Byzantijnse liturgie

In de oosters-orthodoxe kerken en een aantal oosters-katholieke kerken is Goddelijke Liturgie de term die gebruikt wordt voor de heilige eucharistiedienst volgens het oosters gebruik.

De byzantijnse kerkdiensten zijn gebaseerd op het geloof in de realiteit van de liturgische symboliek. Hierin wordt een geestelijke realiteit tot een zichtbare vorm gebracht, zodat het hemelse en het aardse, het geestelijke en het stoffelijke daarin zijn verenigd. De heilige Liturgie is het grootste mysterie. En zoals de mysteriën altijd in het verborgene voltrokken werden, zo is ook het altaar in de Oosterse kerk verborgen en voor de ogen van niet-ingewijden door de iconostasis afgescheiden van het overige deel van de kerk. Alleen op bijzondere momenten gaan de deuren van de altaarruimte open en wordt het visioen van de hemelse heerlijkheid zichtbaar. Voor het overige blijft het altaar en ook de priester voor het grootste deel nagenoeg onzichtbaar. Men komt niet in de kerk om te kijken, maar om te aanschouwen, om in zichzelf te keren, en in de geest samen met de kerk te bidden. Daarom kent men in de Oosterse kerk het individuele gebed niet. De kerkdienst is volkomen gemeenschappelijk. Alles wordt gelezen en gezongen op een bijzonder kerkelijke manier, als een waterstroom die de ziel doorvloeit. Wie in de kerk komt, moet zijn bewuste gedachteleven uitschakelen en zich aan de stroom overgeven: die stroom zal zijn ziel opnemen en voeren naar een ander soort oever die niet van deze wereld, maar hemels is. De kerkdienst is daarom een dienst van het innerlijk zwijgen, in het zwijgen openbaart zich de adem van de eeuwigheid. Waar het zwijgen begint, daar wordt de stem van de Geest hoorbaar. Het wezen van de kerkdienst ligt in de innerlijke belevenis van de verborgen openbaring van God, die door de mysteriën aan de mensen gegeven is.

Oorsprong

De geschiedenis van de Goddelijke Liturgie gaat terug tot het Laatste Avondmaal. De Byzantijnse Liturgieën in de huidige vorm kan men terugvinden tot in de 9^e eeuw, d.w.z. zoals we ze nú kennen: met de proskomedie vooraf en met de Liturgie van de Catechumenen. De grondvorm, de Liturgie van de Gelovigen stamt al uit de 4^e eeuw.

Johannes Chrysostomus, Basilius de Grote en Gregorius de Grote zijn niet de tekstschrijvers van de verschillende Liturgieën zijn. Zij beschreven wat zij in de Kerk als praktijk tegenkwamen.

Soorten

Er zijn vier soorten Goddelijke Liturgie in gebruik:

• De goddelijke Liturgie van de H. Johannes Chrysostomus, gebruikt op de meeste zon- en feestdagen en op de zaterdagen van de grote vasten.
• De goddelijke Liturgie van de H. Basilius de Grote, deze liturgie wordt 10 maal per jaar gevierd. Op 1 januari, de feestdag van de H. Basilius, op de vooravond van Kerstmis en van Theofanie: 24 december en 5 januari, op de 5 zondagen van de grote vasten, op Witte Donderdag en zaterdag voor Pasen.
• De Liturgie van de "voorafgewijde gaven" van Gregorius de Grote. Deze communiedienst vindt plaats op de woensdagen en vrijdagen van de grote vasten. In de 5e week ook op donderdag en in de Goede Week op de eerste drie dagen van deze week.
• De goddelijke liturgie van de H. Jakobus de Mindere, één keer per jaar gevierd op 23 oktober en dan vooral in Jeruzalem.

De goddelijke Liturgie van de H. Johannes Chrysostomos is korter dan die van de H. Basilius de Grote. De Liturgie van de “voorafgewijde gaven” is een vesperofficie (avonddienst) met een communiedienst eraan toegevoegd. Het brood en de wijn werden geconsacreerd in de dienst van de voorafgaande zondag.

Overzicht van de Goddelijke Liturgie

Slavische traditie: Deuren en gordijn dicht - Griekse traditie: Deuren en gordijn open

I. De voorbereiding op de Liturgie

(Is in feite vóór de liturgie, in de kerken van de Griekse traditie vindt hier de viering van de Metten plaats. In de kerken van de Slavische traditie leest men het 3^e en 6^e uur.)

a. Voorbereiding van priester en diaken

Voorbereidingsgebeden van priester en diaken voor de iconostasis - Gebed bij het binnentreden in het altaar - Gebeden bij het aankleden -  Handwassing.

b. Voorbereiding van de offergaven (Proskomedie): ("Offerande 1e deel")

Vóór de dienst maakt de priester op een snijtafel de gaven klaar van brood en wijn. Uit een gedesemd broodje (prosfora) snijdt de priester een vierkant stuk, het Lam. Uit andere prosfora's snijdt hij kleinere stukjes die hij groepeert rond het Lam, ter gedachtenis van de Theotokos, de heiligen, de levenden en de overledenen: de gehele kerk rond Christus verzameld. Hij bewierookt de gaven met sluiers (velums) en bewierookt ze.

Voorbereiding van brood - Voorbereiding van de wijn - Gedachtenissen van de Moeder Gods, de heiligen, de levenden en overledenen bij de bereiding van de "gedachtenisstukjes". De offergaven worden bedekt en bewierookt met gebed. - Offerandegebed van de Proskomedie over de Offergaven - Bewieroking en afdekken van de H. Gaven - Slotgebed van de proskomedie

II. Begin van de Liturgie

a. Woorddienst-Liturgie van de catechumenen. (zo genoemd omdat in de eerste eeuwen van het christendom catechumenen alleen dit deel mochten bijwonen; dit deel wordt ook de liturgie van het Woord genoemd)

A Meerdere litanieën, gebeden en psalmen door het koor, afgewisseld met diaken- en priestergebeden, waarbij het koor telkens antwoordt: Heer, ontferm U.

Voorbereidingsriten:

Slavische traditie: Gordijn open

Onmiddellijke voorbereiding voor de Goddelijke Liturgie.

Voorbereidingsriten.

1. Aanhef - 1e Grote bewieroking van het altaar, de iconen, de kerk en alle aanwezige gelovigen - gebeden voor het altaar - zegening van de diaken.

2. Gebeden voor het altaar.

Deuren open

Begin van de Goddelijke Liturgie (Enarxis):

1. Openingsgebeden.

2. Plechtige Openings Lofzang. (Inleiding - Doxologie)- Beginzegen.

Deuren dicht

3. Grote Vredeslitanie: “Laat ons in vrede bidden tot de Heer” en stil gebed.

4. Gebed van de eerste Antifonen (Ps. 102 of Ps. 91 op weekdagen) (psalmverzen met refrein of hele psalmen, met daartussenin telkens een kleine litanie).

5. Eerste kleine litanie (facultatief) en stil gebed.

6. Gebed van de tweede antifoon en Christus-hymne (Ps. 116 of 145 met Hymne Eniggeboren Zoon van God, of Ps. 92 op weekdagen).

7. Tweede kleine litanie (facultatief) en stil gebed -

8. Gebed van de derde antifoon; de Zaligsprekingen (Math. 5:3-12 Makarismen (zaligsprekingen) uit de Bergrede of Ps. 94 op weekdagen).

Liturgie van het Woord.

B. gebeden en gezangen.

Deuren open

I Kleine intocht (Isodos)

Processie met het Evangelieboek

II Intochtslied (Isodikon).

III Hymnen van de dag.

IV Gebeden en gezangen.

• 1. Troparion.
• 2. Kondakion.

Hymnen : (herdenkingen van heiligen of gebeurtenissen uit de bijbel aangepast aan de liturgische kalender).

• 3. Gebed van het Trisagion.
• 4. Zegening van de troon.

Trisagion hymne (driemaal heilig).

Op Kerstmis, Theophanie, zaterdag voor Palmzondag, Paaszaterdag, Pasen, de Paasweek, Pinksteren, het feest van Kruisverheffing en de derde zondag van de Grote vasten wordt in plaats van het Trisagion een ander gezang gezongen.

V Psalmlezingen Lezingen uit de H. Schrift - De lezingen apostel en evangelie; vóór elke lezing is er een korte wisselzang van lector en koor.

1. Prokimen (psalmverzen).

2. Lezing uit de Apostel

3. 2e Grote bewieroking van het altaar en de gelovigen, diaken ontvangt de zegen van de priester.

4. Alleluia.

5. Gebed voor het Evangelie.

6. Lezing uit het Evangelie.

VI Acclamatie- verkondiging

Homilie (preek en mededelingen, in de Grieks Orthodoxe Kerk) (In de Russisch Orthodoxe Kerk aan het einde van de dienst).

Deuren dicht

VII Gebeden voor de gehele kerk

• 1. Gebed van de "Dringende" of “vurige smeekbede” Grote Litanie voor alle gelovigen. - gebed.

(In de Grieks-Orthodoxe Kerk stopt men voor het gebed van de "dringende smeekbede" en gaat verder in de Tweede litanie voor de gelovigen bij het Tweede gebed voor de gelovigen).

• 2. Litanie voor de overledenen. (facultatief) * Deuren open
• 3. Gebed voor de overledenen. (facultatief)
• 4. Gebed voor Rusland. (facultatief) * Deuren dicht
• 5. Litanie van de catechumenen (doopleerlingen)
• 6. Gebed voor de catechumenen.
• 7. Wegzending van de catechumenen.

b. Voorbereiding op de Offerande - Dienst van de Tafel-Liturgie van de gaven en van de gelovigen (liturgie van de gelovigen, zo genoemd omdat in de eerste eeuwen alleen diegenen die gedoopt waren, werden toegelaten)

* de voorbeden: voor alle mogelijke noden in de kerk en de wereld, voor de overledenen, voor de doopleerlingen, voor de gelovigen in de kerk.

• 1. Gebed voor de gelovigen.
• 2. Eerste litanie voor de gelovigen. - gebed -
• 3. Tweede (Vredes)litanie voor de gelovigen en de wereld. - gebed - (Hier gaat men verder na de Dringende litanie in de Grieks-Orthodoxe Kerk).
• 4. Tweede gebed voor de gelovigen.

* Overbrenging van de offergaven - met het eerste deel van het Cherubijnenlied - voorbereidingsgebed - 3-e Grote bewieroking van altaar, iconostase, kerk en gelovigen.

Deuren open

*Grote intocht met de gaven en de Gedachtenissen: processie van brood en wijn naar het altaar en gedachtenissen, tweede gedeelte van het Cherubijnenlied; een offerande-processie met de reeds klaargemaakte gaven van brood en wijn.

* 3e Grote bewieroking (van de offergaven) - gedachtenis van priester en diaken.

A Rite van de offerande:

• 1. Kleine vragende litanie van de offerande. - offerandegebed -
• 2. Vredeskus (als er meerdere celebranten zijn).
• 3. Geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel
• Collecte.

B Het eucharistisch offergebed. (Anafora of Canon) Na de zang van het driemaal Heilig door het koor, zingt de priester aansluitend luid de woorden van de consecratie: Aanroeping van de Heilige Geest over het brood en de wijn.

• 1. Inleidingsdialoog op de Anafora.
• 2. Dankzegging (Eucharistisch Hooggebed) ("Het is waardig en recht")
• 3. Anafora. (prefatie)

Oproep om met Godsvrucht het Vredesoffer te vieren.

Sursum corda.

• 4. Lofzang van de engelen (Sanctus/Benedictus, Hymne van het driemaal heilig.)
• 5. Anamnese (Avondmaalsbericht met instellingswoorden.) Verdere gedachtenis van Christus' verlossingswerk.
• 6. Aanbieding van de Offergaven aan God (Offergebed) - 1e opheffing van de Offergaven.
• 7. Aanroeping van de H. Geest (Consecratie en Epiklese, gebed om nederdaling van de H. Geest op de gaven van brood en wijn).
• 8. Gedachtenissen (Voorbeden/diptieken) van de overledenen. - Gedachtenissen - Doxologie - Herdenking/Lofprijzing van de Theotokos (Moeder Gods) en gelijktijdige bewieroking van het altaar, herdenking van de heiligen. Levenden en de gehele kerk (Memento): - Voor bisschoppen, priesters..., de gehele kerk..., koning(in), regering en (het leger)..., de patriarch, aartsbisschop..., bewoners van dorp/stad..., noodlijdenden, zieken..., weldoeners van deze kerk/klooster...voor allen en alles.
• 9. Afsluiting van de Anafora. - Slot van de canon en slotzegen -

C Deelname van de gelovigen aan de liturgie en de communie Na het hooggebed volgt een communie-litaniegebed, besloten met het Onze Vader, en een gebed.

• 1. Voorbereidingslitanie: zegenspreuk - litanie - gebed -
• 2. Onze Vader
• Doxologie op God.
• 3. Zegen en Gebed van de hoofdbuiging.

Voorbereidingshandelingen:

• 4. Inleidingsgebed en 2e opheffing van het Lam. ("Het Heilige voor de Heiligen!") met
• 5. Het breken van het H. Brood, en de vermenging van het H. Bloed met het hete water (Zeon, dit verbeeldt de H. Geest).
• 5. Communie van priester en diaken - gebeden.
• 6. De communie van de gelovigen met communielied (Kinonikon). - gebeden -

Gezang na de communie.

• 7. Sacramentale zegen - gebeden.

Bewieroking van de Offergaven, teruggebracht naar de Prothesis, nogmaals bewierookt

• 8. Overbrenging van de kelk en nogmaals bewieroking van de H. Spijzen.
• 9. Dankzegging: litanie - gebed.

D Slot van de liturgie - Slotgebeden - Dankzegging, een kort homilie, mededelingen (in de Russisch-Orthodoxe Kerk), slotgebed, zegen en wegzending

• 1. Zegengebed "gebed achter de ambon" - Homilie.
• 2. Zegen en wegzending.
• 3. Kruisverering en Uitdeling van het Antidoron (Niet-geconsacreerde stukjes brood).
• 4. Consumptie (nacommunie) van de H. spijzen door de diaken (priester) aan de prothesis (ablutie).

E Dankzegging (Valt eigenlijk buiten de liturgie)

• 1. Stille dankzegging van de priester bij het uitkleden van zijn gewaden.
• 2. Communiedankgebeden door de lector.

In de praktijk is de viering van de liturgie dikwijls zonder diaken. Alles wat de diaken zingt en doet, neemt de priester dan over en een aantal gebeden worden dan weggelaten.

Pentarchie met de Patriarchen en het Grote Schisma

Al heel vroeg erkende de Kerk de speciale posities van 3 bisschoppen, die bekendstonden als patriarchen: de bisschop van Rome, de bisschop van Alexandrië en de bisschop van Antiochië.

Later werden daar de bisschoppen van Constantinopel (als bisschop van het toenmalige machtscentrum van het Romeinse Rijk) en van Jeruzalem (als bisschop van de stad waar Jezus is gekruisigd en verrezen) toegevoegd. Beiden werden tot patriarch gewijd op het Concilie van Chaldecon in 451. De patriarchen genoten zowel autoriteit als prioriteit over hun medebisschoppen in de Kerk.

Pentarchie : was een model van Kerkorganisatie die historisch in de Oosters Orthodoxe Kerk heerste. Het vond zijn volle expressie in de wetten van Keizer Justinianus I van het Byzantijnse Keizerrijk. In het model werd de Christelijke Kerk geregeerd door de hoofden (patriarchen) van de vijf grote episcopale heilige stoelen van het Romeinse Keizerrijk: Rome, Constantinopel, Alexandrië, Antiochië en Jeruzalem.  

Een kaart van Keizer Justinianus’ Pentarchie. Bijna heel modern Griekenland valt onder de jurisdictie van de H. Stoel van Rome. Keizer Leo III verplaatste de grens van het Patriarchaat van Constantinopel naar het westen in de 8^ste eeuw.

Lange tijd beschouwde men de bisschop van Rome (de paus) als degene met de hoogste status, vanwege zijn positie als opvolger van Petrus. Wat ook meespeelde was het feit dat Rome tijdens de eerste eeuwen van het christendom de hoofdstad van het Romeinse Rijk was.

Nadat Constantijn de Grote in 330 de hoofdstad verhuisde van Rome naar Byzantium (Constantinopel), behield de paus aanvankelijk zijn positie als Primus inter pares in de hiërarchie.

Primus inter pares : eerste onder zijn gelijken of leider onder zijn gelijken, betekent dat een lid van een groep dezelfde rechten heeft als alle anderen, maar toch een verhoogd aanzien heeft. Deze positie heeft meestal een representatief karakter en is niet verbonden met privileges. Een primus inter pares heeft vaak wel extra taken, bijvoorbeeld als voorzitter of woordvoerder.

Diocletianus verdeelde het Romeinse Rijk bestuurlijk, waardoor de feitelijke eenheid wegviel. Dit had een invloed op de eenheid binnen de Kerk. Theodosius de Grote was de laatste keizer van het verenigd Romeins keizerrijk. Na zijn dood in 395 werd het rijk definitief opgedeeld in een westelijke helft en een oostelijke helft, met elk een eigen keizer. Aan het eind van de 5^de eeuw leidden de invallen van vreemde volksstammen tijdens de Grote volksverhuizing tot de val van het West-Romeinse Rijk.

Visigoten (Westgoten) – Ostrogoten – Angelen, Saksen, Juten en Friezen – Franken – Vandalen, Sueven en Alemannen - Hunnen

Het Oost-Romeinse rijk (= Byzantijnse Keizerrijk) kende op dat moment een grote bloei. Van een politieke eenheid binnen het voormalig Romeinse Keizerrijk was geen sprake meer.

Andere factoren deden oost en west verder uiteendrijven. In het westen was de dominante taal het Latijn; in het oosten was dit het Grieks. De bestuurlijke en intellectuele elite van het Romeinse Rijk gebruikte deze twee talen als lingua franca.

Een lingua franca :  is een taal die als gemeenschappelijk communicatiemiddel wordt gebruikt tussen mensen met verschillende moedertalen. De term lingua franca wordt met name gebruikt als geen van de betrokken sprekers de betreffende taal zelf als moedertaal heeft.

Na de val van het West-Romeinse Rijk was een gemeenschappelijke taal niet meer zo nodig en begon het aantal mensen dat zowel Grieks als Latijn sprak af te nemen. Ook hierdoor werd de communicatie tussen oost en west steeds moeilijker. Met het verdwijnen van de taaleenheid begon ook de culturele eenheid af te nemen.

De Kerk van het Oosten en de Kerk van het Westen gingen elk hun eigen weg: ze hadden een verschillende benadering van de religieuze doctrines en gebruikten andere rituelen. Zelfs toen het Grote Schisma nog eeuwen verwijderd was, tekenden de verschillen zich reeds duidelijk af.

In de 7^de eeuw zorgden de Islamitische veroveringen van Alexandrië, Jeruzalem en Antiochië ervoor dat Constantinopel de enige praktische autoriteit in het Oosten was, en het concept van een pentarchie had niets meer dan een symbolische betekenis.

Islamitische veroveringen

In 1053 werd de eerste stap gezet dat leidde tot het formele schisma: nadat een inval van de Normandiërs in Zuid-Italië een einde had gemaakt aan de Byzantijnse heerschappij, maakte paus Leo IX van de gelegenheid gebruik om zich met de kerkelijke aangelegenheden aldaar te bemoeien. Dit was niet naar de zin van Michael I Cerularius, Oecumenisch Patriarch van Constantinopel: hij waarschuwde de daar wonende Griekse christenen tegen de “ketterijen” van de Latijnse kerk, en liet in 1053 de Latijnse kloosters en kerken in Constantinopel sluiten.

Michael I Cerularius

De paus zond in 1054 een gezantschap onder leiding van kardinaal Humbertus van Silva Candida naar Constantinopel bij Michael I, dat zich zeer provocerend gedroeg. Ze wilden de kwestie van de recente aanvallen van Leo van Ohrid (Byzantijnse aartsbisschop van Bulgarije) oplossen. Hij had het over de religieuze vervreemding tussen Oost en West in verband met bepaalde gebruiken binnen de kerk van Rome. Hij veroordeelde verschillende praktijken in de Westerse Kerk zoals het vasten op zaterdagen en het Westers gebruik van ongedesemd brood (azyma) voor het vieren van de Eucharistie. Ook andere theologische en culturele kwesties kwamen aan bod, zoals de kwestie van de pauselijke suprematie in de Kerk tot de filioque clausule en andere twistappels tussen de Patriarchen. Het gezantschap had ook een ontmoeting met de Byzantijnse Keizer Constantijn IX Monomachus om hulp te zoeken met het oog op de toestand in Zuid Italië.

Cerularius verbood de gezanten echter de mis op te dragen in Constantinopel, waarna kardinaal Humbert op 16 juli een excommunicatiebul tegen de patriarch neerlegde op het hoofdaltaar van de Hagia Sophia Kerk. Vier dagen later volgde ook de excommunicatie van Cerularius richting het gezantschap en op 24 juli 1054 was het Grote Schisma een feit. Dit was het einde van de alliantie tussen de Keizer en het Pausdom. Dit zorgde ook voor de opkomst van machtige en grotendeels onafhankelijke metropolitaanse zetels en patriarchaten buiten het Byzantijnse Keizerrijk, in Bulgarije, Servië en Rusland. Zo werd het belang van de oude imperiale zetels minder belangrijk. Tegenwoordig zijn enkel de Stoel van Rome en Constantinopel over die respectievelijk de hele Christelijke Kerk vertegenwoordigen, de eerste die het hoofd is van de Rooms Katholieke Kerk en de tweede die een symbolische hegemonie heeft over de Orthodoxe Kerk.

Het kan gezegd worden dat de twee kerken eigenlijk herenigd werden in 1274 bij het Tweede concilie van Lyon of in 1439 bij het Concilie van Florence, maar in beide gevallen werden de concilies door de orthodoxe kerk tegengesproken. Er werd gesteld dat de prelaten door in te stemmen met deze zogenaamde "herenigingen" hun autoriteit te buiten waren gegaan.

Pas in 1965 werden de wederzijdse excommunicaties van de kerkleiders ingetrokken, maar tot een hernieuwde vereniging leidde dit niet en er mag derhalve niet veel meer in worden gezien dan een wederzijdse geste van welwillendheid.

De Kerk spleet langs doctrinaire, theologische, taalkundige, politieke en geografische lijnen en de breuk is nooit meer optimaal geheeld.

Verdere pogingen de twee kerklichamen te verzoenen hebben tot op heden nooit iets opgeleverd. Verscheidene kerkgemeenschappen die zich eerst aangesloten hadden bij de Kerk van het Oosten, zijn – in de loop van de geschiedenis – overgegaan naar Rome, evenwel met behoud van hun eigen liturgieën. Ze worden nu de oosters-katholieke kerken genoemd.

De overgrote meerderheid van de westerse en oosterse kerken is echter nog steeds gescheiden. Beide zijden zien zich als de ware "Ene Heilige Katholieke en Apostolische Kerk", waarmee ze suggereren dat het de andere groep is die tijdens het schisma de ware Kerk verlaten heeft. De fundamentele breuk is nooit geheeld, al is het nu wel zo dat wederzijds de sacramenten erkend worden.

Er zijn wel contacten wederzijds : elk jaar komt er een delegatie van beiden in de viering van elk zijn patronale feest: de HH. Petrus en Paulus (29 juni) voor Rome en H. Andreas (30 november) voor Constantinopel, en er zijn een aantal bezoeken geweest door het hoofd van Kerk van beiden.