Het boetesacrament

Het boetesacrament maakte in het Westen deel uit van de vroegste traditie, zoals Origenes en Cyprianus getuigen. Het werd gezien als een remedie tegen een ontsporing na de doop — voor ernstige zonden die publiek schandaal opriepen zoals: moord, echtbreuk en van het geloof afvallen. Zoals in de Oostelijke Kerk werden ordes van boetelingen gevormd, maar iets anders behandeld. In Rome werden zij niet weggezonden samen met de catechumenen, aan het eind van de liturgie van het woord. Ze mochten de hele dienst bijwonen, maar ontvingen de communie niet. Speciale zegengebeden voor boetelingen voor of na de communie zijn teruggevonden zowel in Noord-Afrika als in Rome. De boeteperiode liep ten einde met een sacramentele viering met handoplegging; aan het begin van de 5de eeuw vond dit plaats op Witte Donderdag.

Catechumeen of doopleerling : is binnen het Christendom iemand die zich voorbereidt op zijn doopsel (en/of vormsel). Je kunt er het woord catechese in herkennen, het opvoeden tot geloof.

In de vroegste periode van de Kerk, toen hele gebieden gekerstend werden, gebeurde het veel vaker dan in de huidige tijd dat volwassenen gedoopt werden. Deze volwassenen kregen ter voorbereiding op het doopsel onderricht in de christelijke leer en werden catechumenen genoemd. Catechumenen mochten enkel het eerste deel van de mis bijwonen, waar uit de schrift werd gelezen en deze lezingen werden toegelicht. Het tweede deel van de mis (de dienst van het altaar) was voorbehouden voor de gedoopten. In de oudste kerken vindt men bij de ingang nog vaak een narthex, waar de catechumenen plaatsnamen.

De veertigdagentijd, de voorbereidingstijd op Pasen, was voor de catechumenen uit die jonge Kerk een intense voorbereidingsperiode op hun doopsel, vormsel en eerste communie. Zij werden begeleid door twee gedoopte christenen, die hun peter en meter waren. Naarmate de Kerk groeide werden in christelijke regio's vrijwel allen reeds als kind gedoopt. Het catechumenaat voor volwassenen, als voorbereidings-periode op het doopsel, kwam daardoor minder frequent voor.

Ook tegenwoordig vindt het catechumenaat bij voorkeur plaats in de veertigdagentijd. Op Aswoensdag worden de doopleerlingen aan de kerkgemeenschap voorgesteld. Tevens ontvangen zij een exorcisme en worden zij gezalfd met de catechumenenolie. In de Paaswake worden zij gedoopt.

Delen van een Kerk

Romaanse stijl of gotische stijl : Ondanks de benaming is het romaans als bouwstijl slechts indirect gebaseerd op de bouwstijl van de Romeinen. Feitelijk komt zij voort uit de Karolingische bouwkunst, waarin principes uit de Romeinse architectuur werden herontdekt.

Romaanse Kerk

De romaanse stijl werd gekarakteriseerd door kleine rondboogvensters en decoraties met eveneens ronde bogen. De muren waren doorgaans dik en versierd met lisenen, friezen en spaarvelden waarin eveneens ronde vormen domineren. De muren droegen het grootste deel van het gewicht van het gebouw op zich, waardoor grotere ramen niet mogelijk waren. Daarom was het in romaanse kerken altijd vrij donker.

De stijl maakte een geleidelijke ontwikkeling door die uiteindelijk, door de grootschalige toepassing van het kruisribgewelf, zou leiden tot het ontstaan van de gotische bouwstijl, waardoor het romaans werd verdrongen.

De vroeggotiek  begint als bouwstijl in het jaar 1122. In de abdij van St-Denis bij Parijs wordt een grote verbouwing in gang gezet. Dit zou het eerste vroeggotische bouwwerk worden.

Het verschil tussen de gotiek en het romaans is dat de gotiek voorheen als noodzakelijk beschouwde bouwelementen weglaat. Dit was mogelijk door de toepassing van kruisribgewelf, spitsboog en pilaren.

Gotische Kerk

Buitenwaartse krachten, die de neiging hebben de muren naar buiten te drukken, waren in de romaanse architectuur met zijn dikke muren geen probleem, maar moesten bij deze veel lichtere constructie wel afgevoerd worden. Hiervoor werd de luchtboog verder ontwikkeld. Hierdoor ontstond een sterke constructie die in de romaanse stijl onmogelijk was en die een grotere verticaliteit toeliet. Dit zorgde ervoor dat de kerken veel hoger konden worden en dat er ruimte vrijkwam in de kerk, door het weglaten van dragende onderdelen.

De vroeggotiek zou opgevolgd worden door de hooggotiek. De hooggotiek kenmerkte zich vooral doordat de gotiek nog meer werd toegepast.

Grondplannen van stijlvormen :

Romaanse kerk :

1 apsis : zetel waar de bisschop zat – is een halfronde, veelhoekige, nisvormige ruimte. In de gotische kerken wordt vaak van een koorsluiting gesproken.

Het chevet  is de gehele afsluiting van het koor. Het chevet omvat de apsis of koorsluiting, de straalkapellen en het deel van de kooromgang dat om de apsis ligt.

2 priesterkoor (koor, hoogkoor) : daar bevindt zich het hoofdaltaar.

Een priesterkoor is het oostelijkst gelegen deel van een kerkgebouw. In het koor staat het hoogaltaar, het belangrijkste altaar in een kerk. Een priesterkoor kan in verschillende mate afgescheiden zijn van de rest van de kerk door middel van niveauverschil in de vloer, communiebanken, een doksaal of zelfs een koorhek. 

Hoofdaltaar in de St Jacobskerk te Antwerpen

Meestal is een kerk met het koor naar het oosten gericht, omdat dit de richting is waar de zon opkomt en omdat Jezus Christus wordt gezien als de Sol Oriens, het 'Licht van de Wereld', de 'Zon der Gerechtigheid' (Joh 8, 12; Mal. 3, 20). Het is ook in het oosten dat Jezus volgens de Bijbel zal terugkeren om de levenden en de doden te oordelen (Matt 24, 27). Grote romaanse kerkgebouwen bezitten vaak twee koren: een oostkoor (het priesterkoor) en een westkoor.

Westkoor

Een hoogkoor onderscheidt zich van een normaal koor, doordat het door zijn hoogte uitsteekt of ooit uitstak boven het vloerniveau van het middenschip.

Het koor is ontstaan uit de apsis. De monniken en hun liturgie kregen een plaats buiten de kerk van het klooster, in de gewone parochiekerken en kathedralen. Die liturgie bestond uit het dagelijks gebed op een aantal vaste momenten, waarbij ook gezongen werd. De monniken kregen, vanwege hun bijzondere plaats in de kerkelijke gemeenschap, ook een bijzondere plaats in het kerkgebouw. Zij kregen een afgescheiden plaats bij het hoofdaltaar. Het hoofdaltaar werd in de apsis geplaatst. De apsis werd verlengd in oostelijke richting en aan de zuid- en noordzijde van het op deze manier ontstane koor werden koorbanken geplaatst. De monniken zaten tussen schip en altaar in.

Koorbanken

Naarmate de kerkarchitectuur zich verder ontwikkelde werd ook meer symboliek in de architectuur gelegd: naast de kruisvorm van de kerk moest het koor en de apsis samen omgeven zijn door twaalf pilaren, wat de twaalf apostelen symboliseert. De vier pilaren aan de vier hoeken van de kruising staan voor de vier evangelisten (Mattheüs, Markus, Lucas en Johannes). Het is gebruikelijk dat de monniken elkaar psalmen en hymnen toezingen en daaruit is het begrip koor als aanduiding voor een groep mensen die in samenzang zingen ontstaan.

Westwerk : (westkoor, westbouw) is een monumentaal bouwwerk aan de westkant van een kerk. Het westwerk vervangt de meer gebruikelijke narthex met westtoren(s). Bij de oudste westwerken is uitwendig een verdeling tussen middenruimte en traptorens kenmerkend. Een portaal ontbreekt meestal; dit bevindt zich doorgaans elders. Het westwerk is meestal inwendig verdeeld in verdiepingen en heeft vaak op de begane grond een extra priesterkoor, het westkoor. Soms is er ook een kapel op een van de verdiepingen. Bij grotere westwerken bevinden zich rondom een atrium naar het schip gerichte galerijen.

3 doksaal : wand tussen schip en priesterkoor Een doksaal of jubee is een houten of stenen wand die in een kerk het schip scheidt van het priesterkoor. Het heeft dezelfde functie als een koorhek. De term doksaal is afkomstig van het Latijnse woord voor rug: dorsa, klaarblijkelijk om hiermee de sluiting, de 'rug' van het koor aan te duiden. De term jubee, die uit het Frans komt, is ontleend aan "Jube, domine, benedicere" (Heer, wil mij zegenen) en geeft een belangrijke liturgische functie van het doksaal aan. Het is het verzoek van de diaken voordat deze zich voor het lezen van het evangelie naar de ambo bij het doksaal begaf.

Doksaal in de St Jacobskerk te Antwerpen

Ten gevolge van de Katholieke Reformatie ontstond het verlangen het hoogaltaar weer zichtbaar te maken voor de gelovigen. Vele oude doksalen werden verwijderd en uit de late gotiek zijn er slechts enkele bewaard gebleven.

Een ambo is een benaming voor een kleine stenen preekstoel in oudchristelijke basilieken. Vaak waren er twee ambo's aan de uiteinden van de afsluiting van het koor en het schip van de kerk. Zij waren bestemd voor de lezing van het epistel en het evangelie. Onder invloed van de vernieuwing van de liturgie sinds het Tweede Vaticaans Concilie is de ambo weer in gebruik geraakt. Net als in de vroegchristelijke tijden worden tijdens de Dienst van het Woord de teksten van de Bijbel vanaf de ambo voorgelezen of gezongen en wordt er ook gepreekt.

Als er twee ambo’s zijn wordt het evangelie voorgelezen vanaf de ambo aan de evangeliezijde (noordzijde, dat wil zeggen links vanuit de kerk) en de andere lezingen uit de Bijbel vanaf de ambo aan de epistelzijde (zuidzijde, dat wil zeggen rechts vanuit de kerk).

4 kooromgang : (deambulatorium) is een overdekte wandelgang rondom, en geopend naar, het koor. De kooromgang is te beschouwen als een verlengstuk van de zijbeuken en is meestal even breed. Bij een kruiskerk wordt de verbinding tussen de kooromgang en de zijbeuken onderbroken door het transept. Op de omgang kunnen straalkapellen en eventueel ook koorkapellen aansluiten.

Het meest voorkomende type kooromgang is lager dan het koor. Vanwege de drieledige opzet wordt een koor met een dergelijke omgang ook wel basilicaal koor genoemd. In slechts weinige gevallen is de omgang even hoog als het koor. Een omgang komt vooral voor bij kathedralen en grotere kerken en diende oorspronkelijk om de doorgang van pelgrims bij de uitstalling van relieken te bespoedigen.

De koorsluiting  is de afsluiting waarmee het koor eindigt. Dit ligt aan de oostzijde. Hier kan het koor op verschillende manieren eindigen, met een:

• halfronde sluiting
• driezijdige of veelhoekige sluiting
• vijftwaalfde sluiting
• rechte of vlakke sluiting

5 straalkapellen : (kranskapel, apsisdiool) is een kapel die aan het koor of de kooromgang is gebouwd.

Straalkapellen werden reeds in de romaanse bouwkunst toegepast en worden dan apsidiool (= "kleine apsis") genoemd. Meestal zijn dergelijke kapellen aan een kooromgang gebouwd of daarmee geïntegreerd, maar soms grenzen de kapellen direct aan het priesterkoor.

In de gotische kerkenbouw grenzen kranskapellen vrijwel altijd aan de kooromgang. De meeste grotere kerken uit die periode hebben 3 tot 5 straalkapellen. Hoe groter en belangrijker de kerk was, hoe meer straalkapellen aan de kooromgang werden gebouwd.

6 kruising : (viering) daar waar het schip en de dwarstransepten elkaar kruisen of doorsnijden. Dit deel wordt viering genoemd omdat deze ruimte in de plattegrond een vierkant is.

Na het Tweede Vaticaans Concilie vond men het nodig dat de priester de mis ook gericht naar de gelovigen kon vieren (versus populum), en niet meer gericht naar het oosten. Omdat de apsis en het priesterkoor vaak ver weg zijn van de gelovigen plaatste men in vele kerken een volksaltaar in de kruising. Ook in de middeleeuwen en de baroktijd stond op deze plaats al vaak een altaar voor of onder de bogen van het doksaal, het zogenaamde Heilig Kruisaltaar. Dat was, ook in die tijden al, het altaar voor het volk, omdat de leken geen toegang hadden tot het priesterkoor, dat meestal door een doksaal of koorhek was afgesloten.

Het dakgedeelte dat schip en transepten gemeenschappelijk hebben wordt ook wel betiteld als kruising.

Soms is er midden op de kruising een vieringtoren of kruisingtoren te vinden.

In deze toren kan het angelus-klokje hangen, of de consecratie-klok. Ook kan boven de kruising een koepel gebouwd worden, dan is de kerk een kruiskoepelkerk.

7 transept : (kruisarm, kruisbeuk, dwarsbeuk, dwarsschip) (Frans: tranche = snede en het Latijn saepta = omheining)

De plattegrond van een gotische kerk heeft altijd de vorm van een kruis. Dit kruis bestaat uit een lange ruimte (het schip, vóór het transept), met aan het verste einde het koor, achter het transept, waar zich het hoofdaltaar bevindt en dat meestal naar het oosten is gericht. Het transept staat dus haaks op het schip en is meestal noord-zuid georiënteerd. Het bestaat uit drie delen: de beide zijarmen en de kruising. Aan het uiteinde van de beide armen bevindt zich de transeptsluiting.

Meestal is het transept eenbeukig. Soms zijn ook de beide dwarsarmen van het transept met een apsis afgesloten.