Bonhoefferÿs theorie over domheid

In het donkerste hoofdstuk van de Duitse geschiedenis, in een tijd waarin opgehitste bendes stenen in de etalages gooiden van onschuldige winkeliers en vrouwen en kinderen in het openbaar wreed werden vernederd; begon Dietrich Bonhoeffer, een jonge predikant, zich in het openbaar uit te spreken tegen de wreedheden die het regime gebruikte. Na jaren van pogingen om mensen van gedachten te doen veranderen, kwam Bonhoeffer op een avond thuis en moest zijn eigen vader hem vertellen dat er twee mannen in zijn kamer hem stonden op te wachten om hem mee te nemen.

In de gevangenis begon Bonhoeffer na te denken over hoe zijn land van dichters en denkers was veranderd in een collectief van lafaards, boeven en criminelen. Uiteindelijk concludeerde hij dat de wortel van het probleem niet boosaardigheid was, maar domheid. In zijn beroemde brieven uit de gevangenis betoogde Bonhoeffer dat domheid een meer gevaarlijkere vijand van het goede is dan kwaadaardigheid, want hoewel men tegen het kwaad kan protesteren; het kan worden ontmaskerd en voorkomen door het gebruik van geweld, maar tegen domheid zijn we weerloos. Noch protesten, noch het gebruik van geweld bereiken hier iets. Redenen vallen in dovemansoren.

Feiten die het vooroordeel van een dom persoon tegenspreken, hoeven eenvoudigweg niet te worden geloofd en wanneer ze onweerlegbaar zijn, worden ze gewoon terzijde geschoven als onbelangrijk, als incidenteel. Bij dit alles is de domme persoon zelfvoldaan, en omdat hij snel is geïrriteerd, wordt hij gevaarlijk door in de aanval te gaan. Om die reden is meer voorzichtigheid geboden met het omgaan met een domme persoon dan met een kwaadwillige.

Als we willen weten hoe we domheid kunnen overwinnen, moeten we proberen de aard ervan te begrijpen. Zoveel is zeker, domheid is in wezen geen intellectueel defect, maar een moreel. Er zijn mensen die opmerkelijk intellectueel begaafd zijn en toch dom zijn, en anderen die geen hoog intellectueel niveau hebben, toch allesbehalve dom zijn. De indruk die men krijgt is niet zozeer dat domheid een aangeboren afwijking is, maar dat mensen onder bepaalde omstandigheden dom worden gemaakt of beter gezegd, dit laten gebeuren.

Mensen die in eenzaamheid leven, vertonen dit defect minder vaak dan individuen in groepen. En zo lijkt het erop dat domheid misschien minder een psychologisch, dan een sociologisch probleem is. Het wordt duidelijk dat elke sterke opleving van de macht, of het nu van politieke of religieuze aard is, een groot deel van de mensheid met domheid besmet. Bijna alsof dit een sociologisch-psychologische wet is waarbij de macht van de ene de domheid van de ander nodig heeft. Het proces dat hier aan het werk is, is niet dat bepaalde menselijke capaciteiten, zoals intellect, plotseling falen. In plaats daarvan lijkt het erop dat mensen onder de overweldigende impact van toenemende macht hun innerlijke zelfstandigheid wordt ontnomen en min of meer bewust hun autonome positie opgeven.

Het feit dat de domme persoon vaak koppig is, mag ons niet verblinden voor het feit dat hij niet onafhankelijk is. In gesprek met hem voelt men als het ware dat men helemaal niet met hem als een persoon te maken heeft, maar met slogans, steekwoorden en dergelijke die bezit van hem hebben genomen. Hij is betoverd, verblind en wordt misbruikt in zijn wezen. Door een hersenloos instrument te zijn geworden, zal de domme persoon ook in staat zijn tot elk kwaad - niet in staat om te zien dat het slecht is.

Alleen een daad van bevrijding, geen instructie, kan domheid overwinnen. Hier moeten we in het reine komen met het feit dat een echte innerlijke bevrijding in de meeste gevallen pas mogelijk wordt als er een uiterlijke bevrijding aan vooraf is gegaan. Tot die tijd moeten we afzien van alle pogingen om de domme persoon te overtuigen.

Bonhoeffer stierf als gevolg van zijn betrokkenheid bij een complot tegen Adolf Hitler bij zonsopgang op 9 april 1945 in concentratiekamp Flossenbuerg, slechts twee weken voordat soldaten uit de VS het kamp bevrijdden. ´Actie komt niet voort uit het denken, maar uit een bereidheid tot verantwoordelijkheid. De ultieme test van een morele samenleving is het soort wereld dat ze aan haar kinderen overlaat.¡ zei Bonhoeffer ooit.