Wij echter voor wie de waarheid één en enig is en die de Heilige boeken beschouwen als onder "inspiratie van de Heilige Geest geschreven en God tot auteur hebben", Wij verklaren eveneens dat zij God een leugen om nut of bestwil toeschrijven. Wij halen hier de woorden van de H. Augustinus aan: "Als men bij het allerhoogste gezag slechts één leugen om bestwil aanneemt, dan blijft geen enkel fragment van die boeken over dat niet valt onder die allerverderfelijkste regel, volgens welke men een bepaald doel of plan van de auteur aan kan nemen, als een passage handelt over een moeilijk te volbrengen zaak of moeilijk te aanvaarden geloofspunt". Dezelfde Kerkvader voegt daar aan toe: "Van deze lieden zal ieder geloven (uit de H. Schrift) wat hij wil en wat hij niet wil zal hij ook niet geloven".

Maar de modernistische apologeten gaan vrolijk hun gang. Zij geven bovendien toe dat in de H. Schrift redeneringen voorkomen om een of ander leerstuk te bewijzen die geen enkel fundament hebben, zoals bv. redeneringen die steunen op profetische voorspellingen. Maar ook dat verdedigen zij als kunstmatige oratorische vormen van de prediking die door het leven gerechtvaardigd worden. Wat wil men eigenlijk nog meer? Ook veroorloven zij aan Christus zelf, en zij zeggen ook dat het zo is, dat Hij het bij zijn uitspraak over de tijd van de komst van het Rijk Gods heel duidelijk mis gehad heeft. Naar hun zeggen moet dat niet zo verwonderlijk schijnen, want ook Christus was gebonden door de wetten van het leven!

Wat blijft er na dit alles nog over van de leerstellingen van de Kerk? Ook deze krioelen van openlijke tegenstrijdigheden. Maar behalve dat zij door de logica van het leven geduld worden, zijn zij niet in strijd met de symbolische waarheid. Deze toch heeft betrekking op het oneindige en de aspecten daarvan zijn oneindig. Dit bewijzen zij dan allemaal en verdedigen het zo vernuftig dat zij niet aarzelen te verkondigen dat men aan de Oneindige geen uitstekender eer kan bewijzen dan door tegenspraken omtrent Hem te bevestigen! Als men zelfs de tegenspraak aanvaarden kan, wat zou er dan al niet meer bewezen kunnen worden?

2. De subjectieve methode

Als iemand evenwel nog niet met objectieve argumenten alleen tot het geloof gebracht kan worden dan kan men ook nog tot subjectieve zijn toevlucht nemen. Met dit doel voor ogen keren modernistische apologeten terug naar de "immanentie-leer". Zij doen hun best de mens duidelijk te maken dat in hemzelf, in het diepste van zijn natuur en het meest verborgene van zijn leven een werkelijk verlangen en behoefte naar godsdienst verscholen ligt. En dit niet maar naar een willekeurige godsdienst, maar precies gezegd naar de Katholieke godsdienst. Deze godsdienst wordt naar hun zeggen beslist vereist voor een perfecte verklaring van het leven.

Er moet ons noodzakelijk een nieuwe klacht van het hart. Onder Katholieken worden mensen gevonden die de immanentieleer wel verwerpen, maar deze toch benutten voor de apologetiek. Zij doen dit zo onbezonnen dat zij in de menselijke natuur niet slechts de aanleg en geschiktheid voor de bovennatuurlijke orde schijnen te aanvaarden, zoals Katholieke apologeten dat altijd met de nodige omzichtigheid gedaan hebben, maar zij houden deze geschiktheid voor een strikte eis van de natuur.

Om het beter uit te drukken wordt deze eis van de natuur in het Katholicisme door die modernisten gevorderd welke voor gematigd willen doorgaan. Dezen immers, die "integralisten" kunnen genoemd worden, willen aan de mens die nog niet gelooft aantonen dat de in hem verborgen kiem dezelfde is welke in het bewustzijn van Christus geweest is en door Hem aan de mensen werd doorgegeven.

De modernist als hervormer

Wij moeten hier nog aan toevoegen de modernist ook als hervormer te tonen. Wat wij tot nog toe gezegd hebben laat ons overduidelijk zien door welke verbeten ijver deze mensen worden gedreven naar hervorming. Deze verbetenheid strekt zich uit tot alles wat Katholiek is. Zij willen vooral de filosofie in de God gewijde seminaries hervormen. Zij willen de scholastieke filosofie een plaats toewijzen in de geschiedenis der wijsbegeerte, naast al die andere achterhaalde stelsels. Aan de jongeren moet de moderne filosofie onderwezen worden, die alleen de ware is en aangepast is aan onze tijd.

Voor de vernieuwing van theologie, die wij de rationele noemen, eisen zij dat deze gegrondvest wordt op de moderne filosofie. De positieve theologie moet naar hun eis steunen op de geschiedenis van het dogma. Ook de geschiedenis moet geschreven en gedoceerd worden volgens hun methode en naar moderne voorschriften. Het dogma en de ontwikkeling daarvan willen zij aangepast zien aan de wetenschap en de geschiedenis. Wat catechese aangaat verlangen zij dat in de catechismus slechts de dogma's worden opgenomen die herzien zijn en aangepast zijn aan het bevattingsvermogen van het volk. Voor de eredienst willen zij dat de uiterlijke godsdienstige vormen worden besnoeid en aangroei moet worden verhinderd. Men vindt echter sommigen die gesteld zijn op symbolisme en een gematigder houding aannemen.

Zij eisen dat het bestuur van de Kerk in alle opzichten hervormd moet worden, vooral wat de tucht en de leer betreft. Naar hun eis moet het bestuur zich innerlijk en uiterlijk aanpassen aan wat zij het moderne bewustzijn noemen en dat geheel democratisch gericht is. Derhalve moet aan de lagere clerus en aan de leken de hun toekomende inspraak gegeven worden en het al te centrale gezag moet gespreid worden. Zij verlangen ook hervorming van de Romeinse Congregaties, vooral van het Heilig Officie en van de Congregatie van de Index. Ook moet de houding ten opzichte van de politiek en de maatschappij herzien worden. Het bestuur moet zich afzijdig houden van wereldlijke aangelegenheden, maar zich niettemin aanpassen om op deze wijze een geestelijke invloed te kunnen uitoefenen.

Op zedelijk gebied hangen zij de leer aan van het Amerikanisme. De actieve deugden moeten voorrang hebben op de passieve en de beoefening van de actieve moet ten zeerste worden bevorderd. De clerus moet weer terug naar de vroegere eenvoud en armoede. Hij moet bovendien in gedachte en daad de modernistische leringen aanhangen. Tenslotte zijn er nog die protestantse leraars zeer hoog aanslaan en zij verlangen dat het celibaat voor de priester wordt afgeschaft. Wat laten zij in de Kerk nog ongemoeid? Wat moet al niet volgens hen of hun leer hervormd worden?

Oordeel over het stelsel

Bij deze uiteenzetting van de leer der modernisten kan het de schijn hebben, dat Wij ons daar misschien te lang mee hebben bezig gehouden. Toch was dit nodig om niet, zoals gewoonlijk, door hen beschuldigd te worden alsof Wij niet goed op de hoogte zouden zijn van hun leer en anderzijds ook om duidelijk te maken dat het bij het modernisme niet gaat om vage leerstellingen zonder onderlinge samenhang. Het gaat hier over een compacte eenheid, waarin men, als men een onderdeel aanneemt, ook noodzakelijk al het andere moet aanvaarden. Daarom zijn Wij enigszins didactisch te werk gegaan en hebben hun vreemde terminologie niet geheel veronachtzaamd.

Het stapelt alle ketterijen opeen

Als Wij hun hele systeem nu als het ware in één blik overzien, zal het niemand verwonderen als Wij het omschrijven als de verzameling van alle ketterijen. Als iemand zich ertoe gezet zou hebben alle dwalingen die er in de loop der tijden tegen het geloof in omloop geweest zijn, kernachtig samen te vatten, dan zou hij daar nooit zo goed in geslaagd zijn, als modernisten hebben gedaan.

Het doet allen godsdienst te niet

Zij zijn zelfs nog veel verder gegaan. Hun stelsel is er niet alleen op gericht de hele Katholieke godsdienst te gronde te richten, maar ook, zoals Wij reeds opmerkten, om elke vorm van godsdienst onmogelijk te maken. Vandaar de loffelijke instemming der rationalisten; vandaar dat rationalisten die vrij en openlijk spreken de modernisten gelukwensen en hen prijzen als hun beste en doeltreffendste bondgenoten.

Door het agnoticisme

Laat Ons nu in het kort terugblikken op de allerverderfelijkste leer van het agnosticisme. Dit stelsel snijdt voor het verstand elke weg af die naar God leidt omdat het een hechtere steun zou vinden in een zeker aanvoelen en handelen. Wie ziet echter niet hoe verderfelijk dit alles is? Wat verstand of zinnen doen heeft zijn terugslag op het gevoel. Schakel het verstand uit en men zal zijn zinnen volgen waardoor de mens toch al zo sterk wordt getrokken. Nogmaals, het is verderfelijk: alle gefantaseer over godsdienstig aanvoelen zal het verstand niet in verwarring brengen. Het gezond verstand zegt ons dat elke innerlijke beroering geen hulp biedt, maar veeleer nadelig is bij het zoeken naar de waarheid. We bedoelen hier de waarheid zoals ze is, dus de objectieve waarheid. De subjectieve waarheid is de vrucht van innerlijke mening. Zij kan wel dienen om ermee te spelen, maar geeft de mens geen houvast. Voor de mens is het echter van het allerhoogste belang te weten of buiten hem al dan niet de God bestaat in wiens handen hij eens zal vallen.

Door uitsluitend op gevoel en ervaring te steunen

Bij dit belangrijk werk roepen zij de ervaring te hulp. Maar wat zou deze kunnen toevoegen aan dat aanvoelen van de ziel? Klaarblijkelijk niets anders dan dit aanvoelen versterken. De overtuiging omtrent de waarheid wordt vaster naarmate de ervaringssterkte toeneemt. Maar dat alles kan niet bewerken dat het gevoel ophoudt gevoel te zijn. Het wezen of de natuur van het gevoel wordt hierdoor niet veranderd. Steeds loopt het op teleurstelling uit als het gevoel niet geleid wordt door het verstand. Door versterking wordt het gevoel niet tot waarheid: Het wordt alleen een intenser gevoel.

Maar Wij, spreken over het godsdienstig gevoel met de daarin aanwezige versterking. Het is u welbekend hoe voorzichtig men hier moet zijn en hoeveel bezinning er nodig is om de voorzichtigheid te betrachten. U weet dat uit de zieleleiding, vooral van hen die gevoelig van aard zijn. Gij weet dat ook uit de houding van hen die zich verdiepen in ascetische werken. Modernisten slaan die boeken niet hoog aan, maar zij bevatten een leer, die heel wat solider is dan wat zij zich aanmatigen te zeggen. Het lijkt Ons dwaas of tenminste heel onvoorzichtig om zonder verder onderzoek het innerlijk gevoel of ervaring voor objectieve waarheid te houden, zoals modernisten dat willen.

Terloops willen wij ook dit nog opmerken: Indien die ervaring dan zo krachtig en sterk is, waarom kent men diezelfde waarde dan niet toe aan het gevoel dat zoveel duizenden Katholieken verklaren te bezitten en dat hun zegt dat modernisten op de verkeerde weg zijn? Zou dan alléén het aanvoelen der Katholieken verkeerd zijn? Zou dàt alleen bedrieglijk zijn? De overgrote meerderheid van mensen is overtuigd en zal dat altijd blijven, dat men door aanvoelen en ervaren alleen, zonder leiding en voorlichting van het verstand, nooit zal kunnen komen tot de kennis van God. Dan rest het atheïsme, maar geen godsdienst.

Door het symbolisme

Modernisten moeten ook niets beters verwachten van de beweringen van het "symbolisme". Want als volgens hun zeggen verstandelijke elementen niets anders zijn dan symbolen van God, is dan het godsbegrip of de naam van een goddelijke persoonlijkheid ook geen symbool? En als dit zo is dan kan ook omtrent de persoonlijkheid van God twijfel bestaan en daarmee ligt de weg open naar het pantheïsme.

Door de immanentie

Zo komt men ook tot louter pantheïsme door de leer van de "goddelijke immanentie". Want Wij vragen: Wordt door deze immanentie God onderscheiden van de mens, ja of neen? Als dit onderscheid bestaat, welk verschil is er dan met de Katholieke leer of waarom wordt de leer van een van buiten komende openbaring verworpen? Als er geen onderscheid tussen God en mens bestaat, dan hebben we het pantheïsme. Welnu: de immanentieleer van modernisten wil en aanvaardt dat elk verschijnsel van het bewustzijn uitgaat van de mens in zijn hoedanigheid als mens. Uit deze redenering kunnen Wij dan ook met recht besluiten dat God en mens één en hetzelfde zijn. En dit is pantheïsme.

Door zijn leer omtrent geloof en wetenschap

Ook het onderscheid dat zij aannemen tussen wetenschap en geloof laat geen andere conclusie toe. Het voorwerp van de wetenschap stellen zij in de realiteit van het kenbare. Het voorwerp van het geloof in het feit van het onkenbare. Maar het onkenbare is juist onkenbaar omdat er tussen voorwerp en verstand geen enkele verhouding bestaat. Welnu, dat gemis aan verhouding kan nooit, ook niet door de leer van het modernisme worden weggenomen. Dus het onkenbare blijft altijd onkenbaar, zowel voor de gelovige als voor de filosoof. Als er dus een godsdienst bestaat dan is dat er één van een onkenbare realiteit. Nu zien Wij niet goed in waarom dat onkenbare ook niet een wereldziel zou kunnen zijn, zoals sommige modernisten aannemen.

Dit is wel voldoende om duidelijk aan te tonen hoe langs velerlei wegen de leer der modernisten naar het pantheïsme afbuigt, en zo leidt naar vernietiging van elke godsdienst. De eerste stap op deze weg deed de dwaling der protestanten; de dwaling der modernisten volgt; daarna komt het pantheïsme.

2e hoofdstuk: Oorzaken van het modernisme

Om een dieper inzicht in het modernisme te krijgen en om beter de remedies te kunnen vinden voor een zo grote wonde, zullen Wij in het kort nagaan waar dit kwaad vandaan komt en waardoor het wordt gevoed.

Morele oorzaken: Zucht naar nieuwigheden en hoogmoed

De naaste en meest opvallende oorzaak moeten Wij stellen in een dwaling van het verstand. Dit staat buiten twijfel. Als meer verwijderde oorzaken kunnen Wij er twee opnoemen: Zucht naar iets anders en hoogmoed.

Als de zucht naar iets anders, naar nieuwigheden, niet wijs in toom wordt gehouden is dit op zich alleen reeds voldoende om alle dwalingen te verklaren. Daarom schreef onze voorganger, Gregorius XVI, terecht: "Het is zeer bedroevend te moeten zien waartoe de verdwazing van het menselijk verstand al niet komt bij zijn streven naar nieuwigheden en tegen de vermaning van de Apostel in meer wil weten dan goed is en teveel op zichzelf vertrouwend er op uit is de waarheid te zoeken buiten de Katholieke Kerk, terwijl zij in de Kerk zonder de minste smet van dwaling te vinden is". 

Maar de verblinding van de geest en de dwaling hebben het meest hun oorsprong in de hoogmoed. Deze heeft bij het modernisme als het ware zijn thuis waar hij ook rijkelijk zijn voedsel vindt en onder velerlei gedaanten verblijft. Uit hoogmoed vinden zij dat brutaal zelfvertrouwen waardoor zij zichzelf als de norm houden van allen. Uit hoogmoed pralen zij met de grootste ijdelheid alsof zij alleen de wijsheid zouden bezitten. Trots en opgeblazen zeggen zij: "Wij zijn niet zoals de anderen". En om niet met anderen vergeleken te worden fantaseren zij allerlei nieuwigheden en omhelzen die, al zijn ze ook nog zo absurd.

Uit hoogmoed verwerpen zij alle onderdanigheid en eisen dat gezag en vrijheid met elkaar overeen moeten stemmen. Uit hoogmoed zien zij niet meer naar zichzelf, maar denken alleen aan de hervorming van anderen. Zij erkennen geen enkele rang, zij hebben geen eerbied, zelfs niet voor het hoogste gezag. Er bestaat geen kortere en geschikter weg naar het modernisme dan hoogmoed. Als een Katholieke leek, als een Priester, zich niets meer gelegen laat liggen aan de voorschriften van het Christelijk leven, waardoor wij onszelf moeten verloochenen als wij Christus na willen volgen, en de hoogmoed niet verwijderd houden uit het hart, dan is zo iemand naar waarheid helemaal gereed en het meest gepredisponeerd om de dwaling van het modernisme aan te hangen.

Daarom moet het uw eerste zorg zijn om dergelijke hoogmoedige lieden te weerstaan, hun des te minder vertrouwen schenken en klein houden naarmate zij zich meer verheffen, opdat zij door hun geringere positie minder in staat zijn om kwaad te stichten. Ook moet gij zelf, en door de bestuurders der seminaries, de seminaristen grondig examineren. Zo gij er mocht vinden met een hoogmoedig karakter, dan moet gij hen met alle kracht van het priesterschap verwijderd houden. Had men dit altijd maar met de nodige waakzaamheid en standvastigheid gedaan!

Intellectuele oorzaken

1. Onbekendheid met de scholastiek

Noot: Scholastiek is de middeleeuwse filosofie met een sterk metafysisch karakter die in de 11e eeuw als onderwijsmethode tot ontwikkeling kwam in de stedelijke scholen en verder uitgebouwd werd in de 12e en 13e eeuw aan de universiteiten. Het is een logische manier van denken in tegenstellingen, een vorm van dialectiek. De belangrijkste scholastici waren Petrus Abaelardus, Albertus Magnus, Duns Scotus, Willem van Ockham, Bonaventura en Thomas van Aquino. Het werk Summa Theologiae van Thomas van Aquino wordt meestal gezien als het grootste werk van de scholastiek.

Net als de methodiek van het onderricht aan de middeleeuwse kloosterscholen wilde de scholastiek God vinden door middel van de wetenschap. De scholastieke theologie werd mettertijd een zelfstandige wetenschap die steeds meer betekenis ging toekennen aan rationele processen van het denken. De kloostercultuur daarentegen bleef bij haar meer mystiek georiënteerde methode.

De scholastiek vond haar belangrijkste monument in de summa's van de 13e-eeuwse Dominicaanse filosoof en theoloog Thomas van Aquino. De thomistische filosofie werd eerst bekritiseerd, maar in 1323 werd haar grondlegger heilig verklaard en later zelfs tot kerkleraar uitgeroepen (1568). De tijd was rijp voor een rationele aanpak. In 1879 riep paus Leo XIII het thomisme uit tot de officiële filosofie van de Kerk.

Scholastiek systeem

Het scholastieke systeem wordt in de middeleeuwen gebruikt voor de studie van de zeven vrije kunsten of artes liberales en de overige wetenschappen. De artes liberales bestonden uit:

Het trivium

1. Grammatica (literatuur en tekstanalyse)
2. Retorica (argumenteren)
3. Dialectica (logica)

Het quadrivium

1. Aritmetica (rekenkunde)
2. Astronomie (sterrenkunde)
3. Muziek (harmonieleer)
4. Geometrie (meetkunde)

In de middeleeuwen bestond theologie vooral uit het verklaren van teksten, allereerst de Bijbel, met aanhalingen uit de commentaren en andere werken van gezaghebbende Kerkvaders. De zeven vakken die bestudeerd werden ten behoeve van de theologie, werkten vooral met teksten van Plato en steeds meer ook van Aristoteles. Toen de contacten tussen de domscholen groeide door de toenemende politieke stabiliteit, wilde men theologie en wijsbegeerte in één stelsel verenigen. Op beide terreinen moest dezelfde methode toegepast worden: dezelfde scholastiek. Men wilde aantonen dat het logisch denken van de oudheid niet in strijd was met de Bijbelse boodschap.

Later werd de sleutelwetenschap binnen de theologie de dialectica, de kunst van het redeneren. De basis van de theologie bleef echter nog altijd de lectio divina, het lezen van heilige teksten, in concreto allereerst de Bijbel. Stilaan werden eigen commentaren bij de Schrift toegestaan, en werd wetenschap beoefend aan de universiteit, tegen betaling van een salaris.

In zijn Summa Theologiae probeerde Thomas van Aquino alle verworvenheden van de scholastiek ten dienste te stellen van de theologie. Abaelardus was eveneens een leraar van de scholastiek. Dankzij Thomas werd de scholastiek de basis voor het empirisch denken en de kritische wetenschapsbeoefening van latere eeuwen. 

De scholastiek was een grote stap voorwaarts in de ontwikkeling van de logica en een poging tot het oplossen van de tweespalt tussen geloof en rede. Maar uiteindelijk vereerde ze de tekst zelf in plaats van het voorwerp van de tekst, de boeken in plaats van de wereld: verba, non res.

De scholastieke methode

De scholastieke methode steunt op gezaghebbende teksten. Er ontstonden in de middeleeuwen voor de artes liberales en overige wetenschappen vaste rangordes voor de relevante autoriteiten op een bepaald terrein. De scholastiek wordt verder inhoudelijk gekenmerkt door een vaste werkwijze om problemen en teksten te bestuderen. Eerst poneerde men een quaestio, een vraagstelling waarover twijfel heerste. Die werd onderverdeeld in verschillende articula met stellingen. Vervolgens kwamen de tegenwerpingen aan de orde, ingeleid met bijvoorbeeld sed contra. Hierop volgde een antwoord (responsio), waarna per articulum van de quaestio de argumenten kort besproken werden. Ook de variant waarbij men op willekeurige vragen -niet op een vooraf bekend thema- moest antwoorden, het zogeheten quodlibet, had dezelfde opbouw. Ook het onderwijs aan de middeleeuwse universiteiten richtte zich naar deze methode. Het eindproduct van de scholastiek waren de grote summae.

Als wij nu van de morele oorzaken tot de intellectuele overgaan komen wij als eerste en voornaamste de onwetendheid tegen. Er zijn immers modernisten die leraren in de Kerk willen zijn en ook als zodanig gezien willen worden en heel hoog opgeven van moderne filosofie, maar scholastieke wijsbegeerte verachten. De reden hiervan is dat zij misleid door vertoon en bedrog het modernisme hebben omhelsd, terwijl zij van de scholastiek hoegenaamd niets afweten. Daarom missen zij elke mogelijkheid om een einde te maken aan de verwarring van hun begrippen en de sofismen te weerleggen. Uit de verbintenis van een valse filosofie met hun geloof is dat systeem ontstaan dat overloopt van zovele en zware dwalingen.

2. Hun propaganda-methodes
Legden zij maar wat minder ijver en zorgen aan de dag voor het propageren van hun stelsel! Zij doen dat echter met zoveel overgave en onvermoeide inspanning dat het wel erg jammer is dat zoveel krachten worden aangewend om de Kerk te verderven, die als zij juist waren gebruikt, de hoogste hulpverlening zouden betekend hebben.

Zij spelen een dubbel spel om de geesten te bederven. Op de eerste plaats trachten zij alles op te ruimen wat hun in de weg staat. Vervolgens zetten zij zich met de grootst mogelijke verbetenheid in om te verkrijgen wat zij nuttig achten. Dat streven zij na, onvermoeid en met groot geduld.

Zij houden het ervoor dat het vooral drie dingen zijn die hun streven in de weg staan: De beoefening van de scholastieke filosofie, het gezag en de traditie der Kerkvaders en het Kerkelijk leergezag. Daartegen richten zij hun verwoede aanvallen.

a. Minachting van de scholastiek
Zij spotten daarom met de filosofie en theologie van de scholastiek. Zij hebben er niets dan verachting voor over. Of ze dit nu doen uit onwetendheid of vrees, of zelfs om beide redenen, zoveel is zeker dat hun drang naar nieuwigheden altijd samengaat met haat tegen de scholastiek. Er bestaat geen duidelijker aanwijzing dat iemand voor het modernisme begint te voelen dan dat hij blijk geeft van beginnende afkeer van de scholastiek. Modernisten en hun supporters moeten zich de veroordeling in het geheugen roepen, welke Pius IX heeft uitgesproken over de stelling: "De methoden en beginselen, waarmee de oude scholastieke geleerden de theologie beoefenden, passen allerminst bij de noden en vooruitgang der wetenschappen van onze tijd". 

b. Afbraak van de overlevering
De kracht en het wezen der traditie trachten zij met grote sluwheid te ontzenuwen opdat zij haar belang en gezag zou verliezen. Maar voor altijd blijft voor Katholieken het gezag bestaan van het Tweede Concilie van Nicea dat de veroordeling uitsprak over "hen die het wagen ... met de misdadige ketters de kerkelijke tradities te ontwrichten en een of andere nieuwigheid te bedenken ... of kwaadaardig en listig te verzinnen om aldus iets uit de ware traditie van de katholieke Kerk omver te werpen ..." 

Ook blijft de belijdenis van het Vierde Concilie van Constantinopel van kracht: “Daarom belijden en verklaren wij alle voorschriften welke aan de Heilige Katholieke en Apostolische Kerk overgeleverd werden door de Heilige en roemrijke Apostelen en door de algemene en plaatselijke wettige en orthodoxe Concilies, alsook door een verlichte Kerkvader en leraar, vast te houden en te bewaren". Daarom wilden de pausen Pius IV en Pius IX dat aan de geloofsbelijdenis werd toegevoegd: "Ik aanvaard zeer vast en omhels de Apostolische en Kerkelijke tradities en de overige verordeningen en voorschriften van deze Heilige Kerk". 

Niet anders dan over de traditie oordelen de modernisten over de Heilige Kerkvaders. Met zeer grote lichtvaardigheid beweren zij dat de Kerkvaders eerbied en lof waardig zijn, maar dat deze zelfde Kerkvaders op kritisch en historisch gebied volslagen onwetend waren, iets wat alleen door de tijd waarin zij leefden verontschuldigd kan worden.

c. Bestrijding van het Kerkelijk leergezag
Tenslotte trachten zij met alle mogelijke middelen het gezag van het Kerkelijk leerambt te verkleinen en te verzwakken. Dit doen zij door de oorsprong, de natuur en het recht daarvan op heiligschennende wijze vals voor te stellen en ook door allerlei lasteringen van tegenstanders opnieuw voor de dag te halen. Betreffende de groep modernisten zijn de woorden van kracht, welke onze Voorganger met grote droefheid geschreven heeft: "Om de mystieke Bruid van Christus, die het ware Licht is, veracht en gehaat te maken, zijn de kinderen der duisternis gewoon de Kerk bij het volk met hatelijke laster te treffen en met verdraaiing van feiten en gezegden haar krenkend voor te stellen als vriendin der duisternis, als steun der onwetendheid en als vijandin van het licht der wetenschappen en van de vooruitgang". 

d. Kwaadwillige bestrijding van de verdedigers van de Kerk
Daar dit zo is, is het niet verwonderlijk, dat Katholieken die met kracht opkomen voor de Kerk door modernisten met de grootste kwaadaardigheid en bitterheid worden aangevallen. Geen enkel soort smaad wordt geschuwd om hen te treffen. Meestal beschuldigen zij hen van onwetendheid en stijfkoppigheid. Als zij hen vrezen om hun geleerdheid en invloed, maken zij hen machteloos door hen als bij afspraak dood te zwijgen. Deze handelwijze blijkt voor Katholieken des te kwaadaardiger naarmate zij anderzijds aan allen die het met hen eens zijn, altijd weer buitensporige lof toezwaaien. Hun boeken, die overlopen van nieuwigheden, worden met veel instemming ontvangen en verbreid. Hoe gedurfder iemand oude waarden omver haalt, de traditie en het Kerkelijk leergezag veracht, des te meer houdt men hem voor wijs. 

Tenslotte - en ieder oprecht mens zal het verafschuwen - als iemand van hen door een Kerkelijke veroordeling getroffen wordt, dan wordt hij niet alleen openlijk en uitbundig geprezen, maar zij vereren hem bijna als martelaar voor de waarheid. Al dat tumult van lof en smaad dat het gemoed der jongeren aanspreekt en waardoor zij worden beroerd bewerkt dat deze zich gewonnen geven en naar het modernisme overlopen omdat zij niet voor dom willen doorgaan en omdat zij voor intelligent gehouden willen worden. Zij worden evenwel innerlijk gedrongen door vernieuwingszucht en hoogmoed.

e. Reclame-methodes
Dit behoort echter al tot de reclame waardoor modernisten hun waar aan de man willen brengen. Wat ondernemen zij al niet om het aantal volgelingen te vermeerderen? Op de geheiligde seminaries en universiteiten maken zij zich meester van leerstoelen die geleidelijk aan tot zetels van verderf worden. Zij dringen hun leer op tijdens preken in kerken, misschien nog wel bedekt, maar op congressen doen zij het meer openlijk en in openbare instellingen drijven zij ze door en geven haar de hoogste plaats. Zij geven boeken, kranten en tijdschriften uit onder eigen- of schuilnaam. Soms dient een en dezelfde schrijver zich onder meerdere namen aan om argeloze lezers wijs te maken dat ze met meerdere auteurs te doen hebben. Kort gezegd: in woord en daad en in de pers laten zij geen enkele poging onbenut hun leer te verspreiden, zodat men kan zeggen dat zij door een bepaald soort krankzinnigheid getroffen zijn.

Het bedroevende resultaat

En welk gevolg heeft dit alles? Met droefheid moeten Wij vaststellen dat veel jongeren met behoorlijke aanleg en van wie veel hulp voor de Kerk verwacht kon worden, van de goede weg zijn afgedwaald. Wij betreuren ook tallozen die wel niet zover gegaan zijn, maar door de bedorven atmosfeer zijn aangestoken en nu veel vrijer gaan denken, spreken en schrijven dan passend is voor Katholieken. Onder hen zijn leken, maar ook Priesters en ook kloosterlingen. Zij bedrijven de bijbelwetenschap in modernistische trant. Onder voorwendsel de waarheid te willen dienen vermelden zij in hun geschiedschrijving met onverholen genoegen feiten waarmee zij de Kerk het best kunnen bekladden. Met grote inspanning trachten zij geheiligde volksgebruiken zo spoedig mogelijk op te ruimen. Door ouderdom eerbiedwaardige relikwieën vinden zij bespottelijk. Zij worden verteerd door ijdel verlangen dat over hen zal worden gesproken. Dat kan niet bereikt worden als zij alleen zeggen wat anderen reeds altijd gezegd hebben. Intussen maken zij zich ook nog wijs God en de Kerk te dienen, maar in werkelijkheid beledigen zij beiden zeer ernstig, niet zozeer alleen met de daad, maar meer nog door hun geestelijke instelling en omdat zij door hun daden zeer grote steun verlenen aan het gedoe der modernisten.

3e hoofdstuk: Remedies (werd weggelaten, maar is terug te vinden in rk-documenten)

4e hoofdstuk: Besluit

(…) Intussen smeken Wij u, eerbiedwaardige Broeders, op wier hulp en steun Wij het volste vertrouwen hebben, van ganser harte om overvloed van goddelijk licht, opdat gij het grote gevaar voor de zielen wegens de overal rondsluipende dwalingen moogt onderkennen en weten hoe te handelen, en dat gij alles met kracht en sterkte moogt volbrengen. Moge Jezus Christus, de grondlegger en voltooier van ons geloof u bijstaan met zijn kracht; moge de onbevlekte Maagd, de overwinnares van alle dwalingen, u met haar gebed en bijstand helpen. Als onderpand van onze liefde en van de goddelijke troost in tegenspoed, verlenen Wij aan allen, aan u, aan de geestelijkheid en aan al uw gelovigen met de grootste welwillendheid de Apostolische Zegen.

Rome, bij Sint Pieter, 8 september 1907, in het vijfde jaar van Ons Pontificaat. Pius X, Paus.