Stabat Mater (7 smarten van Maria) sedert 1727:

Een dergelijke liturgische evolutie waren de tropen.

Troop : Het betreft een gezang dat muzikaal op een oud (Gregoriaans) gezang is gebaseerd, maar een andere tekst heeft gekregen of toevoegingen tussen het oude gezang. 

Tropen werden aangetroffen in bijna alle zang in de Mis en ook in sommige gezangen in de Getijden. Vaak fungeerden de tropen als inleiding bij de bestaande zang, maar vele vormden een reeks toevoegingen die tussen de oorspronkelijke frasen van het origineel gevoegd waren. Net als de sequensen werden de tropen het meest gebruikt op zondagen en belangrijke feesten. Beide variëren van gebied tot gebied; een bepaalde sequens of troop werd vaak in een bepaald geografisch gebied gebruikt en niet in het totale gebied van de Roomse liturgie.

Een muzikale vernieuwing in de middeleeuwen was de ontwikkeling van meerstemmige koormuziek. Eerst werd een traditioneel gezang uitgebreid door de toevoeging van een tweede, geïmproviseerde of nieuw gecomponeerde vocale stem die tegelijkertijd gezongen werd. Een derde stem kon ook toegevoegd worden waardoor er een nieuw complex muzikaal gewaad ontstond dat het oorspronkelijke gezang omhulde. Latere liturgische teksten werden op geheel nieuwe polyfone composities gezet, soms heel ingewikkelde meerstemmigheid, zodat de teksten niet meer te volgen waren.

Andere veranderingen zijn te zien in de officiële herzieningen van de liturgie, zoals in het belangrijke 10de eeuwse Romano-Germaanse Pontificaal en het Pontificaal van Willem Durandus. Deze boeken, die liturgische vieringen betroffen waarin een bisschop voorging, zijn belangrijke getuigen van de middeleeuwse liturgie. In het algemeen laten de veranderingen die vastgelegd zijn in deze boeken een zorgvuldige assimilatie en beheersing van het liturgische detail zien die een groei laat zien die past binnen de traditionele vorm van de oude liturgie. Een opvallende ontwikkeling, eigen aan de Westerse liturgie, was het scheiden van de zalving met Chrisma (een welriekende zalfolie) in een aparte sacramentele rite die bekend werd als Vormsel. Dit was al in de 5e eeuw gebruikelijk in Gallië, maar in de loop van de Middeleeuwen verspreidde zich dit gebruik zodat het algemeen werd in het Westen.

Het Concilie van Trente

Concilie van Trente (1545-1563) : is een van de algemene of oecumenische concilies. Het had tot doel de misstanden en misbruiken binnen de Katholieke Kerk aan te pakken. Ook moest duidelijkheid worden geschapen omtrent verschillende door de protestanten betwiste geloofspunten.

Het concilie werd in Trente (Noord-Italie) bijeengeroepen door paus Paulus III (1545), voortgezet door Julius III (1551) en door Pius IV bekrachtigd (1563).

Centraal stonden verdieping en verinnerlijking, de juiste formulering van de theologische opvattingen (met nadruk op het absolute gezag van de paus) en het bepalen van de houding ten opzichte van de reformatie.

Het concilie had tot doel de rol van de Kerk als grote civilisator en wetgever te benadrukken. Het formuleerde de opvattingen en de dogma’s's die voortaan de inhoud van het katholieke geloof zouden uitmaken. De Kerk greep daarvoor terug naar de nieuwe spiritualtiteit zoals die sinds het einde van de 15e eeuw leefde in de zogenaamde 'katholieke Reformatie' en bijvoorbeeld door de grote Spaanse mystici Teresa van Avila en Johannes van het Kruis midden 16e eeuw werd verwoord.

Uit het Reformatorisch Dagblad van 11/03/2013

Het 19de oecumenische concilie van de Katholieke Kerk begon in 1545 heel aarzelend. In Trente, een stad aan de voet van de Dolomieten, waren slechts 29 bisschoppen aanwezig, en dan ook nog voornamelijk uit wat nu Italië heet. Het was de bedoeling de kerk van binnenuit te hervormen, en tegelijkertijd de leer af te bakenen ten aanzien van de protestanten.

Er zou niet zo snel een algemeen concilie zijn gekomen als Luther er niet was geweest, zegt prof. Soen. Aan de andere kant stond de hervorming van de kerk al jarenlang hoog op de agenda. „Het is opvallend dat het concilie van Trente graag het woord ”reformatio” gebruikte, terwijl de protestanten dat woord juist vermeden om te benadrukken dat ze in een lange traditie stonden en zich verbonden wisten met de Vroege Kerk.”

De vergadering van kardinalen en bisschoppen van de Rooms-Katholieke Kerk, samen met gezaghebbende theologen, zou uiteindelijk 25 plenaire sessies duren. Die werden gehouden gedurende drie zittingsperioden, verspreid over maar liefst achttien jaar: van december 1545 tot maart 1547, van mei 1551 tot april 1552 en van januari 1562 tot december 1563. De meeste afgevaardigden kwamen uit Italië (197), Spanje (31) en Frankrijk (27). Uit de Nederlanden waren wisselende delegaties van bisschoppen en theologen aan­wezig, maar hun aantal was steeds zeer beperkt.

De afgevaardigden bespraken afwisselend een theologisch onderwerp en een punt voor hervorming. Daarbij zaten zij lang niet altijd op één lijn. Het grootste geschilpunt was de residentieplicht van bisschoppen. „Dat leidde zelfs bijna tot een breuk”, aldus prof. François.

Het concilie van Trente nam een groot aantal leerstellige besluiten. Terwijl Luther benadrukte dat alleen de Schrift (sola Scriptura) gezag heeft, stelde het concilie dat ook de traditie een belangrijke rol speelt. „De Schrift diende vanuit een bredere traditie te worden uitgelegd.”

De Reformatie leerde dat een mens alleen door geloof (sola fide) en alleen door genade (sola gratia) behouden wordt. François: „Trente stelde daartegenover dat de genade van God eerst komt, maar dat de wil van de mens ook een rol speelt. De formulering van het concilie was bewust wat vaag gehouden, omdat de kerk verschillende stromingen kende, die in de genadeleer eigen accenten legden en dat zouden blijven doen.”

Het concilie van Trente onderstreepte nog eens het belang van de 7 sacramenten, de mis als offer en de transsubstantiatie, de leer dat het brood en de wijn tijdens de eucharistie werkelijk veranderen in het lichaam en bloed van Jezus Christus. Deze en andere bepalingen werden naderhand ook vastgelegd in een geloofsbelijdenis en een catechismus, die als antwoord dienden op de protestantse confessies en leerboeken.

Een van de belangrijkste besluiten van de vergadering was echter dat de bisschoppen weer een centrale plaats binnen de kerk kregen toebedeeld, stelt François. „Ze moesten weer herders worden, het volk leiden en op zon- en feest­dagen preken. Ze verbleven vaak aan de hoven van vorsten en koningen, maar voortaan werden ze verplicht in hun bisdom te zetelen en de parochies te visiteren. De moderne bisschop is een creatie van Trente.”

Het concilie gaf ook opdracht tot een nieuwe uitgave van de Vulgaat, de Latijnse Bijbelvertaling die binnen de kerk werd gebruikt. Dat Trente rooms-katholieken verbood uit de Bijbel te lezen, klopt volgens François niet. „De Franse en de Spaanse bisschoppen waren merendeels voor een verbod op Bijbelvertalingen in de volkstaal, in tegenstelling tot de Italiaanse en vooral de Duitse bisschoppen. Uiteindelijk nam de kerkvergadering in 1546 geen eenduidig besluit over het gebruik van volkstalige Bijbelvertalingen. De verschillende lokale kerken mochten zelf weten hoe zij hiermee omgingen. In de Index van verboden boeken uit 1564 wordt het lezen van de Bijbel in de volkstaal wel afgeraden, maar het was aan de bisschop om in individuele gevallen toch toestemming te geven. Deze regel uit de Index is in de Nederlanden nooit officieel afgekondigd.”

De uitvoering van de decreten van Trente was een zaak van de provinciale concilies en burgerlijke overheden. Koning Filips II en landvoogdes Margaretha van Parma wilden ze in de Nederlanden snel ingang doen vinden, maar dat lukte maar ten dele. In het nieuwe aartsbisdom Kamerijk, in de Franstalige Nederlanden, verliep de doorvoering van de decreten relatief vlot, maar in het aarts­bisdom Mechelen lag dat vanwege de Opstand veel moeilijker. In het aartsbisdom Utrecht was de invloed van het concilie van Trente heel beperkt: het grootste deel van de Republiek kwam uiteindelijk onder protestants bewind te staan.

François: „Van een triomfalistisch katholicisme, dat je terugziet in barokke kerkgebouwen en schilderijen van Rubens, was in het noorden geen sprake. Daar moesten katholieken zich gedeisd houden. Maar over het algemeen gold dat enkele decennia na het concilie van Trente de Katholieke Kerk in vele gebieden van Europa weer stond als een huis, vol zelfvertrouwen en met een herwonnen identiteit.”

Door het concilie van Trente was de kans op verzoening tussen rooms-katholieken en protestanten in Europa heel klein geworden. Soen: „Eigenlijk kwam het concilie van Trente volgens veel tijdgenoten te laat om de breuk te helen. Aan alle zijden van het confessionele spectrum werd de geloofsleer strikt afgebakend. Door de confrontatie met de Reformatie waren katholieken onzeker geworden, maar door Trente herwonnen ze hun zelfbewustzijn. Het concilie zette als het ware een machinerie in gang, waardoor de katholieken in de 17de eeuw een duidelijk afgelijnde groepering gingen vormen. Trente had hun een identiteit gegeven.”

De Rooms-Katholieke Kerk sprak tijdens het concilie van Trente meer dan honderd vervloekingen uit over degenen die een afwijkende leer aanhangen, overigens zonder daarbij de naam van de protestanten te noemen. Kan Rome zo’n anathema nog opheffen?

Het uitspreken van een vervloeking bij valse leerstellingen heeft oude papieren. Zo gebruikt de apostel Paulus in zijn brief aan de Galaten (1:8-9) al de uitdrukking ”anathema sit” („hij zij vervloekt”): „Doch al ware het ook, dat wij, of een engel uit de hemel u een Evangelie verkondigde, buiten hetgeen wij u verkondigd hebben, die zij vervloekt. Gelijk wij te voren gezegd hebben, zo zeg ik ook nu wederom: Indien u iemand een Evangelie verkondigt, buiten hetgeen gij ontvangen hebt, die zij vervloekt.”

De kerk gebruikte de formulering sinds de 4de eeuw op verschillende vergaderingen en concilies in de betekenis van uitsluiting (excommunicatie): „Indien iemand dit of dat zegt (dat in strijd is met de besluiten van het concilie), hij zij in de ban (”anathema sit”).”

De keuze van het concilie van Trente om geen namen te verbinden aan de leerstukken die het veroordeelde, betekende een breuk met het verleden. Toch is het tenietdoen van een uitspraak vanuit rooms-
katholiek oogpunt een moeilijke zaak, aldus de Leuvense docent prof. dr. Wim François. „Misschien is het beter om te kijken naar het begrip anathema. Het in de ban doen van mensen die een afwijkende leer aanhangen, komt sinds het tweede Vaticaans concilie in de jaren zestig van de vorige eeuw niet meer voor. De Rooms-Katholieke Kerk beschouwt de anathemata tegenwoordig als heilzame waarschuwingen.”

Sinds het concilie van Trente hebben rooms-katholieken en protestanten op een aantal leerstukken overeenstemming bereikt. Zo presenteerden de Rooms-Katholieke Kerk en de Lutherse Wereld­federatie in 1999 een gemeenschappelijke verklaring over de rechtvaardigingsleer. „Maar”, nuanceert François, „in de Rooms-Katholieke Kerk waren er in de 16^de en 17^de verschillende theologische scholen, die de rechtvaardigingsleer op uiteenlopende wijze interpreteerden. Sommige daarvan stonden niet zo ver van de reformatorische uitleg af. Zo is er altijd een sterke augustiniaanse traditie geweest, onder meer in Leuven, die het genade­karakter van het heil sterk benadrukte.”

Rechtvaardigingsleer 31/10/1999 zie RKDocumenten.nl – wat de Katholieken en de Protestanten verenigd

"Gemeenschappelijk belijden wij: alleen uit genade in het geloof in de heilsdaad van Christus, niet op grond van enige verdienste van onze kant worden wij door God aangenomen en ontvangen wij de Heilige Geest, die onze harten vernieuwt en ons in staat stelt en oproept tot goede werken." 

A "Wij belijden gezamenlijk dat God uit genade de mens de zonde vergeeft en hem tegelijk in zijn leven van de knechtende macht van de zonde bevrijdt ..." Rechtvaardiging is vergeving van zonden en rechtvaardig gemaakt worden, waardoor God "hem het nieuwe leven in Christus schenkt." "Omdat we gerechtvaardigd zijn door het geloof, hebben we vrede met God" (Rom. 5, 1). Wij worden "kinderen van God genoemd, en dat zijn wij ook?" (1 Joh. 3, 1). Wij zijn werkelijk en innerlijk vernieuwd door het handelen van de Heilige Geest, terwijl wij altijd afhankelijk blijven van Zijn werk in ons. "Zo is dus wie in Christus is, een nieuwe schepping; al het oude is voorbij, zie, alles is nieuw geworden!" (2 Kor. 5, 17). De gerechtvaardigden blijven geen zondaars in deze zin.

Toch zouden wij ongelijk hebben als we zouden zeggen dat we zonder zonde zijn. (1 Joh. 1, 8-10) "Wij allen maken veel fouten" (Jak. 3, 2). "Wie heeft weet van zijn ongeweten zonden? Zuiver mij van mijn vele verborgen fouten" (Jes. 19, 13). En wanneer we bidden, kunnen we slechts, zoals de tollenaar, zeggen: "God wees mij, zondaar, genadig" (Lc. 18, 13). Dit wordt op verschillende manieren uitgedrukt in onze liturgische vieringen. Samen horen we de aansporing: "Laat dus de zonde niet heersen in uw sterflijk lichaam, zodat u aan zijn begeerten gehoorzaamt" (Rom. 6, 12). Dit herinnert ons aan het voortdurende gevaar, dat uitgaat van de macht van de zonde en haar werking in Christenen. In zoverre kunnen Lutheranen en Rooms-Katholieken samen de Christen verstaan als simul justus et peccator (tegelijk deugdzaam en zondaar), ondanks hun verschillen in benadering op dit punt.

B Het begrip "begeerte" wordt aan Rooms-Katholieke en Lutherse zijde in verschillende betekenis gebruikt. In de Lutherse belijdenisgeschriften wordt "begeerte" opgevat als menselijk verlangen, dat zichzelf zoekt, wat in het licht van de Wet, geestelijk verstaan, wordt beschouwd als zonde. In de Rooms-Katholieke opvatting is "begeerte" een neiging, die in de mensen blijft zelfs na de doop, die uit zonde voortkomt en tot zonde dwingt. Ondanks de verschillen die hier optreden, kan vanuit Luthers perspectief worden erkend, dat verlangen een opening kan worden waardoor de zonde aanvalt. Als gevolg van de macht van de zonde heeft heel de mens de neiging zich tegen God te verzetten. Deze neiging "komt" volgens zowel de Lutherse als de Rooms-Katholieke opvatting, "niet overeen met Gods oorspronkelijke plan voor de mensheid". 

Zonde heeft een persoonlijk karakter en leidt als zodanig tot de scheiding van God. Het is het egoïstisch verlangen van de oude mens en het gebrek aan vertrouwen in en liefde tot God. De werkelijkheid van de verlossing in de doop en het gevaar van de macht van de zonde kan onder woorden worden gebracht op zo'n manier, dat aan de ene kant de vergeving van zonden en de vernieuwing van de mensheid in Christus door de doop wordt benadrukt en dat aan de andere kant wordt gezien dat de gerechtvaardigden ook "voortdurend worden bloot gesteld aan de macht van de zonde, die hen nog altijd met haar aanvallen bestookt en die niet zijn uitgezonderd van een levenslange strijd tegen het loochenen van God ( ... ) 

C Rechtvaardiging komt tot stand "alleen door genade" en door geloof alleen wordt de mens gerechtvaardigd "los van de werken", "Genade schept geloof niet alleen wanneer geloof begint in een mens, maar zolang dat geloof duurt". 

De werking van Gods genade sluit menselijk handelen niet uit: God bewerkt alles, het willen en het volbrengen, daarom worden wij opgeroepen om ons in te spannen. 

 "Zodra de heilige Geest is begonnen met zijn werk van wedergeboorte en vernieuwing in ons door het Woord en de heilige sacramenten, is het zeker, dat wij kunnen en moeten meewerken door de kracht van de heilige Geest..." 

D Genade als de gemeenschap van de gerechtvaardigden met God in geloof, hoop en liefde wordt altijd ontvangen van het reddend en scheppend werk van God. 

Maar het is niettemin de verantwoordelijkheld van de gerechtvaardigden deze genade niet te verspillen maar in genade te leven. De aansporing om goede werken te doen is de aansporing om zich te oefenen in het geloof. 

De gerechtvaardigden moeten goede werken "doen met de bedoeling hun roeping te bevestigen, dat is, opdat zij niet van hun roeping afvallen door weer te zondigen". 

In deze zin kunnen Lutheranen en Rooms-Katholieken samen verstaan, wat is gezegd over de "bewaren van de genade". Zeker, "wat er ook in de gerechtvaardigden vooraf gaat aan of volgt op de vrije gave van het geloof is niet de grond van de rechtvaardiging en verdient die ook niet". 

E Door de rechtvaardiging worden we onvoorwaardelijk opgenomen in de gemeenschap met God. Dit sluit de belofte in van eeuwig leven; "Als we met Hem zijn verbonden in Zijn dood, zullen wij zeker met Hem verbonden worden in Zijn opstanding". 

In het laatste oordeel zullen de gerechtvaardigden ook geoordeeld worden op grond van hun werken. 

Wij aanvaarden een oordeel, waarin Gods genadig vonnis alles in ons leven en ons handelen zal aannemen, wat overeen komt met Zijn wil. Maar alles in ons leven, wat verkeerd is, zal worden blootgelegd en niet het eeuwig leven binnengaan. Ook de Formula Concordiae zegt: "Het is Gods wil en uitdrukkelijk gebod, dat de gelovigen goede werken moeten doen, die de heilige Geest in hen werkt, en God wil zich met hen verheugen omwille van Christus en Hij belooft hen een heerlijke beloning in dit en in het toekomstig leven". 

Iedere beloning is een gave van genade, waarop we geen aanspraak hebben.