Kerstnachtmis vanuit de St-Andrieskerk te Antwerpen – Priester: Rudi Mannaerts

Licht van het geloof : betekenis van de vier kaarsen

1 waakzaamheid/bewust in het leven staan

2 oproep tot verzoening

3 aandacht voor anderen, welzijnszorg

4 spiritueel meeleven met een moeder en delen in haar zwangerschap

Rorate caeli

1^e strofe Zelfs onze kerken zijn leeg

2^e strofe Het leven ontsnapt ons, we leven aan de oppervlakte

Scheur de Hemel open, we hebben Uw Liefde nodig

Rorate Caeli (‘Dauwt hemelenÿ) zijn de eerste woorden van het gregoriaanse intredegezang voor de mis op de laatste zondag van de Advent. Deze zondag wordt daarom ook wel 'Zondag Rorate' genoemd. Ook is het Rorate Caeli een adventsgezang.

De tekst van het gezang is afkomstig uit Jesaja (45:8). Het drukt het verlangen naar de komst van de Messias uit.

INTROÏTUS
De tekst van de intredezang luidt:
Rorate caeli desuper, et nubes pluant justum;
aperiatur terra et germinet Salvatorem.
('Dauwt hemelen uit den hoge en mogen de wolken de rechtvaardige regenen;
moge de aarde zich openen en de Verlosser uitspruiten.')

ADVENTSLIED
Refrein: Rorate caeli desuper et nubes pluant justum.

Ne irascaris, Domine, ne ultra memineris iniquitatis;
Ecce civitas Sancti facta est deserta
Sion deserta facta est, Jerusalem desolata est,
Domus sanctificationis tuae et gloriae tuae,
Ubi laudaverunt te patres nostri.

('Wees niet vertoornd, Heer, gedenk niet langer onze zonden; zie de stad van de Heilige is verwoest, Sion ligt in puin, Jeruzalem is ontredderd; uw heilige en luisterrijke stad, waar onze vaderen U lof hebben gezongen.)

Rorate ...

Peccavimus, et facti sumus tamquam immundus nos
Et cecidimus, quasi folium universi
Et iniquitates nostrae quasi ventus abstulerunt nos
Abscondisti faciem tuam a nobis
Et allisisti nos in manu iniquitatis nostrae.

('Wij hebben gezondigd, en zijn geworden als een onreine; daarom zijn wij allen als een blad dat valt; onze zonden sleuren ons mee als de wind; U heeft uw gelaat voor ons verborgen, en ons neergeworpen in de macht van onze zonden.')

Rorate ...

Vide Domine afflictionem populi tui
Et mitte quem missurus es
Emitte Agnum dominatorem terrae
De petra deserti ad montem filiae Sion
Ut auferat ipse jugum captivitatis nostrae.

('Heer, zie neer op de ellende van uw volk, en zend die U beloofd heeft; zend het Lam dat de aarde beheerst uit Petra in de woestijn naar de berg van Sions dochter, opdat Hij het juk van onze zonden wegneme.')

Rorate ...

Consolamini, consolamini, popule meus
Cito veniet salus tua: Quare moerore consumeris
Quia innovavit te dolor? Salvabo te,noli timere
Ego enim sum Dominus Deus tuus,
Sanctus Israel, redemptor tuus.

('Troost u, troost u, mijn volk; weldra komt uw heil; waarom wordt gij verteerd door smart? Waarom grijpt steeds weer nieuwe droefheid u aan? "Ik zal u verlossen; wil niet vrezen. Ik ben immers de Heer, uw God, de Heilige van Israël, uw verlosser.')

Stille Nacht

Stille nacht, heilige nacht

Alles slaapt, eenzaam wacht

Bij het Kindje, 't hoogheilige paar

Rond de kribbe zingt d'engelenschaar

Slaap in hemelse rust

Slaap in hemelse rust

Stille nacht, heilige nacht

Davids Zoon, lang verwacht

wordt door d'herders begroet in de stal

Op de bergen klinkt vreugdegeschal:

Heil de Redder is daar!

Heil de Redder is daar!

Stille nacht, heilige nacht

't Godd'lijk Kind vreedzaam lacht

Liefde spreekt uit Zijn mondeke teer

Komt, knielt allen bij 't Kindeke neer

Schenk Hem allen uw hart

Schenk Hem allen uw hart

Bij het altaar

Zusters en broeders: Stille nacht, heilige nacht. Een nacht van heil en redding. Maar laten we eerlijk zijn, voor velen van ons is dit jaar een te stille nacht. Gelovig of niet, we hadden allen toch wel iets anders verwacht. Dit moeilijke jaar heeft deze nacht nog stiller gemaakt en hopelijk mag u gelukkig en dankbaar zijn om er gezond bij te kunnen zijn. En we bidden ook zeker voor diegenen die deze nacht al vechtend moeten doorbrengen, fysiek gekluisterd in een bed of quarantaine, professioneel bezorgd over hun toekomst. En alle speuren we naar de ster. Want dat mogen we geloven, zusters en broeders, ondanks twijfel en cynisme. Verlossing komt er, ook al blijven we meer binnen. Ook God wil bij ons binnen, in uw hart en net als de Wijzen uit het Oosten, laten ook wij ons leiden door het Licht van God, het Licht van Verlossing van Liefde en van Hoop. Moge dan de Algoede God alle hier groeten in naam van de Vader, de Zoon en de H. Geest. Moge Zijn genade, Zijn liefdevolle nabijheid en Zijn geesteskracht u allen bezielen in deze heilige ontmoeting. Zusters en broeders, u bent verbonden met ons via deze lifestreaming. Hopelijk alleen, hetzij met enkele in uw bubbel. Moge u een moment beleven om een beetje innerlijk, een beetje dieper in uw hart een ontmoeting te beleven die misschien moeilijk te vatten is, maar waar u ergens toch een signaal krijgt dat er Iemand, maar werkelijk een Krachtig Iemand ook u graag in de ogen ziet. Social distance en affectieve kilte hebben ons voorbije vier weken ons proberen geestelijk op te warmen met de kaarsjes van de adventskrans. Maar omdat die Advent gemakkelijker beperkt blijft tot een decoratieve campagne, met kerstversiering of spelen met kaarsjes vragen we voor de gemiste kans tot verdieping eerst om vergeving.

God, U bent die mysterieuze, dragende Kracht van het Leven, de Liefde in persoon. Toch ervaren wij zo moeilijk het wonder, de diepgang, de zin van het leven in Uw nabijheid. Al te gemakkelijk laten we ons gaan in oppervlakkigheid en schone schijn. Heer, ontferm U over ons.

Heer Jezus, U bent in deze wereld gekomen, niet om ons even in vervoering te brengen met een sprookjesachtig kerstverhaal, maar om ons te bevrijden van het kwaad. Toch laten wij onze woorden en gedachten, ons doen en laten zo weinig leiden door die pure Liefde van U. Christus, ontferm U over ons.

U, H. Geest, Kracht van God, U wil mensen enkel positief stuwen, ook met hoop. Maar eens in onze gevoelens geraakt laten we ons gemakkelijk op sleeptouw nemen door een spiraal van negatieve gedachten. Omdat tijd maken voor stilte, bezinnen en bidden ons zo zwaar valt en we daardoor Uw deugddoende inspiratie buiten sluiten, Heer, ontferm U over ons.

Moge dan de Algoede God ons opnieuw van harte vergiffenis schenken voor dat tekort aan verlangen, het gebrek aan verwachting. Moge Hij ons in Zijn grenzeloze Barmhartigheid vergiffenis schenken, ons opnieuw met veerkracht laden doorheen alle worstelingen van het leven toch rechtop te blijven, het hoofd omhoog om Gods nabijheid beter in de ogen te kunnen zien opdat Hij des te meer de kans krijgt het einde van onze levensreis hier op aarde ons met open armen te ontvangen voor het gelukkige intense leven eens in de Hemel in de eeuwen der eeuwen, for ever and ever, in saecula saeculorum, Amen.

En laten we dan bidden: Goede God, niemand heeft U ooit gezien en toch mogen we U herkennen in het wonder van de mens en in heel Uw Schepping. Maar een nog groter wonder is hoe U ons wil redden van het kwaad en daarom bent U in Uw Zoon Jezus ons nabij gekomen. Hij, het Licht in de duisternis is onze redding, ons geluk. Laten we ons dat des te meer beseffen in deze viering, ook als wij op afstand blijven. We vragen het U graag, Heer, door onze Heer Jezus die met U leeft tot in de eeuwen der eeuwen. Amen.

Eerste lezing: Jesaja 9:1-6

Het volk dat in duisternis ronddoolt ziet een schitterend licht. Zij die in het donker wonen worden door een helder licht beschenen. U hebt het volk weer groot gemaakt, diepe vreugde gaf u het, blijdschap als de vreugde bij de oogst, zij jubelen als bij het verdelen van de buit. Het juk dat op hen drukte, de stok op hun schouder, de zweep van de drijver, u hebt ze verbrijzeld. Een kind is ons geboren, een zoon is ons gegeven; de heerschappij rust op zijn schouders. Deze namen zal hij dragen: Wonderbare Raadsman, Goddelijke Held, Eeuwige Vader, Vredevorst. Groot is zijn heerschappij, aan de vrede zal geen einde komen. Davids troon en rijk zijn erop gebouwd, ze staan vast, in recht en gerechtigheid, van nu tot in eeuwigheid. Daarvoor zal hij zich beijveren, de Heer van de Hemelse machten.

Muziek

Evangelie: Lucas 2:1-14

In die tijd kondigde keizer Augustus een decreet af dat alle inwoners van het rijk zich moesten laten inschrijven. Iedereen ging op weg om zich te laten inschrijven, ieder naar de plaats waar hij vandaan kwam. Jozef ging van de stad Nazaret in Galilea naar Judea, naar de stad van David die Betlehem heet, aangezien hij van David afstamde, om zich te laten inschrijven samen met Maria, zijn aanstaande vrouw, die zwanger was. Terwijl ze daar waren, brak de dag van haar bevalling aan, en ze bracht een zoon ter wereld, haar eerstgeborene. Ze wikkelde hem in een doek en legde hem in een voederbak, omdat er voor hen geen plaats was in het nachtverblijf van de stad. Niet ver daar vandaan brachten herders de nacht door in het veld, ze hielde de wacht bij hun kudde. Opeen stond er een engel van de Heer bij hen en ze werden omgeven door het stralende licht van de Heer, zodat ze hevig schrokken. De engel zei tegen hen: ‘Wees niet bang, want ik kom jullie goed nieuws brengen, dat het hele volk met grote vreugde zal vervullen: vandaag is in de stad van David jullie redder geboren. Hij is de Messias, de Heer. Dit zal voor jullie het teken zijn: jullie zullen een pasgeboren kind vinden dat in een doek gewikkeld in een voederbak licht.ÿ En plotseling voegde zich bij de engel een groot hemels leger dat God prees met de woorden: ‘Eer aan God in de hoogste hemel en vrede op aarde voor alle mensen die Hij liefheeft."

Dierbare zusters en broeders, in de nachtelijke schaduw van onze St-Andriestoren speelt zich het meesterlijke ‘Het Dwaallicht'van Willem Elsschot af. Een kort bezoek van Maria van Dam, een jonge zakkenverstelster aan boord van een aangemeerde boot maakt zo'n indruk op drie ‘Afghaanse' matrozen uit het Verre Oosten dat ze haar net als de drie Wijzen elk een geschenk aanbieden: een oosterse sjaal, exotisch gember en een pakje sigaretten waar rook uit komt. Wanneer ze van boord is gaan deze drie mannen, als gelokt door de roep van een sirene in de nacht doorheen onze lege straten dwalen op zoek naar Maria. Op zoek naar wat ze zelf vermoeden: warmte, liefde, licht, genegenheid. Maar na een tweede verkeerd adres te hebben opgezocht geven de drie de hoop op, staken ze hun zoektocht. Dus geen knuffel, geen enkele. Dat diep verlangen naar warmte, oprechte liefde is ook de onze. Niet voor niets is het hart het symbool van de liefde. Zonder kan niemand leven. Van liefde dromen is één, liefde vinden of beter gezegd liefde geven, liefde krijgen is twee. Voor sommigen is het eens gevonden, altijd gevonden in houwen trouwen. Voor anderen blijft het een eindeloze, rusteloze zoektocht. 

Zo verhaalt ons ook de Colombiaanse schrijver en Nobelprijswinnaar Gabriel Garcia Márquez in een van zijn belangrijkste werken Liefde in tijden van cholera, nu zou dat ongetwijfeld corona zijn. Het gaat over een man die een leven lang wacht om bij de vrouw te zijn van wie hij houdt maar die hem na een eerste platonische liefdesrelatie op prille leeftijd heeft afgewezen. Alle doorzwommen watertjes ten spijt en dat zijn er heel vele vindt hij de liefde pas bij haar bij wie hij een leven lang op afstand is gebleven. Met andere woorden al was de man honderden keren doodgeknuffeld, de ware liefde had hij niet gevonden. En onder het mom van quarantaine zal hij uiteindelijk met haar allen scheep gaan op een boot ‘de nieuwe trouw'. Die spanning tussen lijfelijk, zintuiglijk contact en liefdevolle verbondenheid in het hart is momenteel ook de onze.

***

Noot: Roman: Liefde in tijden van cholera

De roman vertelt het verhaal van een man die eenenvijftig jaar, negen maanden en vier dagen wacht om bij de vrouw te zijn van wie hij houdt. Deze periode geldt vanaf het moment dat zij hem – na een eerste platonische liefdesrelatie – afwijst.

Het belangrijkste vrouwelijke personage in de roman, Fermina Daza, is de spil van het verhaal. Fermina wordt als jonge vrouw van pas 13 jaar bewonderd door Florentino Ariza. Haar tante Escolástica, die na het overlijden van de moeder van Fermina door haar vader in het huishouden is opgenomen, helpt Fermina bij de geheime liefde. Op een gegeven moment ontdekt Lorenzo Daza, de vader van Fermina, de geheime liefde. De tante wordt voorgoed weggestuurd.

Hoewel Fermina dus alleen contact met Florentino heeft via brieven, verdedigt zij haar liefde voor hem ten koste van alles tegenover haar vader, die haar daarop op reis stuurt, naar familieleden, ver weg van haar jeugdliefde. Fermina en Florentino houden contact via telegrammen. Wanneer Fermina terugkeert ziet ze toevallig Florentino, en ze beseft dat ze eigenlijk vreemden voor elkaar zijn. Ze beseft de naïviteit van hun eerste liefdesavontuur en wijst hem af.

Zij huwt daarop Juvenal Urbino, die ze eerst afwees, wanneer ze 21 is, de uiterste datum die ze voor zichzelf had vastgesteld om in het huwelijk te treden. Juvenal Urbino is een ernstige dokter, iemand met een aanzienlijke sociale status en rijkdom die voor haar als huwelijkspartner aantrekkelijker is dan de jonge Florentino Ariza. De dokter is voor haar ook een goede echtgenoot, maar zijn liefde voor Fermina is nooit van de 'verheven aard' zoals de liefde die Florentino voor haar voelt. Florentino zal ook heel zijn leven op haar wachten, ook al beleeft hij intussen tal van oppervlakkige verhoudingen, namelijk 622. Fermina denkt tijdens haar huwelijk vrijwel niet meer aan Florentino.

Haar huwelijk met Urbino heeft zijn ups en downs. Als ze ontdekt dat hij vreemd is gegaan krijgt ze zo een ruzie met hem dat ze, in haar ogen definitief, gaat wonen bij haar nicht. Daar beseft ze dat ze Juvenal Urbino nodig heeft, dat ze hem mist.

Uiteindelijk komt hij haar halen en keert ze terug. Daar beleven ze zo goed en zo kwaad als het kan hun laatste jaren. Uiteindelijk sterft Juvenal Urbino, wat aan het begin van het verhaal al duidelijk is geworden.

Intussen leeft Florentino in dezelfde stad. Hij woont bij zijn moeder en blijft ook na haar overlijden in hetzelfde huis wonen. Dankzij zijn schrijfkunst maakt hij carrière bij de lokale rederij CRM, waar hij uiteindelijk het hoofd van wordt. Hij heeft talloze erotische affaires met vrouwen, maar blijft in zijn innerlijk Fermina altijd trouw.

Als de echtgenoot van Fermina is overleden, ziet Florentino zijn kans om Fermina terug te winnen, en op de sterfdag gaat hij al om haar hand vragen. Fermina weigert, maar ze beginnen wel weer brieven aan elkaar te schrijven, waar ontmoetingen en later zelfs een romantische bootreis op volgen. Aan het eind van het boek zullen ze in hun oude dag, ze zijn dan al boven de 70, weer samen zijn en hun liefde voor elkaar zal weer openbloeien zoals voorheen. Zelfs de lichamelijke liefde komt in bereik. Ze leven dan niet meer in de stad van hun jeugd, maar blijven heen en weer varen op een boot, over de rivier de Magdalena. De kapitein hijst na overleg met Florentino de gele vlag van de besmetting van cholera, zodat de boot, De nieuwe trouw, in geen enkele haven meer welkom is.

De ziekte cholera speelt in het boek nog meer een rol op de achtergrond. Juvenal Urbino zet zich als arts in voor een betere hygiëne teneinde de verspreiding van cholera, die overgebracht wordt via uitwerpselen, te bestrijden.

De hoofdpersonen

Het boek draait om de liefde tussen Fermina Daza en Florentino Ariza. Zij komt in het boek naar voren als een tegenover mannen zeer gereserveerde vrouw. Hoewel van eenvoudige komaf, weet zij zich dankzij de opvoeding door haar vader door te dringen tot de hoogste standen. Zij koopt kleding volgens de mode in Europa en vergezelt haar man, Juvenal Urbino, op al zijn sociale verplichtingen. Daarnaast bestiert zij het huishouden. Femina Daza heeft vooral vriendschappen met allerlei andere vrouwen, die in het boek zijdelings worden beschreven.

Florentino Ariza is op het oog een stijve man, altijd in het zwart gekleed. Hij excelleert in brieven schrijven. Van jongs af aan schrijft hij liefdesbrieven aan Fermina, tot aan haar huwelijk. Daarna schrijft hij in zijn werk vele brieven. Voor mensen die zelf niet kunnen schrijven, schrijft hij ook brieven, vooral liefdesbrieven. Dat doet hij zo goed, dat er in een geval zelfs een huwelijk uit volgt. Hij schreef voor dit paar alle wederzijdse brieven. Als de echtgenoot van Fermina is overleden, begint hij haar weer te schrijven. Hoewel zij eerst heel boos is, wekt hij met zijn brieven weer haar belangstelling op. Daarnaast is Florentino gek op vrouwen, en de meeste vrouwen omgekeerd ook op hem. Hij heeft seksuele contacten met 622 vrouwen, waarvan sommige jarenlang standhouden. Hij is daarbij tegelijkertijd promiscue.

***

Kijken we dan naar het ons bekende, oude verhaal. Ook nu is het zeker in onze kerststal zoeken naar de balans tussen hartelijke genegenheid en fysieke nabijheid. Bijna iedereen in de kerststal brengt voor Jezus een cadeautje mee. En naar wie kijken we eerst. Een Spaanse non met haar op de tanden, Teresa van Avila, zei: als jij moet kiezen tussen een vrome of wijze als raadgever, coach, mentor, wel: kies dan de wijze. Want de wijze kan vanuit zijn wijsheid, vroom worden. Maar een vrome kan niet vanuit zijn vroomheid, wijs worden. Laten we dus beginnen met de wijzen. Wijze cadeaus die u op de website nog niet snel zal terugvinden, op ebay of op een tweedehands.be, maar duurzame geschenken brengen zij mee voor God en het Kind Jezus, die Hem welgevallig zijn. Wat ziet u de eerste wijze meebrengen. Wel, sociale veerkracht. Aan de ene kant wil hij veiligheid bewerkstelligen met mondmasters, en een extra portie en afstand met een meetlat m.a. w. hoe tegenstrijdig het ook klinkt: uit liefde voor u, blijf ik op afstand. Uit warme genegenheid ga ik nu koel blijven. En toch is elke uitdaging een aanzet om creatief te zijn zoals wij meermaals hebben gezien al eens dichtbij of op tv dat mensen een serenade komen brengen bij iemand aan het balkon zoals zeker ook bij onze woon- en zorgcentra. Aan de andere kant is het dankzij sociale media, technisch, dat sociale nabijheid kan – ik citeer Prof. De Wachter – gemimeerd worden, we doen een poging om het toch nog op een andere manier voelbaar te maken. Dus laat de telefoonrekening maar een beetje oplopen. Dat compenseert misschien andere uitgaven die u dit jaar niet hebt gemaakt. Communicatie is troef, we gaan elkaar niet loslaten. 

De derde wijze die aankomt, die vertegenwoordigt de wetenschap: wereldwijd is ieders hoop gevestigd op het vaccin. Het is een rush tussen de grote mogendheden om de eerste te zijn, om ermee op de markt te komen, te scoren. Ook een rush om als eerste aan de beurt te zijn bij de inenting. Wie eerst, wie volgt. En de middelste wijze die brengt iets mee dat u niet had verwacht: een kerststal op een ansichtkaart in een zwart-witte schaduw. U zult zeggen, wat is dit nu voor iets. Ja, dat is iets. Misschien is dit wel het moment, zoals we reeds meerdere keren hebben gehoord het afgelopen jaar – nu dat we het allemaal een beetje soberder doen - zoek het geluk niet te ver, zoek het geluk dichtbij. In plaats van al die glitter en bling bling, van de ballen, en de bollen en de slingers, de piek in de boom, waardoor u nauwelijks het kerststalletje ziet staan, als u het tenminste niet bij oma op de zolder hebt gelaten voor de volgende huurders of kopers.

Zusters en broeders, de stal is niet zomaar een sprookje, al lijkt het voor velen erop. Kijk eens naar de essentie van het verhaal. Het is niet zomaar, hier ben ik, hallo, hallo in het midden van de nacht. Het is een boodschap van Godswege, al besef ik dat zelfs van Godswege voor velen onder u sprookjesachtig lijkt. Maar het Kind nodigt u uit tot wat meer diepgang in plaats van u alleen maar te laten opfokken door de strikjes en de pakjes en het showgehalte, noem maar op, en indruk te maken door allerlei toestanden nodigt het u uit om eens tot de diepgang van uzelf te komen. Wij noemen dat bezinnen.

Zusters en broeders, als wij nu als mens eens wat meer in de diepte van het leven zouden staan, ons laten voeden door een Woord, een citaat, al wat het elke dag een zinnetje van de Bijbel. Zo eventjes laten doordringen in het koppie, koppie. En zo laten doordringen in het hartje. Wie weet, in vuur en vlam te komen. Sommigen zullen zeggen: Bijbel hier, Bijbel daar, o jeezes. Maar u kunt ook een scheurkalender nemen met een spreuk. Zelfs onze spreekwoorden zijn een schat van levenswijsheid of een goed boek – al dan niet verfilmd. Het tot verinnerlijking komen. Wortel schieten in een aantal inzichten, visies, normen, waarden. En niet direct door de eerste de beste emotionele golf u uit uw lood laten slaan.

Maar bon, dat was ietsje algemeen. Nu even tot de kern van vandaag. Als u zich dan bezint bij die stal en u kijkt naar die Wijzen, dan zou u misschien die Wijzen horen zeggen uit het Oosten: Aha, wij met ons verstand kunnen wij veel, heel veel. En als u er Koningen in ziet, dan hoort u ze zeggen: wij hebben geld en macht, wij kunnen nog veel meer. Maar al wat u kent en al wat u kunt, is dat echt nu een cadeau voor Jezus, voor God? Het hangt er vanaf wat de motivatie en de bedoelingen zijn van dat geschenk. Als het voor u, wat u aanbiedt, meer betekenis heeft in het leven, een diepere zin heeft dan gaat u het ook automatisch met wat meer zin doen en er ook met meer zin werk van maken. 

En als we dan denken aan die twee andere Wijzen – sociale veerkracht en het vaccin, gaan we toch eens naar de motivatie en de doelstellingen kijken. Is nabijheid een cadeau? Stel u even voor: zonder corona. Bij wie bent u graag nabij? Bij wie blijft u graag op afstand? Wat zijn de criteria? Het voorkomen, het uiterlijk, de portemonnee, de kennis, de eer die u ervan geniet? Wat drijft een mens om in het nabijheid te zijn of afstand te houden, ook zonder corona? Ik denk aan velen die alleenstaand zijn en verplicht zijn om sowieso afstand te ervaren in het leven of die door eigenaardigheden sneller misbegrepen worden door eigen ouders of zij die ondankbaarheid ervaren ook van eigen kinderen of vrienden, een afstand-name die soms uitgroeit tot een gruwelijk isolement, niet alleen op de speelplaats maar daar waar mensen door onrechtvaardigheid in isolement komen zoals ook zovele minderheden in dictatoriale landen.

En dan het vaccin, zusters en broeders, is dat nu echt een cadeau voor God? Ja, als we kijken naar de criteria: is het om de mensheid te redden of om onze eigen portemonnee te dienen? Wie komt er eerst aan de beurt en wie laatst? Heeft dat te maken met de kapitaalkracht, ook van de arme landen?