Conclaaf (Latijn: cum clave, met sleutel, dat wil zeggen achter gesloten deuren of achter slot en grendel) is de plaats waar de kardinalen van de Katholieke Kerk bijeenkomen om de paus te kiezen. Met het nodige dienstpersoneel en hun gevolg (conclavisten) zijn zij van elk contact met de buitenwereld afgesloten om zo iedere beïnvloeding te vermijden. Ook de vergadering zelf van de kardinalen en de tijdsruimte eraan besteed wordt conclaaf genoemd. Deze conclaven vinden tegenwoordig altijd plaats in de Sixtijnse Kapel in Vaticaanstad.

Het Laatste Oordeel van Michelangelo in de Sixtijnse Kapel

De kiesgerechtigde leden van het college van kardinalen komen bij elkaar ten vroegste vijftien dagen na het overlijden of aftreden van de vorige paus. Er mogen maximaal 120 kardinalen, niet ouder dan tachtig jaar, deelnemen aan het conclaaf. Deze leeftijdsgrens is ingesteld door Paus Paulus VI in 1975. De gekozene hoeft overigens zelf strikt genomen geen kardinaal te zijn, maar dat is sinds de verkiezing van de aartsbisschop van Bari, Bartolommeo Prignano, die de naam Urbanus VI (1378-1389) aannam, niet meer voorgekomen. Sterker nog: de gekozene hoeft zelfs nog niet gewijd te zijn; is hij geen bisschop, dan wordt hij, zodra hij het pausambt aanvaardt, direct gewijd tot bisschop (van Rome). De kans dat iemand verkozen wordt die zelf niet op dat bewuste conclaaf aanwezig was, is zo goed als nihil.

De sedisvacatio (Latijn voor lege stoel) is de periode tussen het overlijden (of het aftreden) van de paus en de verkiezing van een nieuwe paus. Gedurende deze periode is er feitelijk geen paus en leidt het College van Kardinalen gezamenlijk de Katholieke Kerk. In Universi Dominici Gregis, een document over de pausverkiezing uit 1996, geeft Paus Johannes Paulus II aan dat het conclaaf niet eerder dan vijftien dagen na de begrafenis van de vorige paus mag beginnen en alleen bij uitzondering later. Over de exacte termijn tussen het aftreden van een paus en de beraadslaging over diens opvolger werd niets vastgesteld, maar vooraleer die plaats mag vinden moeten wel alle stemgerechtigde kardinalen aanwezig zijn. Stemgerechtigd zijn die kardinalen die jonger zijn dan tachtig jaar. Deze kardinalen zijn evenzeer stemplichtig. Zij mogen alleen afwezig zijn bij ziekte, of door andere zwaarwegende omstandigheden, zulks ter beoordeling van het College van Kardinalen. Als een kardinaal door ziekte afwezig is bij het begin van het conclaaf, kan hij later alsnog worden toegelaten. Dit geldt niet voor kardinalen die dan zonder geldige reden niet aanwezig zijn.

Voor het conclaaf komen alle stemgerechtigde kardinalen ter wereld naar Rome en maken zij onderling door stemming uit wie de nieuwe paus wordt. Deze plechtigheid vindt altijd plaats in de Sixtijnse Kapel, vlak bij de Sint-Pieter. Alle kardinalen worden opgesloten, samen met het nodige dienstpersoneel en hun gevolg, de conclavisten. De kardinalen mogen geen contact hebben met de buitenwereld. Tot 2005 verbleven de kardinalen letterlijk achter gesloten deuren. In een afgeschermd gedeelte van het Apostolisch Paleis, nabij de Sixtijnse Kapel waren cellen ingericht, met een eenvoudig bed en een bescheiden wasgelegenheid. In 1996 kwam de Domus Sanctae Marthae (Het Huis Van de Heilige Martha) gereed, een speciaal voor het conclaaf gebouwd gastenverblijf, buiten het Apostolisch Paleis. De kieskardinalen brengen daar sinds het Conclaaf van 2005 de nacht door en worden 's ochtends met een bus naar de Sixtijnse Kapel gebracht. In Universi Domini Gregis (De Gehele Kudde Van De Heer) heeft de paus bepaald dat de kardinalen niet benaderd mogen worden door derden tijdens dat transport. Ook werd verordend dat de televisie-, radio- en telefoonverbindingen in de Domus Sanctae Marthae onklaar gemaakt moeten worden.

De kardinalen beginnen de verkiezing met een H. Mis ter ere van de H. Geest. In deze mis wordt de H. Geest gesmeekt een goede keuze mogelijk te maken.

Daarna begint de stemming. Bij elke stemronde krijgt een kardinaal een briefje waarop hij de naam van zijn kandidaat schrijft. Hij loopt dan met dat briefje omhoog naar het altaar voor het Laatste Oordeel (van Michelangelo) en stopt het briefje in een miskelk. Tussen de stemrondes door wordt er gebeden. Als er na één ronde nog geen kandidaat met twee derde van het aantal stemmen is verkozen, volgen er zolang geen paus is gekozen iedere dag daarna steeds vier stemmingen per dag: twee in de voormiddag en twee in de namiddag. Ongeveer om de drie dagen wordt er niet gestemd, dan is er ruimte voor rust en bezinning.

Als na 30 stemronden nog geen nieuwe paus is verkozen, kan de camerlengo (pauselijke kamerheer), in overleg met de kardinalen, besluiten om de norm voor verkiezing te verlagen naar een gewone meerderheid van de stemmen (de helft + 1). Als de norm is verlaagd, kan gekozen worden of er een nieuwe stemronde plaatsvindt of dat de keuze beperkt blijft tussen de twee kardinalen die in de laatste stemronde de meeste stemmen gehaald hebben.

Op 26 juni 2007 draaide de toenmalige paus Benedictus XVI een aanpassing van zijn voorganger terug door de mogelijkheid te schrappen van de gewone meerderheid in plaats van de tweederdemeerderheid na 33 of 34 vergeefse stemrondes.

Zodra blijkt dat een van de kardinalen de vereiste meerderheid heeft, vraagt de deken van het kardinalencollege (of de eerste onder de kardinalen naar rang en anciënniteit) de gekozene namens het gehele college of hij zijn verkiezing aanvaardt. Zodra deze antwoordt met "Accepto" (Latijn voor 'Ik aanvaard') is hij formeel paus. Vervolgens wordt de nieuwe paus gevraagd welke naam hij wil aannemen.

De stembriefjes worden na iedere stemming aan een touw geregen en verbrand, eenmaal in de voormiddag en eenmaal in de namiddag. Als een stemronde mislukt – er is geen tweederdemeerderheid –, dan worden de stembriefjes met een chemische stof (vroeger: nat stro) verbrand. Er komt dan zwarte rook uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel. De mensen buiten weten dan: er is nog geen nieuwe paus.

Wanneer er wel een nieuwe paus gekozen is, worden de stembriefjes met een andere chemische stof (vroeger: zonder stro of met droog stro) verbrand. Er komt dan witte rook uit de schoorsteen. Bij het conclaaf van 2005 werd ingevoerd dat in combinatie met de witte rook ook de klokken van de Sint-Pietersbasiliek geluid worden, daar het in het verleden regelmatig voorkwam dat de toeschouwers buiten op het Sint-Pietersplein de zwarte rook aanzagen voor witte rook, wat voor verwarring zorgde.

Helaas werkte dit bij voornoemd conclaaf niet helemaal zoals gepland, want de rook was duidelijk wit, maar het duurde erg lang voor de klokken begonnen te luiden. Bij het conclaaf van 2013 ging dit echter wel op de juiste manier en bovendien was de witte rook duidelijker dan het de voorafgaande keer het geval was, hetgeen ook nog werd vergemakkelijkt door het feit dat het donker was toen de witte rook verscheen. Het conclaaf was in 2013 ten slotte een maand eerder dan in 2005. Hierdoor was beter te zien dat de rook inderdaad wit was, waardoor er geen verwarring kon ontstaan, zoals bij de vorige pausverkiezing het geval was.

De pas gekozen paus wordt dan gevraagd door de kardinaal-deken, of anders de oudste kardinaal die het conclaaf voorzit: “Hoe wil je heten?“ De paus zegt daarop zijn nieuwe naam, meestal een kloosternaam. Vervolgens wordt hij naar het 'kamertje van de tranen' geleid, waar hij de pauselijke kledij aantrekt. De kardinaal-protodiaken verschijnt op het balkon van de Sint-Pieter en zegt tegen de wachtende menigte beneden de woorden “Habemus papam!” (= “We hebben een paus!”).

De formule van het Habemus papam luidt:

De paus geeft daarna voor het eerst de apostolische zegen Urbi et orbi. Paus Johannes Paulus II was de eerste die vóór deze zegen een korte toespraak hield. Daarna heeft ook Paus Benedictus XVI dat gedaan. Paus Franciscus begon zijn eerste toespraak op het balkon met de Italiaanse woorden buona sera, wat goedenavond betekent.

Het conclaaf en de stemming worden in beginsel geleid door de Deken van het College van Kardinalen.

Camerlengo is het Latijnse woord voor kamerheer. Het woord is samengesteld uit het Latijnse camera (kamer) en de Germaanse uitgang -ling.

Er waren tot 1995 twee soorten camerlengo's:

1.   Camerlengo van de RK-Kerk

2.   Camerlengo van het College van Kardinalen (tot 1995)

Beide functies werden nooit door één en dezelfde persoon bekleed.

Camerlengo van de Rooms-Katholieke Kerk

Nog specifieker staat de camerlengo van de Rooms-Katholieke Kerk bekend als "kardinaal-schatbewaarder", de tijdelijke beheerder van de pauselijke goederen en rechten, tussen het overlijden of terugtreden van een paus en de keuze van diens opvolger. In die periode is de camerlengo de belangrijkste functionaris binnen het Vaticaan. Het ambt bestaat al sinds de middeleeuwen. Toen gold de camerlengo ook als plaatsvervanger van de paus wanneer deze - tijdelijk - buiten Rome verbleef maar dat is, sinds er moderne communicatiemiddelen bestaan, niet meer het geval.

Een van de belangrijkste taken van de camerlengo was het vaststellen van de dood van een paus. Dat deed hij door drie keer aan de paus, bij zijn doopnaam, te vragen of hij sliep. In het geval van bijvoorbeeld paus Pius IX: "Ioanne, dormisne?" (Giovanni, slaap je?). Vervolgens tikte hij de paus drie maal op zijn voorhoofd met een speciaal hiertoe ontworpen zilveren hamertje, dat voorzien was van het wapen van de paus. Deze wijze van het vaststellen van de dood van de paus, is al lang in onbruik geraakt. Tegenwoordig bezoekt de camerlengo enkel samen met de lijfarts van de paus en enkele andere kardinalen het doodsbed. Men stelt de dood vast, en maakt een overlijdensakte op. Vervolgens wordt het hoofd van de overledene overdekt met een velum. De camerlengo stelt een akte van overlijden op en neemt de pontificale vissersring, met zegel, van diens hand. De ring wordt vernietigd door middel van een zilveren hamer, in het bijzijn van enkele getuigen.

Na het overlijden regelt de camerlengo alle aangelegenheden die te maken hebben met de pontificale begrafenis, het protocol en de organisatie van het conclaaf. Tijdens het interregnum, in het Vaticaan "Sede vacante" genoemd, voert de camerlengo een bijzonder wapen; hij vermeerdert zijn kardinaalswapen met de sleutels van Sint-Petrus en een baldakijn of ombrellino. Beiden zijn tekenen van de pauselijke macht. Bijzonder is dat de twee sleutels, die in het pauselijke wapen met een rood koord verbonden zijn, in het wapen van de camerlengo worden verbonden door rode koorden waaraan kwasten zitten die de rang van kardinaal aangeven.

Kevin Farrell is sinds 14 februari 2019 camerlengo van de Rooms-Katholieke Kerk.

Urbi et orbi (Latijn: voor de stad (Rome) en voor de wereld) is de traditionele zegen die de Paus met Kerstmis, Pasen en bij bijzondere gelegenheden (bijvoorbeeld direct nadat een nieuwe paus gekozen is, of in een Heilig Jaar), uitspreekt vanaf het balkon van het St-Pieter in Rome, om 12 uur 's middags. Formeel gezien gaat het om een apostolische zegen (of pauselijke zegen).

Meestal gaat deze zegen gepaard met een uitgebreide begroeting, een uitgebreide bespreking van problemen en aanmaning tot verbetering van verschillende zaken.

De term geeft van oorsprong aan dat een door het centrale gezag van de Rooms-Katholieke Kerk verrichte handeling of besluit voor de hele wereld geldig is. Mensen die sinds de jaren 1930 rechtstreeks naar de radio luisteren of (sinds de jaren 1950) naar de tv kijken, ontvangen ook de pontificale zegen en de bijbehorende absolutie. Toen Johannes Paulus II in zijn laatste levensdagen niet meer kon spreken, was er commotie over de geldigheid van de zegen. Maar zodra de paus de intentie heeft om te zegenen is de apostolische zegen geldig, ook al is hij niet verstaanbaar.

Tekst