs donkere, soms smalle en steile paden. Orpheus liep voorop. Hij hoorde de voetstappen van zijn geliefde achter hem, hij hoorde haar ademhaling en voelde zelfs haar adem in zijn hals, en dat stelde hem gerust. Doch plots leken die geruststellende geluiden verdwenen. Volgde zij hem niet meer? De angst deed Orpheus de waarschuwing van Hades vergeten en… hij keek om. Eurydike volgde hem nog steeds op de voet. Nog voor even, want haar gestalte vervaagde en als een schim gleed ze van hem weg, weer in de richting van het dodenrijk. Ze stak nog even de hand naar hem uit en ze fluisterde: “vaarwel mijn liefste”.

Radeloos rende Orpheus terug naar de hellepoort, maar de hellehond liet ditmaal zijn tanden zien en was onvermurwbaar. Zeven dagen lang bleef de gebroken man zitten op de oevers van de Styx, zonder eten of drinken. Hij richtte smekende gezangen tot de goden en uiteindelijk ook verwensingen aan hun adres. Alles tevergeefs. Daarna zwierf hij door verscheidene landen, het gezelschap van andere mensen mijdend, vooral van vrouwen. Nimmer meer stelde hij zijn hart open voor een andere liefde. Daarom werd hij gehaat door de nimfen en door de Maenaden. Jaren later was het dat hij de Argonauten vergezelde op hun tocht: door zijn muziek en zijn wijze raad heeft hij zeker bijgedragen tot het welslagen van de onderneming. Na de tocht trok hij zich terug in Thracië. Daar troffen de vrouwelijke volgelingen van Dionysos hem aan, zittend aan de oever van een rivier en tokkelend op zijn lier. De uitzinnige vrouwen wierpen zich op de gehate man en scheurden zijn lichaam in stukken vaneen. Zijn hoofd werd samen met de lier in de rivier geworpen. Het kwam zodoende in de zee terecht en het bereikte het eiland Lesbos, alwaar het werd begraven. Zijn ziel ging naar de Hades bij zijn geliefde Eurydike. Hun zielen waren nu voor immer verenigd.

Telkens de laatste dag van de maand...

Elke maand speurt kunstkenner Marc Van Hoye naar een treffende illustratie bij het mythologisch "Druivelaarverhaal" van de voorbije maand. Ditmaal komt hij uit bij een beeldengroep van Gaetano Salomone.

Autonoë was één van de vier dochters van koning Kadmos van Thebe. Aristaios was een zoon van de god Apollo. Autonoë en Aristaios hadden samen een zoon: Aktaion. Als jongeman beoefende deze de jacht. Op een warme zomerdag kwam hij toevallig met zijn jachthonden bij het water van een bron, waarin Artemis naakt aan het baden was, samen met enkele nimfen. Aktaion herkende de godin en wendde onmiddellijk de blik af, want hij wist dat Artemis, de maagdelijke tweelingzuster van Apollo, niet duldde dat enig mannelijk wezen haar naaktheid aanschouwde. Dat had ze gemeen met die andere godin-maagd, Athena. Maar Artemis was veel meedogenlozer dan Athena. Ziehier wat er gebeurde. Ze besprenkelde Aktaion met water uit de bron – of ze daarbij een toverformule uitsprak is niet met zekerheid bekend – waarbij de jonge jager veranderde in een hert. Hij was ook niet meer in staat menselijke klanken te uiten. Zijn honden herkenden hun baasje niet meer, instinctief stortten ze zich op het hert en verscheurden het...

De meeste van Zeus’ kinderen waren buitenechtelijk, “bastaards” dus. Zo ook zijn meestgeliefde dochter, Athena. Wie was nu de moeder van Athena? Het is een op zijn minst bizar verhaal.

Zeus had zijn nicht Metis “liefdevol benaderd”, diezelfde Metis die hem het toverdrankje bezorgd had waarmee hij zijn zusters en broeders verlost had uit de maag van zijn schrokkige vader Kronos. Over die verhouding tussen de oppergod en de wijze titanendochter zijn weinig details bekend. We weten dat Metis zwanger werd en, zwanger zijnde, ruzie kreeg met Zeus. Het moet een hoogoplopende ruzie geweest zijn, want ziehier, kort en goed, hoe die afliep: Zeus vrat zijn zwangere nicht op met huid en haar...

Maar de vertering verliep slecht. De “maaltijd” bleef zwaar op de maag liggen. Zeus voelde zich kotsmisselijk. Het leek of er iets opsteeg uit zijn maag in de richting van zijn hoofd. Het liep uit op een razende hoofdpijn. Zijn hoofd zwol en stond letterlijk op barsten. De enige die hem van die ondraaglijke pijn kon verlossen, was zijn zoon Hephaistos. We weten dat het vaderschap van Hephaistos erg twijfelachtig was en ook Zeus had serieuze twijfels omtrent dat vaderschap. En al was hun verhouding niet al te best, toch ontbood Zeus de god van de smeden en smeekte hem zijn hoofd te klieven met een bijl. En Hephaistos, zij het met enige tegenzin, kweet zich vakkundig van die taak. En ziet: uit het hoofd van Zeus steeg een volwassen vrouwspersoon op, fier rechtop, gehelmd en geharnast, met lans en schild. Het was Athena. Metis mag als haar moeder beschouwd worden – heeft ooit een man leven geschonken zonder toedoen van een vrouw? – en van Metis had Athena het verstand en de vindingrijkheid. 

Telkens de laatste dag van de maand...

Elke maand speurt kunstkenner Marc Van Hoye naar een treffende illustratie bij het mythologisch "Druivelaarverhaal" van de voorbije maand. Ditmaal komt hij uit bij een schilderij van Alexandre Cabanel.