8 schip : (beuk) is de langgerekte ruimte in (meestal) west-oostrichting, die aan de oostkant wordt voortgezet door het koor.

Bij veel kerken staat tussen het schip en het koor een transept (dwarsschip, dwarsbeuk), waardoor een Latijns kruis ontstaat, de traditionele vorm van romaanse en gotische kruiskerken.

Evenwijdig aan het schip kunnen zich zijbeuken bevinden, die door arcaden van het middenschip worden gescheiden. Als deze zijbeuken ongeveer even hoog en breed zijn als het middenschip spreekt men van een hallenkerk. Eenvoudige kerken zonder dwars- en zijbeuken worden zaalkerken genoemd. Bij lagere zijbeuken wordt dat afhankelijk van de situatie basilicaal of pseudo-basilicaal genoemd.

Dit onderdeel van het kerkgebouw kreeg zijn naam omdat het op een omgekeerd schip lijkt. De term "schip" komt is een leenvertaling uit het Grieks (naos), Latijn navis, Frans nef.

Het schip is het deel van de kerk waar de kerkgangers plaatsnemen.

Als een kerk al voorzien was van een zijbeuk, werd deze in de Middeleeuwen vaak uitgebreid met meerdere zijbeuken, zoals te zien is bij de OLVrouwekathedraal te Antwerpen met drie zijbeuken aan beide zijden. Als de stad na al deze bouwactiviteiten nog steeds genoeg geld had, werden er vaak nog een rij kapellen naast de zijbeuken gebouwd.

Een zijkapel is een kapel dat meestal tegen de zijbeuken van de kerk is gelegen, soms ook direct tegen het schip. In een zijkapel is vaak een zijaltaar geplaatst tegen de oostelijke wand. Een aparte vorm van zijkapellen zijn de straalkapellen, die zich in een krans rondom het priesterkoor of de kooromgang bevinden.

Zijkapellen zijn vaak gesticht door een gilde of door een weldoener van de kerk. Een zijkapel is meestal gewijd aan Maria, een heilige of een bepaalde devotie (zoals het H. Hart van Jezus of OLV van Altijddurende Bijstand). In de kapel staat meestal een altaar met een beeld of schildering van de desbetreffende heilige of devotie. Ook kunnen zijkapellen dienen als plek voor een grafmonument voor een hooggeplaatste geestelijke of een welgesteld persoon.

Een beuk is een langgerekte ruimte tussen twee rijen kolommen; hij bestaat uit meerdere aan elkaar geschakelde traveeën.

De mannenkant en vrouwenkant waren als men binnenkwam in de kerk respectievelijk de rechter- en linkerzijde van het schip. Tot begin jaren 60 van de 20e eeuw was het in kerken gebruikelijk dat de mannen en vrouwen gescheiden plaatsnamen in de kerkbanken.

Dit gebruik is voortgekomen uit een soortgelijk gebruik in Romeinse basilieken, waar men aan de rechterzijde het senatorium of mannenpand vond, waar de belangrijke mannen en eventueel monniken zaten. Ter linkerzijde bevond zich het matronaeum of nonnenkoor. Hier zaten de zusters en belangrijke vrouwen.

Hoewel dit gebruik opgeheven is, is het nog wel aanwijsbaar. In veel kerken zijn namelijk de vrouwelijke heiligen afgebeeld ter linkerzijde en de mannelijke ter rechterzijde van de kerk.

9 zijbeuken : evenwijdig aan het schip maar lager

10 narthex : (atrium, paradijs) is de voorhal of portaal.

narthex

Oorspronkelijk was de narthex een voorhal en maakte deel uit van de galerij om het atrium (voorhof) van vroegchristelijke kerken. Later kreeg de narthex het karakter van een portiek. Men veronderstelt dat catechumenen (doopleerlingen) en penitenten (boetelingen) hier mochten staan. Waar het atrium later verviel, ging de narthex deel uitmaken van de kerk zelf en werd meer een besloten ontmoetings-ruimte. Als onderdeel van de ingang ligt de narthex traditioneel aan de westzijde van de kerk.

In de romaanse pelgrimskerken vormde de narthex vaak een afgescheiden voorkerk waar de pelgrims gemaand werden de wereldlijke onrust van zich af te laten glijden alvorens tot het heilige binnen te treden. Zo werd de narthex in het Maas- en Rijngebied vervangen door een westwerk, een apart bouwwerk met eigen priesterkoor (westkoor) en soms meerdere verdiepingen met galerijen rondom een atrium. Een voorbeeld hiervan is de Basiliek van de H. Magdalena te Vézelay waar een eerste portaal met timpaan, dat het laatste oordeel voorstelt, toegang geeft tot de narthex en een tweede portaal vanuit de narthex toegang geeft tot de kerk.

Basiliek van de H. Magdalena te Vézelay

Andere ruimten :

Crypte : is een ondergrondse ruimte, veelal bedoeld als begraafplaats of om relikwieën van martelaren en andere heiligen tentoon te stellen. Een crypte vindt men meestal in romaanse kerken. De crypte bevindt zich vaak onder het priesterkoor of de viering, maar andere locaties in of buiten de kerk zijn mogelijk.

Doopkapel : (baptisterium) is een afgezonderd deel van een kerk waarin het doopvont (ook wel piscina genoemd) staat.

Baptisterium als vrijstaand gebouw

In Zuid-Europa was het veelal een achthoekig, vrijstaand, gebouw, stond aan de westzijde van een kathedraal of hoofdkerk en was gewijd aan Johannes de Doper. De uitgebreide manier waarop baptisteria versierd en gebouwd zijn wijst op de grote waarde die de christenen hechten aan het doopritueel. Het doopritueel symboliseert de intrede in een geloofsgemeenschap, het hoofd wordt besprenkeld met water (vroeger werd men geheel ondergedompeld) om de zonden af te wassen en gezuiverd te worden van de erfzonde. Na het ritueel is men als lid van de kerk aangenomen.

Het eerste baptisterium, het baptisterium van Lateranen, was achthoekig. Dit model is vaak nagebouwd, soms werd het ook wel twaalfzijdig gebouwd. Het doopvont in het midden van het baptisterium stond drie treden hoog. Vaak werd er bij de versiering een gouden of zilveren duif gebruikt, voor de rest zijn alle iconen, fresco’s of mozaïeken gebaseerd op het leven van Johannes de Doper.

Baptisterium van Lateranen

Het doopvont zelf was voorheen altijd van steen, maar in latere tijden werd ook wel metaal gebruikt. Het water in het doopvont komt uit natuurlijke bronnen, en wordt gezegend door de pastoor.

In de vroege jaren van het christendom waren er nog geen baptisteria, deze kwamen pas toen drie keer per jaar grote groepen kinderen gedoopt werden. Door het grote aantal personen dat in het baptisterium moest passen, waren deze in die tijd erg groot. Als er een tijd niets op het programma stond, werd het baptisterium verzegeld met een special zegel van de pastoor. Later gingen ook volwassen hun zonden laten afwassen. Soms was een baptisterium verdeeld in twee delen, voor elk geslacht een. Er bestonden zelfs kerken waar twee baptisteria aanwezig waren voor de scheiding.

In het baptisterium was ook vaak een vuurplaats aangebracht, om de dopelingen warm te houden na de onderdompeling. Naast het dopen had het baptisterium ook nog andere functies: hoewel het verboden was door de Concilie van Auxerre (578) werd het baptisterium af en toe als begraafplaats gebruikt voor belangrijke personen. 

Baptisterium als doopkapel in het kerkgebouw

Grotere kerken en kathedralen in Noord-Europa beschikken vrijwel altijd over een in doopkapel in het kerkgebouw, die uitsluitend voor dit doel gebruikt wordt. In sommige gevallen werd in de late middeleeuwen een ruimere doopkapel aan het bestaande kerkgebouw toegevoegd. Deze laatgotische doopkapellen zijn soms van buitenaf als aparte ruimte herkenbaar, maar maken toch integraal deel uit van het hoofdgebouw en zijn ook in alle gevallen slechts vanuit de kerk te betreden.

Oksaal : (orgeltribune, orgelgalerij, zangkoor) is een balkon aan de westzijde of achterzijde van het schip in een kerkgebouw.

Een oksaal biedt ruimte aan het zangkoor en het grote kerkorgel. Oorspronkelijk was het woord "oksaal" synoniem met "doksaal", de afscheiding tussen het priesterkoor en het middenschip waarop zich meestal ook een orgelbalkon bevond. Later heeft de term, vooral in de katholieke parochies na de tijd van de Reformatie, een betekenisverandering ondergaan tot synoniem van orgelbalkon of -galerij.

Vieringtoren : (kruisingtoren, lantaarntoren, transepttoren) is een kerktoren midden op de kruising van een kerk. Indien de vieringtoren vrij klein is uitgevoerd noemt men het ook wel een (vierings)dakruiter. Indien de vieringtoren een koepel is, spreekt men van een vieringkoepel en wordt de kerk een kruiskoepelkerk genoemd. Vieringtorens kunnen gemaakt zijn van steen, maar vaak is dit te zwaar voor de kruispijlers. Daarom worden vieringtorens ook vaak van hout gemaakt, vaak beschermd met een loden bekleding. Soms dient de vieringtoren als klokkentoren.

Torenspits : is een conische of piramidale structuur boven op een gebouw dat vaak het hoogste gedeelte van een bouwwerk vormt, uitgevoerd in steen of in hout bekleed met leien of lood. Vaak wordt een dergelijke puntige of taps toelopende structuur toegepast als bekroning op torens en andere gebouwen, maar kunnen ook als losstaand object toegepast worden. Etymologisch komt het woord spits van het nieuwhoogduitse spitza en het oudhoogduitse spizza, "punt" betekenend. Het Engelse woord spire is afgeleid van het Angelsaksische "speer".

Symbolisch gezien hebben spitsen twee functies. De eerste is het verkondigen van macht. Een spits, met de herinnering aan de speerpunt, geeft de indruk van kracht. De tweede is het omhoog reiken in de richting van de hemel. Het hemelse en hoopvolle gebaar van de spits is een reden voor zijn toepassing in religieuze gebouwen. Een spits op een kerk of kathedraal is niet alleen een symbool van vroomheid, maar wordt vaak gezien als een symbool van de rijkdom en het prestige van de orde, of opdrachtgever die opdracht gaf voor de bouw.

Spitsen worden als architectonisch ornament veelvuldig aangetroffen op christelijke kerken bovenop of in plaats van de kerktoren. Hoewel elk kerkgenootschap kan kiezen om een spits toe te passen in plaats van een toren, is het ontbreken van een kruis op het bouwwerk een vaker voorkomend verschijnsel op rooms-katholieke en andere pre-reformatorische kerkgebouwen.

Hoewel de kerk te Rome de Paascyclus al heel vroeg vierde, vierde de Roomse kerk de Kerstcyclus pas vanaf de 5de eeuw uitgebreid. In navolging van de Oostelijke kerken begon Rome het feest van Drie-koningen rond 400 te vieren. Na het Concilie van Efeze in 431, werden Kersvieringen verrijkt met een nachtmis in de kerk van Santa Maria Maggiore in Rome.

Mozaïek uit de Apsis in de Santa Maria Maggiore : kroning van Maria

Deel van de vroegste Christelijke traditie waren dagelijkse gebeden op het derde, zesde en negende uur, ofwel als individuele gebeden, of als huisdiensten. Deze gebedstijden waren analoog aan de Joodse gebedsuren. In de vierde eeuw treffen we de openbare viering van het morgen gebed (Lauden) en het avondgebed (Vespers) aan in al de belangrijke kerken van Rome.

Eredienst buiten Rome en Noord-Afrika

Gedurende de tijd dat het Christendom een plek kreeg in Rome, verspreidde het zich ook door de Westelijke provincies van het Romeinse Rijk. In het Oosten waren er verscheidene invloedrijke centra, zoals Jeruzalem, Antiochië en Alexandrië; in het Westen was Rome alleen het centrum dat toonaangevend was voor de liturgische praktijk. Dat blijkt uit het feit dat het Latijn algemeen werd aangenomen voor de Westerse Christelijke liturgie. We nemen aan dat de Westerse kerken buiten Rome de uniforme liturgische praktijk van het vroege Christendom deelden, met lokale variaties.

Al vroeg ontdekken we twee stromen van liturgische traditie in het Westen: de Noord-Afrikaanse en Roomse traditie, en de Gallicaanse traditie die de rest van het West Romeinse Rijk besloeg, inclusief noord Italië. De term "Gallicaans" is enigszins verwarrend want die wordt zowel gebruikt om in het algemeen de liturgische familie van Westerse riten buiten de Noord-Afrikaanse en Roomse traditie, en meer specifiek om de liturgie van de regio Gallië te beschrijven. Omdat uitgebreide Gallicaanse liturgische bronnen ontbreken uit deze periode, is het onmogelijk om met zekerheid te zeggen of hun oorspronkelijke vormen het eenvoudige, nuchtere Romeinse karakter deelden, of dat hun vroegste teksten het uitgebreide karakter van de Oosters Romeinse teksten hadden, dat we ook in Gallicaanse teksten van latere datum aantreffen.

De Westerse traditie die het meest lijkt op de Rooms-Noord Afrikaanse rite wordt gewoonlijk de Ambrosiaanse of Milanese liturgie genoemd. Het Eucharistisch gebed dat door Ambrosius in 390 wordt aangehaald is substantieel hetzelfde als de canon die later in Roomse documenten wordt gevonden. Zelfs in de tijd van Ambrosius had de Milanese rite een aantal kenmerken die deze onderscheidde van de Roomse praktijk, zoals voetwassing als deel van de doopviering, en het verbod op vasten op zaterdag, zelfs gedurende de 40-dagen tijd. De praktijk van het zingen van antifonen en hymnes (gezangen) is deel van het erfgoed van de vroege Milanese kerk.

De Spaanse of Visigotische liturgie, gewoonlijk de Mozarabische Rite genoemd, werd gepraktiseerd op het Iberische Schiereiland.

Mozarabische rite : Latijnse ritus afkomstig van de uit de islam en het joodse geloof tot het christendom bekeerde gelovigen.

Er wordt aangenomen dat Noord-Afrikaanse en Roomse bronnen de kern vormden van de vroegste praktijk, hoewel latere vormen ook karakteristieken van de Oosterse Kerken vertonen.

De Gallicaanse liturgie die gepraktiseerd werd in Gallië vertoont een grotere verscheidenheid aan plaatselijke gebruiken. Een Keltische variant werd gebruikt door de Ieren, Schotten en de Welsh. Een kenmerk van de Gallicaanse liturgie is het gebruik van een serie korte variabele gebeden, waar de Roomse rite een enkel geïntegreerd gebed gebruikt. Een ander kenmerk dat verschillend is, is het gebruik van een collage van teksten uit verscheidene boeken van de Bijbel voor de lezing.

Gregoriaanse Hervorming

Veranderingen voor Gregorius de Grote

Zelfs voor de tijd van Paus Gregorius I (pontificaat 590-604) kunnen we een aantal trends zien in de evolutie van de Westerse liturgie. Hoewel de boeken van de Schrift gebruikt werden voor lezingen in de liturgie vanaf de vroegste tijd, werden er ook andere teksten en gebeden gebruikt uit de mondelinge traditie of geïmproviseerd volgens algemeen geaccepteerde vormen. In deze periode van de geschiedenis worden de teksten vastgelegd en opgeschreven in allerlei liturgische boeken. Een andere belangrijke trend is de verspreiding van de Roomse liturgie naar gebieden die de Gallicaanse liturgie gebruiken en de vermenging van Roomse en Gallicaanse elementen. Hoewel de Roomse liturgie gedurende deze periode trouw blijft aan zijn traditionele vorm die al voorkwam in de vroege bronnen zoals de Apologia van Justinus, is de trend die we zien de modificatie en herordening van een aantal secondaire elementen in de viering van de Eucharistie.

Justinus de Martelaar : was een bekeerde heiden en werd een belangrijke apologeet. Wat we over zijn leven weten, komt hoofdzakelijk uit zijn eigen geschriften. Hij is geboren te Flavia Neapolis (nu Nablus) in Palestina. Als jonge man bezocht hij diverse filosofische scholen, op zoek naar de waarheid. Op een dag was hij aan het mediteren, en ontmoette hij een vreemdeling die hem de zwakheid van alle filosofische stelsels aantoonde, en op de profeten van de Hebreeuwse Bijbel wees. Justinus, die al eerder onder de indruk was gekomen van de moed van vervolgde christenen, bekeerde zich tot het christendom. Hij trok rond in een filosofenmantel, lerend dat hij in Christus een meer perfecte filosofie bezat. Hij gaf les te Efeze en te Rome.

Rond 165 werd hij in Rome vanwege zijn christelijke overtuigingen berecht door een rechtbank onder leiding van de stedelijke prefect Junius Rusticus. Dit proces eindigde in de veroordeling en executie van Justinus. Tegen de joden zei hij: "jullie hebben het toppunt van jullie verdorvenheid bereikt in de haat tegen de Rechtvaardige (Jezus) die jullie hebben gedood".

De eerste apologie bevat zijn leer over de Eucharistie, die een inkijk geeft in de leer over het sacrament in de vroege kerk: 

“Wij noemen dit eten Eucharistie [Eucharistie betekent dankzegging]; en niemand mag eraan deelnemen, behalve hij die gelooft dat onze leer waar is en die gewassen is in het wassen dat ter kwijtschelding van de zonden en ter wedergeboorte dient [het doopsel], en die daardoor leeft zoals Christus heeft bevolen. Want niet als gewoon brood of gewone drank ontvangen wij deze [het brood en de wijn]; maar net als Jezus Christus onze Heer, die vlees is geworden door het Woord van God, zowel vlees en bloed had voor ons heil, zo ook zijn wij onderwezen dat het eten dat gezegend wordt door het gebed van Zijn woord, en waardoor ons bloed en vlees wordt gevoed door de verandering, zowel het vlees als het bloed van die vleesgeworden Jezus is.”