Even belangrijk als de Synodale Weg in Duitsland en het wereldwijde synodale proces sinds vorig jaar is ook de behoefte aan een brede beweging aan de Kerkelijke basis die zich inzet voor het bevorderen van de fundamentele transformatieprocessen in onze Kerk en ook in de samenleving en het zoeken naar nieuwe manieren. De volksconferentie in de Kerk “We gaan vooruit – voor een synodale Kerk van de toekomst” eind september 2022 in Keulen bracht een brede alliantie van hervormingskrachten tot stand. Het daar gepresenteerde open netwerkmodel van de Keulse godsdienstfilosoof Hans-Joachim Höhn (Höhn 2022) toonde sociologische en theologische classificaties en aanmoedigingen die nuttig zouden kunnen zijn voor het verdere werk van de hervormingskrachten in Duitsland en op internationaal niveau.

Gespannen transformatieproces

Wat de RK universele Kerk wordt genoemd, is in de afgelopen eeuwen en decennia en in de verschillende landen en culturen zoals de instelling zich aandient en graag gezien wil worden, lang niet zo monolithisch eendimensionaal geweest. Dit geldt ook voor het Vaticaan. Maar de Pauselijke aanspraak op absoluutheid van het 1e Vaticaans Concilie (1869/70), waarmee het leergezag alle leerstellige en rechtsbevoegde macht op dogmatisch en juridisch vlak op de Paus concentreerde, werkt vandaag nog steeds door.

Maar eerdere Pauselijke woorden van macht, bijvoorbeeld over het verbod op kunstmatige anticonceptie (encycliek “Humanae vitae 1968) of over de uitsluiting van de wijding van vrouwen (”Ordinatio sacerdotalis” 1994) hebben op lange termijn het tegenovergestelde effect gehad. Het Kerkelijk ambt is niet meer in staat gehoorzaamheid te eisen of quasi automatisch op te eisen. Dit is misschien nog niet het geval in alle regio's van de wereldwijde Kerk. Maar de feedback van de Wereldsynode laat zien dat er overal een ontwaken is.

Het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965), dat wordt beschouwd als een hervormingsconcilie, bracht enkele correcties aan in de leer van die tijd. In een tijd dat veel Katholieke landen nog leden onder dictaturen telden, zorgde dit voor interne Kerkelijke participatie op verschillende niveaus, een opening naar andere religies, vooral het jodendom, en in het algemeen een nieuwe, meer open positie binnen de wereldgemeenschap. Aan de absolute positie van de Paus was echter niets veranderd. Alleen het aftreden van Paus Benedictus in het voorjaar van 2013 op het hoogtepunt van de misbruik-, financiële en vertrouwenscrisis ("Vatileaks") en de verkiezing van Jorge Bergoglio uit Argentinië tot "Bisschop van Rome" kenmerkten een keerpunt in het leiderschap van de Kerk. De RK-Kerk staat nu voor een enorme hervormingsachterstand en een beslissende koerswijziging. In navolging van Paulus VI heeft Franciscus gekozen voor een synodale weg en probeert hij processen op gang te brengen. In “Evangelii Gaudium” benoemt Franciscus expliciet zijn vier principes voor het proces: “Tijd is meer waard dan ruimte”, “Eenheid weegt meer op dan conflict”, “Realiteit is belangrijker dan het idee” en “Het geheel is superieur aan een gedeelte". Franciscus ziet echter eerst en vooral de noodzaak van een mentaliteitsverandering, vooral bij de Bisschoppen, en hanteert een dialogische en spirituele stijl van leidinggeven.

Na de herstellende pontificaten van Johannes Paulus II en Benedictus XVI, die door middel van morele en dogmatische strengheid probeerden de Roomse Kerk terug te brengen naar haar pre-Vaticaan II-status, probeert Paus Franciscus op veel manieren de theologische en pastorale opening van het Concilie voort te zetten.

Het Concilie had de nadruk gelegd op collegialiteit en de Bisschoppen een essentiële verantwoordelijkheid gegeven voor Kerkelijk leiderschap. Het gaat er nu om dat de Bisschoppen overal ter wereld – samen met alle gedoopten – bereid zijn om de hun toekomende verantwoordelijkheid voor hun lokale kerken en voor de universele Kerk weer volledig op zich te nemen. Subsidiariteit moet niet alleen worden geëist door de samenleving en de staat, maar moet ook in de Kerk zelf worden nageleefd. Maar dit betekent niet dat de diepe crisis van Kerkleiderschap overwonnen is. Om het door Paus Franciscus in gang gezette hervormingsproces theologisch en Kerkelijk beleid veilig te stellen, is dringend veel meer steun nodig van alle Kardinalen en Bisschoppen, en theologen over de hele wereld die klaar zijn voor hervorming.