Proces tegen Jezus: juridisch onderzocht - Dr H.A.J.M. Lamers (uit: Catholica - april 2004)

Het proces tegen Jezus is het beruchtste proces uit de wereldgeschiedenis. Talloze juristen en historici hebben het bestudeerd. Ondanks een onoverzienbare hoeveelheid moderne literatuur, zijn nog vele rechtshistorische vragen onopgelost gebleven. Tot op de dag van vandaag houdt dit proces de gemoederen bezig.

Het oordeel van deskundige juristen: op Golgotha werd in de dertiger jaren van het begin van onze jaartelling een vonnis voltrokken, dat volgde op een dubbele juridische wanvertoning in Jeruzalem. Volgens de juridische maatstaven van ruim 2000 jaar geleden had Jezus niet veroordeeld mogen worden. De executie op het Kruis vloeide voort uit religieus Joods fanatisme en bestuurlijk Romeins gekonkel. Het proces Jezus zou de wereldgeschiedenis weergaloos beïnvloeden. In dit proces verkwanselden Joodse en Romeinse autoriteiten hun eigen rechtsbeginselen, hoewel beide beschikten over hoogwaardige rechtssystemen.

In 1949 verzocht de Nederlandse ingenieur Ronne Groskamp aan de staat Israël om bij de Hoge Raad, het hoogste rechtscollege van dat land, dit proces te herzien. Blijkbaar hield hij deze Hoge Raad van Israël voor de rechtsopvolging van het Sanhedrin, en achtte hij dit college bevoegd om het vonnis uit de jaren 30 - 40 van de eerste eeuw te herzien. Hij was overigens niet de eerste die het proces tegen Jezus wilde herzien. Twintig jaar eerder had een Amerikaanse jurist getracht een nieuw Sanhedrin te Jeruzalem bijeen te roepen.

Volgens Powell in zijn boek The Trial of Jesus Christ (Londen, 1949) kwamen enkele rechters te Jeruzalem samen, die zichzelf bevoegd verklaarden om op 25 april 1933 's middags om twee uur het vonnis van die vrijdag uit het jaar 33 te vernietigen en de verdachte alsnog vrij te spreken. Volgens Powell zouden er twee afzonderlijke processen tegen Jezus gevoerd zijn, beide op miserabele wijze. Zijn oordeel over het proces voor het Sanhedrin baseert hij vooral op gegevens uit de Mishna, waaruit hij concludeert dat ‘recht werd gedaan en men duidelijk ziet en zonder twijfel dat dit niet werd gedaan'.

Bronnen van het proces Jezus

Rechtshistorici stellen vaak twee vragen:

1 Is Jezus ter dood gebracht volgens een proces voor de Joodse overheid van die dagen? En wat deed het Romeinse vervolg er dan toe?

2 Of vond Zijn executie krachtens een vonnis van de Romeinse overheid plaats? Maar wat heeft het Sanhedrin er dan mee te maken?

Vele antwoorden zijn gesuggereerd. Sommigen antwoorden, dat er twee volledig onafhankelijke processen zijn gevoerd. Anderen ontkennen enig regelmatig proces. Weer anderen menen, dat de Romeinse stadhouder een soort exequatur (‘het moge worden voltrokken') gaf op het Joodse vonnis. Dit nu dwingt te beginnen bij de vraag welke bronnen er zijn voor onze kennis van het proces Jezus.

Strikt genomen zijn er vier bronnen voor onze kennis over de gebeurtenissen van Witte Donderdag  en Goede Vrijdag van het jaar 33, namelijk de Evangelies van Marcus, Mattheüs, Lucas en Johannes. Maar de juridische reconstructie is extreem moeilijk. Overigens is dat probleem eerst in de 19^e eeuw ontstaan. Tot die tijd werden aan nieuwtestamentische overleveringen over Jezus beschouwd als directe weergave van historische gebeurtenissen.

Een historisch-kritische uitleg van de vier procesteksten in de Evangeliën lijkt aantrekkelijk. Maar onmiddellijk doemen de moeilijkheden op. Het Evangelie van Marcus is het oudste Evangelie, ongeveer twintig jaar na de dood van Jezus ontstaan. Mattheüs en Lucas steunen sterk op Marcus. Marcus leunt sterkt op beschrijvingen van derden, in het bijzonder van Petrus.

Maar Petrus verliet al bij het begin van het eerste proces de rechtszaal. Daar komt nog bij, dat de rechterlijke organisatie en de wijze van procederen in de eerste eeuw van onze jaartelling bar slecht gekend zijn. Het doel van de Evangelies is de verkondiging van Jezus Christus. Daarmee ontstaat een spanning tussen overlevering en Christelijk geloof enerzijds en de wetenschappelijke gegevens voor historisch-juridisch onderzoek anderzijds.

Deze kwestie is al oud. Voor Marcion (ca. 140) kon er maar één Evangelie zijn; Tatianus (ca. 175) dacht de onderlinge verschillen tussen de vier Evangelies te kunnen harmoniseren. Hoe dan ook: de lijdensverhalen in de H. Schrift, die natuurlijk geen rechtbankverslagen zijn, maar getuigenissen, bevatten tal van juridische verwijzingen. Volgens de moderne exegese is het Evangelie van Johannes het meest historisch correct.

De Joodse situatie

Judea was in die tijd een door de Romeinse staat bezette provincie met als hoogste autoriteit de bestuurder/bevelhebber Pontius Pilatus. Daar was oppositie tegen, vooral tegen de belastingen. Er was bovendien religieus verzet. De te Qumran gevonden teksten spreken over een geloof in een betere toekomst, in een heilstijd, die zou beginnen met de komst van de Messias. Er waren in de tijd waarin Jezus op aarde leefde, vele zogenaamde ‘messiassen'. Van sommigen weten we hun naam, zoals Theudas en Bar Kochba. Hun uitgesproken Messiaanse pretenties hebben echter nooit tot een strafproces vóór het Sanhedrin geleid.

Zeker één stroming wilde een onafhankelijke theocratische staat Judea, georganiseerd naar religieuze wetten waar Jahweh erkend werd als de opperste Wetgever. Dertig jaar na de dood van Jezus brak een opstand uit, die ertoe leidde dat de Romeinen de tempel en Jeruzalem verwoestten. Vijf jaar later werd de laatste tegenstand gebroken met de massale zelfmoord op Massada, het laatste bolwerk.

Toen Jezus predikte in Judea, Galilea en Samaria, broeide het al. Die atmosfeer bepaalde mede de wijze waarop de Joodse autoriteiten tot Zijn dood besloten. Jezus verspreidde opvattingen die in strijd waren met de Joodse orthodoxie. Dat werd als een gevaar gezien en leidde tot een diepgeworteld conflict, dat tot onzalige proporties is uitgegroeid. Volgens de eigen rechtsautoriteiten was Jezus een profeet met afwijkende opvattingen. Hij keerde zich tegen het establishment, toen hij de tempel in Jeruzalem reinigde van handelaren en woekeraars.

Het Evangelie van Johannes vermeldt ‘de krijgsbenden en de trawanten der Joden'. Sommigen menen, dat de ‘krijgsbenden' mogelijk Romeinse soldaten kunnen zijn geweest. Onder ‘Joden' verstaat het Evangelie de ‘leiders', de ‘oudsten', de ‘schriftgeleerden', de ‘hogepriesters'. Als het ‘volk' wordt aangegeven staat er gewoon ‘volk' of ‘Israël'.

De Joodse trawanten bestond uit Joodse krijgers als meelopende partijgangers der Joodse leiders. Immers, Judas vergezelde deze bende en hij had Jezus verraden aan de ‘opperpriesters en oudsten' (Matt 27:3). Vervolgens brengt deze bende de gevangen Jezus naar de hogepriesters; Petrus sloeg het oor af van de knecht van de hogepriester, lid van deze bende (Joh 18:10-13).

De Joodse autoriteiten wilden in het eerste proces vóór het Sanhedrin alleen een vermeende religieuze dissident uit de weg ruimen.

De Romeinse toestand