17/3/2022 De "Russische wereld" is de burgerlijke religie achter Poetins oorlog  door Francis X. Rocca - Wall Street Journal

Het Kremlin en de Russisch-orthodoxe kerk zien Oekraïne als onderdeel van een culturele heerschappij die moet worden beschermd tegen de waarden van een oprukkend Westen.

Patriarch Kirill van Moskou

Patriarch Kirill van Moskou, leider van de Russisch-Orthodoxe kerk, beschreef onlangs de oorlog in Oekraïne als niets minder dan een apocalyptische strijd tussen goed en kwaad. De uitkomst, zei hij, zal bepalen "waar de mensheid zal eindigen, aan welke kant van God de Verlosser."

Sommige Oekraïners - degenen van wie president Vladimir Poetin beweert dat Rusland met zijn invasie bevrijdt - hebben "de zogenaamde waarden verworpen die tegenwoordig worden aangeboden door degenen die aanspraak maken op wereldmacht", verklaarde de Patriarch.

Die waarden worden geïllustreerd door gay pride-parades, zei hij, die dienen als toelatingsproeven "om de club van die landen binnen te komen", impliciet de Europese Unie en meer in het algemeen het Westen.

De Russisch-Orthodoxe kerk heeft een actieve rol gespeeld bij het smeden van de ideologie die ten grondslag ligt aan de geopolitieke ambities van Poetin.

Het is een wereldbeeld dat het Kremlin beschouwt als de verdediger van de Christelijke beschaving van Rusland, en daarom gerechtvaardigd is om te proberen de landen van de voormalige Sovjet-Unie en het Russische rijk te beheersen.

Volgens dominee Cyril Hovorun, een in Oekraïne geboren theoloog en voormalig adviseur van Patriarch Kirill, ontstonden deze ideeën in de nasleep van de ineenstorting van het Communisme, toen de Russische staat een ideologische leegte probeerde te vullen op hetzelfde moment dat de lang vervolgde Russisch-Orthodoxe Kerk deed zich gelden op een nieuw geopend openbaar terrein.

Die samenvloeiing van belangen inspireerde wat Sergei Chapnin, een voormalig ambtenaar van het Patriarchaat van Moskou, de 'post-Sovjet-burgerlijke religie' noemt: het concept van Russkiy mir ('Russische wereld').

De term dateert uit de 11e eeuw en verwijst naar de Oost-Slavische landen die een groot deel van het huidige Rusland, Wit-Rusland en Oekraïne omvatten. Volgens een artikel uit 2015 van Marlene Laruelle, een politicoloog aan de George Washington Universiteit, werd het moderne gebruik van Russkiy mir in 1999 geïntroduceerd door schrijvers van een aan het Kremlin gelieerde denktank om de hele Russisch sprekende wereld aan te duiden, inclusief Russen die in het buitenland wonen. 

Poetin, die het jaar daarop President werd, beriep zich in 2014 op de term om de annexatie van de Krim te rechtvaardigen, wat volgens hem het streven van de Russische wereld, van het historische Rusland, om de eenheid te herstellen, weerspiegelde.

Voor Poetin verwijst Russkiy mir naar de rechtmatige invloedssfeer van Moskou, waaronder de gebieden van de voormalige Sovjet-Unie en het Russische rijk ervoor.

"Oekraïne is voor ons niet zomaar een buurland. Het is een onvervreemdbaar onderdeel van onze eigen geschiedenis, cultuur en spirituele ruimte", zei Poetin op 21 februari, drie dagen voordat Rusland Oekraïne binnenviel.

De Russisch-Orthodoxe Kerk omarmde het begrip en gaf het een religieus karakter, waarbinnen ook Oekraïne een bijzondere rol speelde.

De Russisch-Orthodoxe kerk vindt zijn oorsprong in de 10e-eeuwse massale bekering in Kiev, bekend als de Doop van Rus'. In Oekraïne echter, stuitte de religieuze opvatting van Russkiy mir, net als de politieke, op weerstand.

Veel Orthodoxe gelovigen in het land behoren tot een door Rusland geleide Orthodoxe kerk, maar het land herbergt ook een omvangrijke Katholieke gemeenschap en een Oekraïens-Orthodoxe kerk die autonomie, los van Moskou, heeft nagestreefd.

Oecumenische Patriarch Bartholomeüs I van Constantinopel

In 2019 verleende de spirituele leider van de Oosters-Orthodoxe kerk, de Oecumenische Patriarch Bartholomeüs I van Constantinopel, die autonomie. De beslissing leidde tot een ernstig schisma binnen de Oosters-Orthodoxe wereld. Verschillende nationale kerken hebben partij gekozen voor Moskou of Constantinopel. 

Patriarch Kirill heeft de gemeenschap met Patriarch Bartholomeüs opgeschort en betreurde dat deze nu helpt om "Oekraïners en Russen die in Oekraïne wonen mentaal te veranderen in vijanden van Rusland". Poetin beschuldigde Patriarch Bartholomeüs van het opvolgen van bevelen van Washington.

Binnen Rusland heeft Russkiy mir diepe religieuze weerklank gevonden, vooral in het leger. Volgens Dmitry Adamsky, een expert op het gebied van het Russische leger en professor aan de Reichman Universiteit in Israël, versterken Orthodoxe geestelijken het moreel van de troepen en moedigen ze aan tot patriottisme.

Elk van de drie delen van de Russische kernmachtstructuur - land, zee en lucht - heeft een Patroonheilige gekregen. De kerk heeft ook enthousiast de rol van Rusland in de Syrische burgeroorlog gepromoot als een kruistocht om Christelijke minderheden te beschermen, zei Adamsky.

De belangrijkste Kathedraal van de Russische strijdkrachten in de buurt van Moskou, ingewijd in 2020, biedt een spectaculaire weergave van de vereniging van het leger en de religieuzen. De Kathedraal herdenkt Russische militaire acties, vooral in de Tweede Wereldoorlog - de vloeren zijn geplaveid met metaal van omgesmolten Duitse wapens en tanks - maar ook in recentere conflicten in Georgië, de Krim en Syrië.

De officiële Nationale Veiligheidsstrategie van Rusland, vorig jaar goedgekeurd door Poetin, wijdt verschillende pagina's aan "de verdediging van de traditionele Russische spiritueel-morele waarden, cultuur en historisch geheugen".

Volgens een studie voor het NAVO-Defensiecollege door Julian Cooper, een Britse geleerde, zijn de waarden in kwestie een grotendeels generieke lijst met inbegrip van leven, waardigheid, patriottisme en sterke families, maar ze zijn opgesteld in tegen die van het Westen, die een inbreuk zijn op Ruslands ´culturele soevereiniteit¡.

In een toespraak afgelopen herfst betreurde Poetin wat hij identificeerde als heersende culturele trends in West-Europa en de VS, waaronder transgenderisme en het afbreken van de eigen cultuur.

"We hebben een ander standpunt", zei Poetin. "We geloven dat we moeten vertrouwen op onze eigen spirituele waarden, onze historische traditie en de cultuur van onze multi-etnische natie."

Het Kremlin en het Patriarchaat aanzagen de westerse banden en aspiraties van Oekraïne voor lidmaatschap van de EU en de NAVO niet alleen als een geopolitieke zorg, maar ook als een bedreiging voor de spirituele integriteit van Russkiy mir, volgens Regina Elsner, een theoloog en onderzoeker bij het Berlijnse Centrum voor Oost-Europese en internationale studies.

Een video die vorige maand werd geplaatst op de website van de Wereldraad van Russische volkeren, een denktank in Moskou onder leiding van Patriarch Kirill, maakt het verband expliciet: "Als de acties van onze President om [separatistische regio's in de Donbas] te erkennen, verband houden met de politieke, militaire soevereiniteit van Rusland – dat wil zeggen, te proberen de opmars van de NAVO te stoppen en ook raketten aan onze grenzen te stoppen – dan zijn de morele problemen die samenhangen met de bescherming van traditionele waarden op één lijn, en zijn ze niet minder belangrijk dan politieke en militaire aspecten.”

Vladimir Legoyda, een woordvoerder van Patriarch Kirill, reageerde op een verzoek om commentaar door de religieuze eenheid van de "Russische, Wit-Russische en Oekraïense naties" te bevestigen en te stellen dat "de Russisch-Orthodoxe Kerk elke dag bidt voor het herstel van vrede."

De Russische invasie van Oekraïne zou echter de ideologie kunnen ondermijnen die het inspireerde, door de mensen te verdelen die het beweert te verenigen.

Sinds de invasie hebben sommige Orthodoxe geestelijken in Oekraïne die zijn aangesloten bij het Patriarchaat van Moskou, opgehouden te bidden voor Patriarch Kirill tijdens hun liturgie om te protesteren tegen zijn steun aan de oorlog, en sommige geestelijken hebben gesproken over het intrekken van hun trouw aan Moskou.

Volgens Kristina Stoeckl, hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Innsbruck, ondermijnt de oorlog de campagne van Poetin voor traditionele waarden, die de steun en bewondering had getrokken van sommige conservatieve Christenen in het Westen.

 Of zoals Olivier Roy, een Franse politicoloog, het in een recent interview zei: “Poetin offerde alle zachte macht die hij de afgelopen 20 jaar had verworven, waardoor hij een wereldspeler kon zijn, op, voor een puur territoriale visie op Russische macht.”