Veranderingen in Secondaire Liturgische Elementen

Naast de Sacramentaria, kwamen andere belangrijke liturgische boeken tot ontwikkeling in deze periode. Deze omvatten lectionaria waarin de Schriftgedeelten voor bepaalde vieringen opgenomen ware, graduale die de gezangen voor de viering van de Eucharistie bevatten, en ordines die rubrieken bevatten— de instructies voor rituele handeling.

Ordines Romani (Roomse Ordinaria) zijn een verzameling van documenten die de vaste regels zijn voor verschillende liturgische diensten, waaronder de vroege Middeleeuwse Mis, of de Roomse Ritus.

Zelfs vόόr Gregorius I, begonnen secundaire elementen in de Roomse viering van de Eucharistie enige verandering te vertonen. Omstreeks 426 begon de Roomse liturgie abrupt met de Schriftlezing; Augustinus beschrijft een Paaszondagmis waar de eerste Schriftlezing enkel wordt voorafgegaan door een eenvoudige groet. De toevoeging van een gebed voor de lezingen in de vroegste sacramentaria duidt op de ontwikkeling van een inleidingsrite. In de 6de eeuw zien we dat de inleidingsrite uitgebreid is met het Kyrie, een litanie waarin elke aanroep beantwoord wordt door de gemeente met de Griekse frase voor "Heer, ontferm U" of "Christus, ontferm U." Deze toevoeging is ofwel een directe ontlening uit het Oosten of een bewerking van en verplaatsing van de voorbede die de woorddienst afsloten volgens Justinus de Martelaar. Het Kyrie dat gevonden wordt in het Gelasiaanse Sacramentarium is zeker bedoeld als voorbede. Het is opmerkelijk dat het Kyrie in het Grieks is, terwijl de rest van de liturgie vrijwel geheel in het Latijn is.

Kyrie : Veelal wordt het gebruikt in een gebed:

Kyrie eleison – Heer, ontferm u over ons

Christe eleison – Christus, ontferm u over ons

Kyrie eleison – Heer, ontferm u over ons

Kyrie is de aangesproken vorm van het Griekse woord kurios, "Heer".

Het Gloria, een loflied dat zijn oorsprong heeft in de Oosterse kerken, wordt ook in deze periode toegevoegd. Het is een voorbeeld van psalmi idiotici, niet-bijbelse teksten gemaakt in de stijl van de psalmen. Eerder was het Gloria in gebruik in de getijden; eerst werd het alleen in de Mis gebruikt als een teken van bijzondere plechtigheid als de Paus voorging. Toen het in de niet-pauselijke liturgie werd ingevoerd was dat beperkt tot Paaszondag. In de latere praktijk werd het gebruikt in alle missen die door een priester op Zondagen en plechtigheden gevierd werd, behalve in de boetetijden. Het Gloria wordt altijd gezien als een feestelijke toevoeging; het wordt niet vervangen door een ander element als het achterwege gelaten wordt.

Gloria : Het eerste gedeelte van het Gloria bestaat uit de Latijnse vertaling van de lofprijzing op de H. Drie-eenheid die de Engelen volgens de Luca 2:14 gesproken hebben nadat een van hen de geboorte van Jezus had aangekondigd aan de herders die zich op dat moment met hun kudden ophielden in de omgeving van Bethlehem. Een andere naam is de grote doxologie.

De afsluitende acclamatie in de vespers heet ook wel kleine doxologie.

Gloria in excelsis Deo                                Eer aan God in den hoge

Et in terra pax hominibus bonae                 en vrede op aarde aan de mensen die Hij liefheeft

Laudamus Te benedicimus Te.                 Wij loven U. Wij prijzen en aanbidden U.

Adoramus Te. Glorificamus Te.               Wij verheerlijke U en zeggen U

Gratias agimus Tibi propter magnam      dank voor Uw grote heerlijkheid.

gloriam tuam.

Domine Deus Rex caelestis, Deus         Heer God, hemelse Koning, God almachtige Vader;

Pater omnipotens.

Domine Fili unigenite, Iesu Christe.       Heer, eniggeboren Zoon, Jezus Christus;

Domine Deus Agnus Dei, Filius Patris. Heer God, Lam Gods, Zoon van de Vader;

Qui tollis peccata mundi, miserere nobis.   Gij die wegneemt de zonden der wereld, ontferm U over ons;

Qui tollis peccata mundi, suscipe            Gij die wegneemt de zonden der wereld, aanvaard ons gebed;

deprecationem nostram.

Qui sedes ad dexteram Patris,                 Gij die zit aan de rechterhand van de Vader,   ontferm U over ons;

miserere nobis.

Quoniam Tu solus Sanctus. Tu solus    Want Gij alleen zijt de Heilige. Gij allen de Heer.

solus Dominus.

Tu solus altissimus, Iesu Christe.            Gij alleen de Allerhoogste: Jezus Christus.

Cum Sancto Spiritu in gloria Dei Patris. Met de H. Geest in de heerlijkheid van God de Vader.

Amen                                                            Amen

Acclamationem Dei ad Vesperas          Kleine doxologie

Gloria Patri et Filio, et Spiritui                   Eer aan de Vader en de Zoon en de H. Geest.

Sancto.

Sicut erat in principio,                                Zoals het was in het begin, en nu en altijd en in de eeuwen der eeuwen.        

et nunc et semper et in saecula

saeculorum.

Amen.                                                          Amen.

De hervormingen van Gregorius de Grote (590-604) en zijn opvolgers, zoals paus Honorius I (625-638) en paus Gregorius II (715-731) betroffen de secundaire elementen van de Roomse Mis die deze een duidelijke vorm geven. De Kyrie litanie werd ontdaan van zijn aanroepen, zodat alleen de responsen "Kyrie eleison" en "Christe eleison" overbleven, misschien om de voorbereidende rite in te korten. Het aantal lezingen werd vastgesteld op twee; een extra lezing uit het Oude Testament komt nu voor op speciale dagen. Het zingen van het Alleluia voor de Evangelielezing werd een standaard deel van de Mis, behalve gedurende de 40-dagen tijd en andere boete tijden; eerder werd het alleen gebruikt tijdens de 50 dagen van Pasen.

Alleluia : is de acclamatie voor de evangelielezing. Het bestaat, naast het woord alleluia, uit een refrein op het woord 'alleluia', een kort vers, genomen uit het evangelie of de Psalmen en een herhaling van het alleluia-refrein.

De vreugdevolle, paselijke aard van het Alleluia moet niet passend geacht zijn voor de meer sombere aard van de boetetijden. Hoewel de vredeskus al verplaatst was naar een positie na het Eucharistisch gebed in de vroege 5de eeuw, werden de voorbereidende riten van de communie nieuw geordend zodat het Onze Vader gereciteerd werd direct na de Canon, gevolgd door de Vredeskus en de rite van het breken van het brood.

Onze Vader : Het Onzevader of Paternoster, dit gebed dateert reeds uit de 1ste eeuw. Het gebed is gericht aan God.

Onze Vader, die in de Hemelen zijt, geheiligd zij Uw Naam, Uw Rijk kome, Uw Wil geschiede, op aarde als in de Hemel.

Geef ons heden ons dagelijks brood en vergeef ons onze schulden, zoals ook wij vergeven aan onze schuldenaren,

en leid ons niet in bekoring, maar verlos ons van het kwade. [Want van U is het Koninkrijk, de kracht en de heerlijkheid, in eeuwigheid. Amen.]

Latijn :

Pater noster, qui es in caelis,

sanctificetur nomen tuum.

Adveniat regnum tuum.

Fiat voluntas tua,

sicut in caelo et in terra.

Panem nostrum quotidianum da nobis hodie,

et dimitte nobis debita nostra,

sicut et nos dimittimus debitoribus nostris.

et ne nos inducas in tentationem:

sed libera nos a malo.

[Quia tuum est regnum,

Et potestas,

Et gloria in saecula.]

Amen

Embolisme : In de katholieke misviering sluit de priester het gebed af met het embolisme.

Libera nos, quaesumus, Domine, ab     Verlos ons, Heer, van alle kwaad,

omnibus malis,

da propitius pacem, in diebus nostris,    geef genadig vrede in onze dagen,

ut, ope misericordiae tuae adiuti             dat wij gesteund door Uw barmhartigheid,

et a peccato simus semper liberi              altijd vrij mogen zijn van zonde,

et ab omni perturbatione securi               en beveiligd tegen alle onrust.

Exspectantes beatam spem                          terwijl wij uitzien naar de zalige vervulling van onze hoop,

et adventum Salvatoris nostri Iesu          de komst van onze Verlosser Jezus Christus.

Christi.

Quia tuum est regnum,                              Want van U is het koninkrijk

et potestas, et gloria                                      en de kracht en de heerlijkheid

in saecula.                                                   in eeuwigheid.

Het is een gebedstekst tussen twee andere in - zeg maar, een tussenvoegsel - met name de uitbreiding van het Onze vader in de eucharistie.

De laatste bede: 'Maar verlos ons van het kwade ...' wordt opnieuw opgenomen en aangevuld met een gebed om vrede. Hierna volgt dan de doxologie.

Doxologie : (Grieks: doxa - heerlijkheid) is een liturgische formule ter afsluiting van een gebed of een voorlezing. De doxologie van het Onze Vader zeer bekend: Quia tuum est regnum, Et potestas, Et gloria in saecula. Amen (‘Want van U is het koninkrijk en de kracht en de heerlijkheid in eeuwigheid. Amen').

In de katholieke liturgie komt de doxologie onder meer voor in de mis en de getijden.

Voorbeelden van een doxologie:

Per Dominum nostrum, Iesum Christum,          Door onze Heer, Jezus Christus,

Filium Tuum, que tecum vivit en regnat            Uw Zoon die met U leeft en heerst

in unitate Spiritus Sancti,                                     in de eenheid van de H. Geest,

per omnia saecula saeculorum.                          door de eeuwen der eeuwen.

Het eucharistisch gebed wordt altijd door de priester besloten met de slotdoxologie:

Per ipsum, et cum ipso, et in ipso,                       Door Hem, en met Hem en in Hem,

est tibi Deo Patri omnipotenti,            zal Uw Naam geprezen zijn, Heer onze God, almachtige Vader,

in unitatie Spiritus Sancti,                                    in de eenheid van de H. Geest,

Omnis honor et gloria per omnia saecula          hier en nu en tot in eeuwigheid.

saeculorum.

De gelovigen antwoorden : “Amen.”

Later introduceerde paus Sergius I (687-701) het zingen van het Agnus Dei om het breken van het brood te vergezellen — een litanie, mogelijk van Byzantijnse oorsprong, die plechtigheid verleent aan het ritueel van het breken van het brood voor de communie. Gregorius II voegde misformulieren toe (series collectagebeden en andere variabele teksten van het tijdeigen) voor de Donderdagen in de lijdenstijd, die tot dan toe a-liturgisch geweest waren.

Agnus Dei (Latijn voor Lam Gods) is een uitdrukking die verwijst naar Jezus Christus in zijn rol van de perfecte sacramentele opoffering die de zonden van de mens verzoent in de christelijke theologie.

In Johannes 1:29 en 1:36 wijst Johannes de Doper naar Jezus met de woorden: “ziet, daar is het Lam van God dat de zonde van de wereld wegneemt.” In Openbaring 5:4 e.v. treedt Jezus op in de gedaante van een geslacht Lam.

Het Agnus Dei of het Lam Gods wordt gezongen terwijl de priester het heilig brood breekt en de vermenging plaatsvindt: de priester laat een deeltje van de hostie in de kelk vallen.

Agnus Dei, qui tollis peccata mundi,   Lam Gods, dat de zonden van de wereld wegneemt,

miserere nobis.                                Ontferm U over ons.

Agnus Dei, qui tollis peccata mundi,      Lam Gods, dat de zonden van de wereld wegneemt,

misere nobis.                                          Ontferm U over ons.

Agnus Dei, qui tollis peccata mundi,      Lam Gods, dat de zonden van de wereld wegneemt,

dona nobis pacem.                            Geef ons de vrede.

Redenen voor liturgische hervormingen

De genoemde veranderingen hadden verschillende oorzaken. De opkomst van allerlei ketterse groepen leidde ertoe dat bisschoppen strikt werden ten aanzien van de orthodoxie van hun gebedsteksten, daarom stelde een vastgelegde serie gebeden hen gerust dat de gebruikte gebeden de juiste leer uitdroegen. Het nieuw ordenen en toevoegen van secundaire liturgische elementen weerspiegelt een behoefte aan variatie in het Westen tegenover een behoefte aan vaste teksten in het Oosten. Misschien speelde de onveiligheid die teweeg gebracht werd door de barbaarse invasies wel een rol bij de behoefte aan het vastleggen en goed ordenen van de eredienst.

Andere veranderingen in maatschappij en Kerk beïnvloedden de liturgische praktijk. Naarmate een groter deel van de bevolking Christelijk werd, begon het aantal de catechumenen (geloofsleerlingen) terug te lopen, zodat kinderdoop de norm werd. De opkomst van de kloosters is ook evident gedurende deze periode met de bijbehorende liturgische invloed. De pausen bouwden ook kloosters bij Roomse basilica’s en deze gemeenschappen namen de viering van de getijden op zich, met de bijbehorende monastieke liturgische praktijk. In de stad Rome kwamen twee typen liturgie duidelijker naar voren— de stads of parochie liturgie die in het algemeen gebruikt werd, en de uitgebreidere Pauselijke liturgie die gebruikt werd als de Paus ergens voorging.

De middeleeuwen worden vaak onderverdeeld in drie periodes:

• Vroege of donkere middeleeuwen: 4de tot 10de eeuw, worden gekenmerkt door het verval van het Romeinse Rijk, toenemende barbarisering en verschillende invasies, zowel van Germaanse stammen als van enkele steppevolkeren. De vroege middeleeuwen eindigen na het uiteenvallen van het rijk van Karel de Grote, die de feodaliteit heeft geïntroduceerd. Er ontstaan kleine lokale vorstendommen.

Benedictus van Nursia (gestorven 543/547) sticht het klooster van Monte Cassino en schreef voor zijn monniken een kloosterregel.. Hieruit ontstaan de Benedictijnen. De kloosters worden in de komende eeuwen belangrijke plaatsen binnen het christendom.

In deze periode komt de islam op in Arabië. Deze religie is gebaseerd op de openbaring van de Koran aan de profeet Mohammed (570-632). De Islamitische veroveringen vingen begin van de zevende eeuw aan. Begin de achtste eeuw hadden de Arabieren, de Levant, Egypte, Noord-Afrika en het Iberisch Schiereiland veroverd. Grote gebieden gaan verloren voor het Oost-Romeinse Rijk en de aanvankelijk christelijke bevolking in deze gebieden gaat grotendeels geleidelijk, al of niet onder dwang, over tot de islam.

Ze zetten hun veroveringen verder in de zuidelijke helft van Frankrijk. Onder leiding van de Frankische vorst Karel Martel werd in 732 die opmars definitief gestuit in de Slag bij Poitiers. Toch blijft nog eeuwenlang het Iberische schiereiland grotendeels onder bestuur van de moslims. De overwinning van Karel Martel droeg bij aan de vestiging van de Karolingische dynastie.

Het Oost-Romeinse Rijk wist zich nog bijna een millennium te handhaven en evolueerde tot het middeleeuwse, Grieks-christelijke Byzantijnse Rijk. Hoewel een Byzantijnse poging om de Romeinse hegemonie te herbouwen faalde was de Byzantijnse cultuur en economie eeuwenlang een van de meest geavanceerde in Europa en het Middellandse Zeegebied. De culturele en politieke eenheid van West-Europa en het Middellandse Zeegebied, die eeuwenlang opgelegd was door het Romeinse Rijk, werd echter geleidelijk aan verbroken.

• Hoge of volle middeleeuwen: 10de tot 13de eeuw, worden gekenmerkt door het belang van de feodale structuren. Gaandeweg herstelt het centraal gezag zich. De paus en de Duitse keizer zijn de belangrijkste machten. De Europese staten richten zich buiten Europa voornamelijk op het Midden-Oosten: dit is de tijd van de Kruistochten. In economisch en cultureel opzicht is dit een bloeiperiode.

De oorspronkelijke verovering van Palestina door islamitische strijdmachten had aanvankelijk nauwelijks een storende werking op de pelgrimage of bedevaart naar de heilige plaatsen van de christenen, zoals Jeruzalem, Bethlehem en Nazareth. Hoewel in 1009 de Heilig Grafkerk werd vernietigd door de Fatimidische kalief, Al-Hakim, stond zijn opvolger het Byzantijnse Keizerrijk weer toe om de kerk te herbouwen en werd ook pelgrimage weer toegestaan.

In 1054 voltrekt zich het grote schisma tussen de oosterse en westerse kerk.

In 1063 begint op het Iberische schiereiland de Reconquista, de terugverovering van het land dat in de 8e eeuw door de islamieten was veroverd. Deze strijd zou met tussenpozen doorgaan tot 1492.

Het beslissende verlies van het Byzantijnse leger tegen de Seltsjoekse Turken in de Slag bij Manzikert in 1071 zorgde voor de eerste bedes om hulp en troepen vanuit het westen. Er werd dus niet alleen gestreefd naar het heroveren van Jeruzalem, maar ook het bijstaan van het Byzantijnse leger tegen de Turken, het voorkomen van gebiedsuitbreiding van de islamieten en het vergroten van de invloed van het westen in het oosten. De toenemende stabiliteit en groei in Europa maakte het voor het eerst mogelijk om ook daadwerkelijk in te gaan op de bedes.

Onder de impuls van Robert van Molesme werden de cisterciënzers- en de kartuizerorden opgericht

Eerste Kruistocht: 1096–1099

Tweede Kruistocht : Bernard van Clairvaux (1093–1153) is een van de meest invloedrijke personen in de eerste helft van de twaalfde eeuw. Hij werkt aan de hervorming van het kloosterleven. Hij is een groot prediker en de belangrijkste motivator van de 2^de Kruistocht.

• Late middeleeuwen: 13de tot 15de eeuw.

Om de wildgroei van armoedebewegingen en nieuwe orden te stuiten, aanvaarde paus Innocentius III de bedelorden van de Franciscanen (1209) en de Dominicanen (1214). Het Vierde Lateraans Concilie bepaalde, dat alle nieuwe religieuze orden, de regel van Augustinus moeten aannemen.

De kennis meegebracht uit de kruistochten en opgedaan in de strijd tegen Arabische invallen in Spanje brengt een langzame overgang naar de nieuwe tijd. De Europese rijken richten hun aandacht buiten Europa op het Oosten. Door de opkomst van rijke steden vermindert de greep van het feodale systeem. De Zwarte Dood bereikt Europa: hele streken raken ontvolkt door de pest.

Het Heilige Roomse Rijk was inmiddels een kieskoninkrijk geworden, hetgeen betekende dat de koning voortaan werd gekozen door zeven keurvorsten. Deze gaven er doorgaans de voorkeur aan het koningschap regelmatig van dynastie te laten wisselen.

Langzaam groeide het centraal gezag ten nadele van de kleine heren. Er ontwikkelden zich geleidelijk sterke monarchieën in Frankrijk en Engeland.

De ontwikkeling van de boekdrukkunst zou een van de belangrijkste uitvindingen in de wereldgeschiedenis blijken te zijn. Het merendeel van de gedrukte teksten waren in eerste instantie Bijbels, devote literatuur en heiligenlevens, maar de resulterende democratisering van kennis maakte na de middeleeuwen ook de wetenschappelijke revolutie mogelijk en versnelde onder meer de Reformatie en de Verlichting. 

In 1517 publiceerde Maarten Luther (1483 – 1546) zijn “95 stellingen”. In 1534 werd de orde van de Jezuïeten gesticht, zij zouden een grote rol spelen in de contrareformatie tegen de protestanten. Tussen 1545 en 1563 werd het concilie van Trente gehouden. Dit concilie had als doel de misstanden en misbruiken binnen de rooms-katholieke kerk aan te pakken. Er moest ook duidelijkheid geschapen worden omtrent de door de protestanten betwiste geloofspunten. De besluiten van het concilie vatten de positie van de rooms-katholieke kerk ten opzichte van de protestanten samen in 126 Anathema’s (vervloekingen). Men kan dit concilie beschouwen als het hart van de contrareformatie.

De term 'humanisme' is afgeleid van het Latijnse woord humanitas (menselijkheid); bovendien gebruikten Italiaanse geleerden en litterati in de veertiende en vijftiende eeuw ook zelf al het woord humanisten. De term 'humanisme' is echter pas in de negentiende eeuw ingevoerd.

Evolutie van de Gallicaanse liturgieën

Omdat veel van de Roomse sacramentaria gekopieerd werden in Gallicaanse gebieden, moeten we aannemen dat de Roomse liturgie gebruikt werd als model in de Gallicaanse gebieden. Enige invloed vanuit de Oosterse Romeinse Kerk is duidelijk zowel in de Gallicaanse als de Oud Spaanse liturgie, zoals de introductie van het Trisagion voor de lezingen in deze rites. De trinitarische interpretatie van deze tekst benadrukte het orthodoxe geloof in gebieden waar veel ketterse groepen waren die de leer van de Drie-eenheid aanvielen. In het algemeen verwelkomde de Gallicaanse liturgie liturgische vernieuwingen uit bronnen van buiten, in tegenstelling met Rome, dat veel terughoudender was in het aannemen van vreemde elementen. De Milanese liturgie ontwikkelde voorbereidende gedeelten voor de Eucharistie die leken op de Roomse maar een enigszins andere volgorde hadden. Milan behield de oudere traditie van de vredeskus voor het berieden van de gaven en het gebruik van de Oud Testamentische lezing gedurende de viering van de Eucharistie.