Gedurende de 6de en 7de eeuw vermengden de barbaren en de oude bevolking en ze beïnvloedden elkaars spraak. Talen ontwikkelden zich snel en de Europese spraak was een chaos van lokale mengvormen. Het opstellen van lokale liturgieën in de volkstaal was onmogelijk; er is uit die periode dan ook geen noemenswaardige literatuur in de volkstaal. De kerk stond voor alles wat overgebleven was van de oude traditie van beschaving, en kon dit allen maar bewaren door het te verdedigen tegen eigentijdse invloeden door een pantser van Latijn.

Het terugkomen van beschaving vanaf de 8ste eeuw vond plaats door het terugvinden van juist die tradities uit het verleden die het opnieuw gebruiken van Latijn bevorderden. Het culmineert in het feit dat Karel de Grote het Romeinse Rijk 'restaureert', en dat hij in heel zijn rijk de Romeinse rite oplegt . Geen van beide politieke maatregelen was gunstig voor de volkstalen die toen net een herkenbare vorm kregen in de 9de eeuw. Maar het aannemen van het 'plaatselijke Romeinse' Gregoriaanse Sacramentarium als de kern van de universele Westerse rite had een belangrijk resultaat, naast al het kerkelijke. Het plaatste aan de basis van de hele Westerse cultuur de enige traditie van het gebruik van het Latijn waarin de taal zonder breuk zich had ontwikkeld uit de klassieke hoogstaande taal van Cicero en Virgilius, tot het 'Kerklatijn' van de tijd van Paus Leo en Paus Gregorius, zonder enige ernstige toevoeging van buiten af.

"De cultuur die opsprong door het werk van Karel de Grote, maar die uiteindelijk levensvatbaar bleek in de 11de eeuw, was niet een formele restauratie van de klassieke cultuur van het keizerrijk zoals de 16de eeuw kunstmatig probeerde te bewerken, maar was in vele opzichten wel de ware afstammeling ervan. Als zodanig was nadrukkelijk een internationale cultuur - in dit stadium toen naties nog geboren moesten worden is het beter om te zeggen: een inter-regionale cultuur waarbij als natuurlijk werktuig een gemeenschappelijke taal paste. En omdat religie in het centrum stond van deze nieuwe cultuur bleef het Latijn (dat tegen deze tijd niet meer gebruikelijk was in alle regio's maar in ieder geval niet tot een enkele regio beperkt was) in gebruik in de kerk."

De ontwikkeling van veel elementen van de Christelijke Kerk waren onderhevig aan de geschiedenis en de cultuur. De Westerse Kerk ondervond dit heel duidelijk tijdens de barbaarse invasies van Europa tot in Rome toe, en in de 'donkere middeleeuwen' die volgden. In die periode was de Kerk een van de weinige constante organisaties in de maatschappij, en de vijf eeuwen tot Karel de Grote zijn Heilig Roomse Rijk vestigde waren chaotisch. Gedurende deze periode ontstonden en ontwikkelden zich verscheidene andere riten in het Westen, maar de Kerk van Rome bleef grote invloed uitoefenen. Zo groots, indrukwekkend en mystiek was de rite van de Roomse Kerk dat in de jeugd van Karel de Grote zijn vader gezanten naar Rome zond om diplomatieke relaties met het Pausdom te vestigen en die waren daar zo onder de indruk dat binnen een paar jaar de Roomse liturgie en zang in hun ogen de meest verheven uitdrukking was van het soort beschaving dat zij wensten te bevorderen.."

Het tot stand brengen van een standaard Roomse Rite door Karel de Grote was het einde van de regionale Westerse riten en zorgde ervoor dat het Latijn de liturgische taal bleef van de Westerse Kerk (uitgezonderd natuurlijk van de protestantse groepen die zich afscheidden tijdens de Reformatie en de volkstaal weer aannamen) tot recente tijden. Het Gregoriaans, de liturgische muziek die voortvloeide uit de inspanningen van Karel de Grote, werd de standaard muziek van de Westerse Rooms Katholieke Kerk tot in de laat 20ste eeuw. 

Vroeg Westerse Liturgie 

Het ochtendgloren van het Westerse Christendom

Het Christendom werd naar de stad Rome gebracht door de zendingsactiviteiten van Petrus, Paulus waarbij Petrus erkent wordt als de eerste bisschop van Rome. Ongetwijfeld namen zij de liturgische praktijk van de Christelijke gemeente van Jeruzalem mee. Zoals de andere vroeg Christelijke gemeenschappen vierden ze de Doop en de Maaltijd van de Heer (Eucharistie). Het vroegste document van de Roomse Kerk, de brief van Clemens aan de kerk van Korinthe, bevat gebeden vol met Joodse beeldspraak.

Sommige elementen van de Joodse spiritualiteit maakten zeker deel uit van de vroeg Christelijke eredienst, zoals het gebruik van lezingen uit de Hebreeuwse Schriften (in de Griekse vertaling, de Septuagint) en zelfs het gebruik van Hebreeuwse woorden zoals amen en halleluia. Nieuw Testamentische beschrijvingen in Lukas 4:16-30 en Handelingen 13:15-16 laten zien dat vroege Christenen vertrouwd waren met samenkomsten in de Synagoge op de Sabbat met lezingen uit de Schriften en prediking. De Christelijke woorddienst heeft wellicht ook verbanden met het Joodse gebruik van gezangen en religieuze gebruiken bij maaltijden. Hoewel lezingen, gebeden en een preek te vinden zijn zowel in de later volledig ontwikkelde synagogedienst en de vroege Christelijke eredienst, moet een directe structurele verbinding tussen deze twee tradities nog ontdekt worden. Een brief van Plinius de jongere uit 112 beschrijft dat Christenen vroeg in de morgen bijeenkomen voor een lofprijzingsdienst en dat ze 's avonds samenkomen voor een maaltijd. Deze dubbele bijeenkomst van de vroege Christenen doet liturgische wetenschappers wel concluderen dat de woord en tafeldienst onafhankelijk gevierd werden op verschillende tijden van de dag. Andere liturgisten gaan er echter vanuit dat de woord en tafeldienst vanaf het begin een geheel was en dat wat Plinius als tweede bijeenkomst noemt een agape viering was — een maaltijd met religieuze betekenis maar iets anders dan de Eucharistie.

Omdat we geen liturgische documenten hebben van het vroegste begin van de Roomse liturgie kunnen we weinig zeggen over de vroegste praktijk. Vanwege de kleine aantallen aan het begin en later vanwege af en toe vervolgingen was de kerk genoodzaakt in grote huizen van welgestelde leden samen te komen voor de liturgieviering. Sommige kerken in de stad Rome dragen nog de naam van de huizen waar de vroege Christenen samenkwamen, zoals Clemens. We weten ook dat de taal die in de eredienst gebruikt werd in Rome het Grieks was. Zoals kerken in andere delen van de wereld gebruikte de Roomse Kerk de Joodse kalender om de Paasdatum en de erop volgende 50-daagse feesttijd tot Pinksteren vast te stellen. Een punt van onderscheid van de Roomse Kerk is dat het de Paasviering begon op de zondag die het dichtst lag na de 14ste Nisan, en niet zoals andere kerken die Pasen op die datum vierden, welke dag van de week het ook was.

Eredienst in de 2de eeuw

De eerste beschrijvingen die we hebben van Christelijke eredienst in de stad Rome zijn te vinden in de Apologie van Justinus, een gewoon lid van de Roomse gemeenschap die martelaar werd rond 160. Dit werk was geadresseerd aan de heidense overheid als uitleg van de Christelijke praktijk; en omvat een beschrijving van de doopceremonie en twee beschrijvingen van de viering van de Eucharistie. Daar schrijft Justinus het volgende over:

"Op de dag die genoemd is naar de zon, komen allen die in de stad of op het platteland wonen samen. De herinneringen van de apostelen of de geschriften van de profeten worden gelezen zo lang de tijd het toestaat. Als de lector opgehouden is spreekt de voorganger ons toe en roept ons op om de geweldige dingen die we gehoord hebben na te volgen. Dan gaan we allen staan en bidden. Zoals we eerder al zeiden, als we klaar zijn met het gebed worden brood, wijn en water naar voren gebracht. De voorganger bidt dan en dankt naar beste kunnen, en de mensen betuigen hun instemming met een Amen! Daarna worden de gaven, waarover een dankzegging is uitgesproken, uitgedeeld en iedereen deelt daarin, terwijl ze ook gebracht worden door de diakenen naar de afwezige broeders."

Uit deze beschrijving kunnen we opmaken dat rond het jaar 150 de kerk van Rome regelmatig op zondag bijeenkwam en dat de woord en tafeldienst als één geheel gevierd werd. De liturgie begint direct met schriftlezingen, en er is al een persoon die als lector aangeduid wordt. Aan het einde van de lezingen preekt de voorganger (van het Grieks proestaminos, degene die voor de samengekomen mensen staat) — waarschijnlijk de bisschop of zijn plaatsvervanger. Nadat de gaven van brood en wijn naar voren gebracht zijn improviseert de voorganger een dankgebed (of eucharistia) waaraan de samengekomen mensen deelnemen met hun acclamatie Amen. Uit de tekst van alle latere Eucharistische gebeden die overgeleverd zijn maken we op dat dit gebed van de voorganger niet een vrij geïmproviseerd gebed was maar een standaard structuur volgde te vergelijken met het Joodse hodayah gebed van lof en dankzegging. Elders in de Apologie, maakt Justinus duidelijk dat de "gaven" van brood en wijn waarin allen delen niet beschouwd worden als gewoon voedsel, maar als het "vlees en bloed van de mensgeworden Jezus."

In deze beschrijving zien we de zelfde elementaire liturgische vorm die alle oude liturgieën hebben, Rome schijnt geen eigen bijzonderheden te hebben. We hebben een aanwijzing dat dat inderdaad zo was, want in 154 bezocht Bisschop Polycarpus van Smyrna Paus Anicetus, die hem vroeg in zijn plaats voor te gaan in de viering van de Eucharistie, blijkbaar zonder angst dat dat verschillen in praktijk in de weg zouden staan.

Groei en latijnisering

Rond het jaar 251 begon de kerk van Rome significante veranderingen te ervaren. Er wordt geschat dat de Christenen in Rome toen tussen de 10, 000 en 30, 000 in getal waren. Mensen waarvoor de kerk financieel verantwoordelijk was omvatten de bisschop (Paus Cornelius), 46 priesters, 7 diakens, 7 subdiakens, 52 leden van een mindere orde (lectoren, exorcisten en deurwachters), en 1500 weduwen en andere behoeftigen. Ook kwam het Latijn langzamerhand in plaats van het Grieks als de liturgische taal in Rome zoals eerder was gebeurd in de Romeinse provincies in Noord Afrika. Zo begon de Romeinse oreerstijl invloed te krijgen op de Roomse liturgie — een retoriek gekenmerkt door eenvoud, nuchterheid, beknopte juridische bewoording in tegenstelling tot het meer breedsprakige Grieks. De Apostolische Traditie is uit deze periode, vaak toegeschreven aan de Romeinse Priester Hippolytus en bevat veel liturgische informatie, zoals een compleet Eucharistisch gebed, maar veel vragen blijven onbeantwoord over het auteurschap en over welke delen latere toevoegingen zijn en of het niet de praktijk van Alexandrië die werd weerspiegeld in plaats van die van Rome.

Eredienst na de legalisatie van het Christendom

De bekering van Keizer Constantijn I de Grote was een belangrijke stap in de legalisering van het christendom. Volgens het verhaal zou Constantijn, voorafgaand aan een veldslag om de keizerlijke opvolging, het Christusmonogram XP hebben gezien met de woorden ‘in dit teken zul jij overwinnen’. Hij nam vlaggen en vaandels versierd met dit monogram mee naar de veldslag en won. In 313 kondigde Constantijn algemene tolerantie en vrijheid voor de christenen af in het Edict van Milaan. Hoewel Constantijn affiniteit had met het christendom liet hij zich pas op zijn sterfbed in 337 dopen.

Keizer Constantijn

Hij verplaatste zijn keizerlijke residentie in 330 naar Byzantion, dat hij zelf Nova Roma noemde, maar later naar hem Constantinopel werd genoemd. Toen Constantijn niet alleen in het westen maar ook in het oosten de macht had overgenomen, begon hij kerken privileges, geschenken en eigendom te geven. De staat begon van bisschoppen die veel invloed hadden op de publieke opinie, staatsfunctionarissen te maken.

Zoals hun wereldlijke gelijke had de bisschop nu het recht om in processie voorafgegaan te worden door fakkels, wierook en zangers. Deze rituele elementen begonnen de liturgie binnen te dringen, zowel in de intocht van de bisschop als van het evangelieboek. Met de toevloed van bekeerlingen ten gevolge van de legalisatie van het Christendom werden de plaatsen van samenkomst te klein.

Basilica

Het woord basilica is afgeleid van het Griekse begrip 'stoa basilke', wat 'koningshal' betekent, maar heeft oorspronkelijk betrekking op gebouwen uit de Romeinse tijd. De Romeinen gebruikten de basilica vooral voor commerciële bedrijvigheid. Het was een soort markthal. Daarnaast werd de basilica ook gebruikt voor de rechtspraak en soms ook voor bestuurlijke activiteiten.

In principe was de basilica een grote, rechthoekige en overdekte hal. Om een groot oppervlak te krijgen was het nodig om het dak te laten dragen door zuilen. De ingang lag dikwijls aan een van de korte zijden, maar basilica's konden ook via open galerijen aan meerdere kanten worden ontsloten. Soms was een absis aangebouwd, die dan vooral werd gebruikt bij de rechtspraak, waarbij de rechters vanuit de absis hun oordeel uitspraken. In het centrum van het oude Rome werden basilica's gebouwd met een bovenverdieping. Wanneer die verdieping alleen de middenbeuk betreft en voorzien was van vensters, spreken we van een lichtbeuk. De lichtbeuk was een goede oplossing om ook erg brede gebouwen te voorzien van daglicht.

Toen de christenen in het begin van de 4de eeuw een geschikt bouwtype zochten voor hun kerken, namen zij de seculiere basilica als uitgangspunt. Zij pasten dit type  aan tot een voor kerken ideale vorm, waarbij aan de korte tijd altijd een absis werd gebouwd waar de cathedra, de bisschopszetel werd geplaatst. De plaatsing van de zuilen in het gebouw droeg bij aan het gevoel dat alle aandacht gericht was op die absis. De meeste vroegchristelijke basilica's, die toen basilica dei (basilica van God) werden genoemd, hadden een lichtbeuk en een houten dakconstructie. Vrijwel alle latere kerktypen baseren zich op dit model.

Traditionele basilica

Basilica van Santa Sabina in Rome

Deze nieuwe ruimte maakte statige processies mogelijk en een prachtige uitvoering van de liturgie. Een georganiseerd systeem van catechese was noodzakelijk om tegemoet te komen aan het grote aantal mensen dat nu lid van de kerk wilde worden in zijn nieuwe politieke situatie.

Naast de bisschoppen kreeg ook de Paus kreeg meer macht. Vanaf nu konden kerkelijke leiders elkaar ontmoeten tijdens synoden (bijeenkomsten). Kerk en rijk gingen hand in hand en konden elkaar goed gebruiken. Het christendom ontwikkelde zich langzaam tot staatsgodsdienst van het Romeinse Rijk. Onder regering van keizer Theodosius de Grote werd het christendom in 380 Rijkskerk. Vanaf 392 werden andere godsdiensten dan het christendom verboden.

Binnen zeventig jaar waren christenen van vervolgde minderheid de leden van de enige wettige godsdienst in de Romeinse staat geworden. Dit zorgde weliswaar voor meer christenen, maar het aantal vastberaden religieuzen, monniken en nonnen, was niet groter. Veel mensen noemden zich wel christen maar waren er niet zo mee bezig.