Heilige Drie-eenheid (ook Drievuldigheid of Triniteit)

In veel takken van het christendom gelooft men dat er één God bestaat in drie goddelijke entiteiten: de Vader, de Zoon (Jezus Christus) en de Heilige Geest. Het is van belang in deze leer dat Jezus God én mens is.

De term 'Drie-eenheid' komt niet in de Bijbel voor. Ook een theologie inzake de Drie-eenheid als zodanig wordt niet in de Bijbel aangetroffen. Wel bevatten zowel het Oude als het Nieuwe Testament aanwijzingen en formuleringen inzake de goddelijkheid van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest die de interpretatie ten gunste van een Drie-eenheid ondersteunen.

Oude Testament

Op deze plaatsen is bijvoorbeeld sprake van God die over zichzelf in het meervoud spreekt :

Genesis 1:26 : God sprak: `Nu gaan Wij de mens maken, als beeld van Ons, op Ons gelijkend; hij zal heersen over de vissen van de zee, over de vogels van de lucht, over de tamme dieren, over alle wilde beesten en over al het gedierte dat over de grond kruipt.' 

Genesis 11:7 : Laten Wij neerdalen en verwarring brengen in hun taal, zodat de een niet meer verstaat wat de ander zegt.' 

Op deze plaatsen is er sprake van de H. Geest van God :

Genesis 1:2 : De aarde was woest en leeg; duisternis lag over de diepte, en de Geest van God zweefde over de wateren.

Jesaja 32:15 : …totdat uit den hoge de geest over ons wordt uitgestort: dan wordt de woestijn als een boomgaard, en die boomgaard wordt met een woud gelijkgesteld.

Ezechiël 11:19-20 : Ik zal hun een nieuw hart geven en een nieuwe geest in hun binnenste uitstorten; Ik zal het stenen hart uit het lichaam verwijderen en hun een hart van vlees geven, opdat ze mijn wetten in acht nemen en mijn geboden nauwlettend onderhouden. Zo zullen ze mijn volk zijn en Ik hun God. 

Ezechiël 36:26-27 : Ik zal u een nieuw hart geven en een nieuwe geest in u uitstorten; Ik zal het stenen hart uit uw lichaam verwijderen en een hart van vlees geven. Mijn geest zal Ik in u uitstorten en Ik zal ervoor zorgen dat ge mijn wetten nakomt en mijn voorschriften nauwkeurig onderhoudt.

Vroege theologen verwezen in het algemeen naar plaatsen waar gesproken wordt over engel, woord, geest, wijsheid van de aanwezigheid van God. Zo is er het drievoudige "Heilig!" van de serafijnen in Jesaja 6:3, die in de liturgie in de Trisagion werd overgenomen.

Jesaja 6:2-3 : Serafs stonden boven Hem opgesteld, elk met zes vleugels: twee om het gelaat te bedekken, twee om de voeten te bedekken, twee om te vliegen. Zij riepen elkaar toe: `Heilig, heilig, heilig is Jahwe van de machten; al wat de aarde vult is zijn heerlijkheid.' 

Ook de verschijning van 3 mannen in Genesis 18 werd veelvuldig als aanwijzing voor een Drie-eenheid aangemerkt. Er is sprake van 3 mannen en 1 Heer God.

Genesis 18:1-3 : Eens verscheen Jahwe aan Abraham bij de eik van Mamre, toen Abraham op het heetst van de dag bij de ingang van zijn tent zat. Hij sloeg zijn ogen op en zag plotseling drie mannen voor zich staan. Meteen liep hij van de ingang van zijn tent naar hen toe; hij boog diep en zei: `Wees zo welwillend, heer, uw dienaar niet voorbij te gaan. 

Genesis 18:9-10 : Toen vroegen ze hem: `Waar is Sara, uw vrouw?' Hij antwoordde: `Daar, in de tent.' Toen zei Hij: `Over een jaar kom Ik weer bij u terug; dan zal Sara, uw vrouw, een zoon hebben.'

Genesis 18:22 : Toen gingen de (2) mannen op weg in de richting van Sodom. Jahwe bleef echter nog bij Abraham staan.

Nieuwe Testament

De vroegste formulering in het Nieuwe Testament die een aanwijzing bevat voor het concept van de Drie-eenheid is die van Paulus.

2 Korintiërs 13:13 : De genade van de Heer Jezus Christus, de liefde van God en de gemeenschap van de heilige Geest zij met u allen.

1 Korintiërs 12:3-6 : Daarom verklaar ik u: niemand die zegt: “Jezus is vervloekt,” staat onder invloed van de Geest van God; en niemand kan zeggen: “Jezus is de Heer,” tenzij door de heilige Geest. Er zijn verschillende gaven, maar slechts een Geest. Er zijn vele vormen van dienstverlening, maar slechts een Heer. Er zijn allerlei soorten werk, maar er is slechts een God, die alles in allen tot stand brengt.

Efeziërs 1:3-14 : Gezegend is God, de Vader van onze Heer Jezus Christus, die ons in de hemelen in Christus heeft gezegend met elke geestelijke zegen. In Hem heeft Hij ons uitverkoren vóór de grondlegging der wereld, om heilig en vlekkeloos te zijn voor zijn aangezicht. In liefde heeft Hij ons voorbestemd zijn kinderen te worden door Jezus Christus, naar het welbehagen van zijn wil, tot lof van de heerlijkheid van zijn genade. Hiermee heeft Hij ons begiftigd in de Geliefde, in wie wij de verlossing hebben door zijn bloed, de vergeving van de zonden, dankzij de rijkdom van zijn genade. Die heeft Hij ons meegedeeld als een overvloed van wijsheid en inzicht. Want Hij heeft ons zijn geheim raadsbesluit doen kennen, de beslissing die Hij in Christus had genomen ter verwezenlijking van de volheid der tijden: het heelal in Christus onder één hoofd te brengen, alle wezens in de hemelen en alle wezens op aarde, in Hem. In Christus hebben wij ook ons erfdeel ontvangen, daartoe voorbestemd door de beschikking van Hem die alles tot stand brengt naar het besluit van zijn wil, opdat wij verbreiden de lof van zijn heerlijkheid wij die reeds tevoren onze hoop op de Christus hadden gebouwd. In Christus zijt ook gij, nadat gij het woord der waarheid, het evangelie van uw heil, hebt aanhoord, in Hem zijt ook gij tot het geloof gekomen, verzegeld met de heilige Geest der belofte, die het onderpand is van onze erfenis, tot verlossing van Gods eigen volk, en tot lof van zijn heerlijkheid.

Historisch zeer invloedrijk was de doopformule in Mattheus. 

Mattheus 28:19-20 : Jezus trad nader en sprak tot hen: “Mij is alle macht gegeven in de hemel en op aarde. Gaat dus en maakt alle volkeren tot mijn leerlingen en doopt hen in de naam van de Vader en de Zoon en de heilige Geest en leert hun te onderhouden alles wat Ik u bevolen heb. Ziet, Ik ben met u alle dagen tot aan de voleinding der wereld.”

De formulering in de naam van duidde een eigendomsoverdracht aan. In Jezus’ doop door Johannes de Doper waren zij alle drie verenigd: Jezus, de H. Geest en de stem van de Vader.

Mattheus 3:16-17 : Nadat Jezus gedoopt was, steeg Hij terstond uit het water. En zie, daar ging de hemel open en Hij zag de Geest Gods neerdalen in de gedaante van een duif en over zich komen; en een stem uit de hemel sprak: “Dit is mijn Zoon, mijn veelgeliefde, in wie Ik welbehagen heb.”

Vermoedelijk is deze doopformule een uitbreiding van een eerdere doop "in de naam van Christus". Ook de na het jaar 100 ontstane Didachè  kent al zo'n uitgebreidere doopformule:

Hoofdstuk 7:1-7 : Maar betreffende de doop, dit is hoe jullie moeten dopen. Nadat jullie al deze dingen hebben gezegd, doop in levend water in de naam van de Vader en van de Zoon en van de H. Geest. Maar als jullie geen stromend water hebben, doop dan in ander water, en als jullie het niet in koud kunnen, dan in warm. Maar als jullie geen van beide hebben, giet dan water over het hoofd, drie keer in de naam van de Vader en van de Zoon en van de H. Geest. Maar voor het doopsel, laat hij die doopt en hem die gedoopt wordt vasten, en ook anderen die ertoe in staat zijn, en jullie zullen degene die gedoopt is een dag of twee dagen ervoor laten vasten.

Comma Johanneum

Een marginale aantekening, een glos, kwam tussen de tekst van de Vulgaat terecht en werd geleidelijk niet meer als aantekening herkend. Toen Erasmus een Grieks Nieuw Testament uitgaf, werd het comma Ioanneum er pas in opgenomen toen hij een Grieks handschrift vond waar het in stond. In de vertalingen die uitgaan van de Textus receptus is het te vinden. Zo geeft bijvoorbeeld de Statenvertaling 1 Johannes 5:7-8 als volgt weer:

"Drie zijn er, Die getuigen in den hemel, de Vader, het Woord en de Heilige Geest; en deze Drie zijn Een. En drie zijn er, die getuigen op de aarde, de Geest, en het water, en het bloed; en die drie zijn tot een."

Goddelijkheid van de Vader

De term "God" verwijst in het Nieuwe Testament meestal naar de Vader.

God en de Zoon van God verschijnen als onderscheiden van elkaar in Johannes 3:17 : God heeft zijn Zoon niet naar de wereld gezonden om de wereld te oordelen, maar opdat de wereld door Hem zou worden gered.

Of bij de steniging van de H. Stefanus in Handelingen 7:55-56 : Maar hij, vervuld van de heilige Geest, staarde naar de hemel en zag Gods heerlijkheid en Jezus staande aan Gods rechterhand; en hij riep uit: “Ik zie de hemel open en de Mensenzoon staande aan Gods rechterhand.”

God is de Vader van Jezus Christus in 1 Petrus 1:3 : Gezegend is God, de Vader van onze Heer Jezus Christus, die ons in zijn grote barmhartigheid deed herboren worden tot een leven van hoop door de opstanding van Jezus Christus uit de dood.

Dit geldt ook voor de toekomst: 1 Korintiërs 15:28 : En wanneer alles aan Hem onderworpen is, dan zal ook de Zoon zelf zich onderwerpen aan Degene die het al aan Hem onderwierp, opdat God zij alles in alles.

Goddelijkheid van Jezus Christus

Reeds de oudste teksten van het Nieuwe Testament beschrijven een nauwe verwantschap tussen God en Jezus: Jezus werkt met goddelijk gezag - zelfs in die mate dat God de Vader in Jezus en door hem Zijn scheppen, oordelen, verlossen en zich openbaren voltrekt. God kent een voormenselijk bestaan en een rol als Schepper van de kosmos van en in Christus.

Kolossenzen 1:15-20 : Hij is het beeld van de onzichtbare God, de eerstgeborene van heel de schepping. Want in Hem is alles geschapen, in de hemelen en op de aarde, het zichtbare en het onzichtbare, tronen en hoogheden, heerschappijen en machten. Het heelal is geschapen door Hem en voor Hem. Hij bestaat vóór alles en alles bestaat in Hem. Hij is ook het hoofd van het lichaam dat de kerk is. Hij is de oorsprong, de eerste die van de dood is opgestaan, om in alles de eerste te zijn,
Hij alleen. Want in Hem heeft God willen wonen in heel zijn volheid, om door Hem het heelal met zich te verzoenen en vrede te stichten door het bloed aan het kruis vergoten, om alles in de hemelen
en op de aarde te verzoenen, door Hem alleen.

Johannes 1:1-18 : In het begin was het Woord en het woord was bij God en het Woord was God. Dit was in het begin bij God. Alles is door Hem geworden en zonder Hem is niets geworden van wat geworden is. In Hem was leven, en dat leven was het licht der mensen. En het licht schijnt in de duisternis maar de duisternis nam het niet aan.
Er trad een mens op, een gezondene van God; zijn naam was Johannes. Deze kwam tot getuigenis, om te getuigen van het Licht, opdat allen door hem tot geloof zouden komen. Niet hij was het Licht, maar hij moest getuigen van het Licht. Het ware Licht, dat iedere mens verlicht, kwam in de wereld. Hij was in de wereld; de wereld was door Hem geworden, en toch erkende de wereld Hem niet. Hij kwam in het zijne, maar de zijnen aanvaardden Hem niet. Aan allen echter die Hem wèl aanvaardden, aan hen die in zijn Naam geloven, gaf Hij het vermogen om kinderen van God te worden; Zij zijn niet uit bloed noch uit begeerte van het vlees of de wil van een man, maar uit God geboren. Het Woord is vlees geworden en heeft onder ons gewoond. Wij hebben zijn heerlijkheid aanschouwd, zulk een heerlijkheid als de Eniggeborene van de Vader ontvangt, vol genade en waarheid. Wij hebben Johannes’ getuigenis over Hem toen hij uitriep: “Deze was het van wie ik zei: Hij die achter mij komt, is mij voor, want Hij was eerder dan ik.” Van zijn volheid hebben wij allen ontvangen: genade op genade. Werd de Wet door Mozes gegeven, de genade en de waarheid kwamen door Jezus Christus. Niemand heeft ooit God gezien; de Eniggeboren Zoon, die in de schoot des Vaders is, Hij heeft Hem doen kennen.

De relatie tussen Christus als Zoon van God en God de Vader is voor meerdere schrijvers van het Nieuwe Testament heel belangrijk. Een speciale band wordt benadrukt door de Abba-aanroeping en de "erkenning" van de Vader door de Zoon; vooral het evangelie volgens Johannes spreekt van een innige relatie van eenheid en een wederkerige immanentie tussen Vader en Zoon in de liefde. Ook de "Ik ben" uitspraken van Jezus worden gezien als aanwijzing voor de Drie-eenheid.

In deze passage noemde de apostel Tomas Jezus direct “God” :

Johannes 20:27-28 : Vervolgens zei Hij tot Tomas: “Kom hier met uw vinger en bezie mijn handen. Steek uw hand uit en leg die in mijn zijde, en wees niet langer ongelovig, maar gelovig.” Toen riep Tomas uit: “Mijn Heer en mijn God!”.

Ook wordt de term "God" in het Nieuwe Testament op Jezus toegepast :

Johannes 1:1 : In het begin was het Woord en het woord was bij God en het Woord was God.

Romeinen 9:4-5 : Immers, zij zijn Israëlieten, hun behoort de aanneming tot zonen, de heerlijkheid, de verbonden, de wetgeving, de eredienst en de beloften; van hen zijn de aartsvaders en uit hen komt de Christus voort naar het vlees. God, die boven alles verheven is, zij gezegend tot in eeuwigheid! Amen.

Hebreeën 1:5-10 : Heeft God ooit tot een engel gezegd Gij zijt mijn zoon. Ik heb u heden verwekt? Of: ik zal een vader voor hem zijn en hij zal mijn zoon zijn? Wanneer Hij evenwel de eerstgeborene opnieuw de wereld binnenleidt, zegt Hij: Alle engelen Gods moeten Hem hulde brengen. Terwijl Hij van de engelen zegt: Die zijn engelen tot stormwinden maakt en zijn dienaars tot laaiend vuur, spreekt Hij over de Zoon aldus: Uw troon, o God, is voor altijd en eeuwig, en de scepter van het recht is de scepter van zijn koningschap. Rechtvaardigheid hebt Gij liefgehad en onrecht gehaat; daarom, o God, heeft uw God U gezalfd met de olie der vreugde en U geplaatst boven uw gelijken. En elders: In het begin, o Heer, hebt Gij de aarde gegrondvest en de hemel is het werk van uw handen.

Kolossenzen 2:2-3 : Al mijn moeite is erop gericht dat zij goede moed houden en innig in liefde verbonden blijven, en zo komen tot de volle rijkdom van het inzicht in Gods geheim, Christus namelijk, in wie alle schatten van wijsheid en kennis verborgen liggen.

2 Petrus 1:1 : Simeon Petrus, dienstknecht en apostel van Jezus Christus, aan hen die door de goedheid van onze God en Heiland Jezus Christus met ons het voorrecht delen van hetzelfde geloof.

1 Johannes 5:20 : Wij weten dat de Zoon van God gekomen is, en ons inzicht gegeven heeft om de waarachtige God te kennen, en wij zijn in de waarachtige God, want wij zijn in Jezus Christus, zijn Zoon. Dit is de ware God, dit is eeuwig leven! 

Filippenzen 2:5-6 : Die gezindheid moet onder u heersen welke ook Christus Jezus bezielde: Hij die bestond in goddelijke majesteit
heeft zich niet willen vastklampen aan de gelijkheid met God.

1 Korintiërs 8:6 : …toch is er voor ons maar één God, de Vader, uit wie het al voortkomt en voor wie wij bestemd zijn, en één Heer, Jezus Christus, door wie het al bestaat en wij in het bijzonder.

Maar ook indirect worden God en Jezus gelijkgesteld, zoals in uitspraken als "ik ben de Alfa en de Omega", die zowel uit de mond van God als vanuit de mond van Jezus klinken.

Openbaring 1:8 : Ik ben de Alfa en de Omega, zegt God de Heer, Hij ‘die is en die was en die komt,’ de Albeheerser.

Openbaring 22:12-13 : Zie, Ik kom spoedig, en mijn loon breng Ik mee, om ieder te vergelden naar zijn werk. Ik ben de Alfa en de Omega, de eerste en de laatste, de oorsprong en het einde. 

Goddelijkheid van de Heilige Geest

De Geest was volgens Mattheüs en Lukas reeds werkzaam bij de conceptie van Jezus. De aardse Jezus is dan volgens de evangelisten drager ("vol") van Heilige Geest, en vooral volgens Paulus diens middelaar na zijn herrijzenis. In het Evangelie volgens Johannes openbaart de Geest de eenheid tussen de Vader en Zoon, sterker, Jezus verklaart zelfs: "God is Geest", waarmee de aanwezigheid en de werken van God als Geest geloofd konden worden.

Johannes 4:24 : God is geest, en wie Hem aanbidden, moeten Hem in geest en waarheid aanbidden.

Johannes 15:26 : Wanneer de Helper komt, die Ik u van de Vader zal zenden, de Geest der waarheid die van de Vader uitgaat, zal Hij over Mij getuigenis afleggen. 

Handelingen 2:4 : Zij werden allen vervuld van de heilige Geest en begonnen in vreemde talen te spreken, naargelang de Geest hun te vertolken gaf.

Vroege trinitarische formuleringen

Hoe in de Bijbel wordt gesproken over de Vader, de Zoon en de Heilige Geest was bepalend voor de daaropvolgende uitwerking van de leer van de Drie-eenheid. Vooral de rituele praktijk en de gebedspraktijk van de eerste christenen werd erdoor gevormd.

De vroegste duidelijk trinitarisch gestructureerde formuleringen zijn de doopformules en doopbelijdenissen waarin de overdracht van eigendom aan de Vader, de Zoon en de Heilige Geest met drie vragen en antwoorden werden voorbereid en vervolgens uitgevoerd.

Ook in de eucharistieviering werden trinitarische formules aangetroffen: via de Zoon werd de Vader bedankt, vervolgens werd gevraagd om het neerzenden van de Geest. De laatste doxologie verheerlijkt de Vader door de Zoon en met de Geest (of: met de Zoon door de Geest).

Ook de regula fidei van Ireneüs, die onder andere werd gebruikt in de doop catechese, is trinitarisch van structuur.

Theologische ontwikkeling in de 2^de en 3^de eeuw

Ignatius van Antiochië, tweede bisschop van Antiochië, schreef onderweg naar zijn executie als martelaar in Rome rond 110 n. Chr. een serie brieven aan de kerken in Klein Azie. De eenheid van de Vader, Zoon en Heilige Geest komt voor in zijn brief aan Magnesiërs:

Polycarpus van Smyrna werd in 155 n.Chr. als martelaar ter dood gebracht in Smyrna, waar hij ook bisschop was. Ireneüs zei dat hij een leerling was van de apostel Johannes. In zijn laatste gebed voor zijn martelaarschap "prijst, verheerlijkt en zegent" hij de Vader, Zoon en Heilige Geest:

Justinus de Martelaar gebruikte talrijke trinitarische formuleringen, maar hij gebruikt het woord "Drie-eenheid" nergens. Sommigen zijn van mening dat Justinus een unitariër was, vooral door zijn beschrijving van God als hoogste, Christus in de tweede plaats en de Geest in de derde:

Philo (20 v.Chr. - 50 n.Chr.) had - onder invloed van Plato - de Joodse Bijbel zo gelezen dat God de kosmos had geschapen door zijn Woord (Logos), de eerstgeboren zoon van God. Als alternatief, of door verdere emanatie van dit Woord, schiep God door zijn scheppende kracht en zijn koninklijke macht, waarbij deze zowel als zijn krachten werden beschouwd als van hem onderscheiden tussenpersonen, waardoor hij als het ware metafysische afstand tot de materiële wereld kreeg.

Ireneus van Lyon ontwikkelde - onder andere gebaseerd op de proloog van het Evangelie volgens Johannes (1:1-18) - een Logos-theologie. Jezus Christus, de Zoon van God wordt met de pre-existente Logos als essentiële uitvoerder van de schepping en de openbaring van God gelijkgesteld. Ireneüs werkte ook een onafhankelijke pneumatologie uit. De Heilige Geest is Gods wijsheid. Geest en Zoon emaneren niet op een manier die hen op een ander ontologisch (zijnsleer) niveau ten opzichte van de Vader zou plaatsen, maar door "intellectuele emanatie".

Tatianus probeerde een onafhankelijk afwijkend pad, waarbij de Geest ook als dienaar van Christus, van de Logos, optreedt en wordt een voor de wereld verborgen, onveranderlijk neerdalende God.

Het Griekse woord trias voor God de Vader, de Zoon en de Heilige Geest, dat in de Oosters-orthodoxe Kerk nog altijd de gebruikelijke term is voor de christelijke Drie-eenheid, werd voor het eerst gebruikt in de tweede helft van de 2e eeuw door de apologeet Athenagoras van Athene:

Met de termen die we nu met Drie-eenheid vertalen (zoals trias), werd in de late 2de eeuw en vroege 3de eeuw niet verwezen naar een Drie-eenheid zoals die nu als dogma wordt gedefinieerd. Terwijl opvattingen over de Geest relatief onderontwikkeld bleven en in het Nieuwe Testament de Geest niet werd aanbeden, ging het katholieke christendom er in de 2de en 3de eeuw toe over een "een goddelijke natuur" aan Jezus toe te schrijven, en werd stevig bevestigd dat hij "God" werd genoemd. Taal die in de eerste eeuw zeer ongebruikelijk was geweest werd nu de norm; Jezus was nu "God" of "een god", maar niet de enige ware God. Deze goddelijke Zoon (d.w.z. de pre-menselijke Jezus) was op mysterieuze wijze "gegenereerd" door God ofwel vlak voor de schepping (late 2de tot begin 3e eeuw, "logos theologen") of in de tijdloze eeuwigheid (vanaf Origenes).

Hoewel deze ontwikkelingen nieuw waren, was de verering van Jezus dat niet. In tegenstelling tot eerdere theorieën dat deze zich langzaam en onder invloed van de heidenen ontwikkelde, heeft recent onderzoek aangetoond dat Jezus al naast God werd aanbeden in het vroegst bekende christendom. Hoewel de basis voor deze praktijk werd gelegd in het Nieuwe Testament met Gods verheerlijking van Jezus na zijn opstanding, werd vanaf dit moment aangenomen dat de basis was dat in Jezus iets goddelijks aanwezig was.

In de Westerse kerk introduceerde Tertullianus een paar decennia nadat Athenagoras van Athene over "trias" sprak, de overeenkomstige Latijnse term trinitas. Het is een specifiek hiervoor gecreëerde nieuwe samentrekking van tres - drie en unitas - eenheid. Van huis uit advocaat, verklaarde hij het wezen van God in de taal van het Romeinse rechtssysteem. Hij introduceerde de term personae (meervoud van persona - partij in juridische zin) voor de Vader, Zoon en Heilige Geest. Voor de gezamenlijkheid van Vader, Zoon en Heilige Geest gebruikte hij de term substantia, die verwijst naar de juridische status in de gemeenschap. Volgens hem is God is in de substantia één, maar in de monarchia - de heerschappij van de ene God - werken drie personae, Vader, Zoon en Heilige Geest. Volgens een andere versie, ontleende Tertullianus de metafoor van de "persona" aan het theater van Carthago, waar de acteurs maskers (personae) voor hun gezicht hielden, afhankelijk van de rol die ze speelden.

De leer wordt dogma

De leer van de goddelijke Drie-eenheid werd in de 4e eeuw tot dogma verheven. Na alle discussies in de voorgaande eeuwen was de directe aanleiding het standpunt van de Egyptische priester Arius, die van mening was dat de Zoon, omdat Hij door de Vader was verwekt, niet altijd zou hebben bestaan en daarom een lagere positie zou innemen.

Hiertegen kwam verzet van de kant van bisschop Athanasius, die stelde dat de Zoon geheel gelijkwaardig was aan de Vader. In de uitspraken van het Concilie van Nicea (325) werd die gelijkwaardigheid vastgelegd. Op het Concilie van Constantinopel I in 381 na Chr. werd de Heilige Geest aan deze goddelijke gelijkwaardigheid toegevoegd. Definitief werd de leer van de Drie-eenheid vastgesteld op het Concilie van Chalcedon in 451 na Chr.

De uiteindelijke discussie ging over hoe men de verhouding van de Zoon ten opzichte van de Vader moest omschrijven. In het Grieks scheelde het maar een letter, de jota (i): was Jezus gelijkend (homoi-ousios) op God of was Jezus gelijk (homo-ousios) aan God. Het eerste bijvoeglijk naamwoord liet ruimte voor speculaties over de verhouding tussen de Vader en de Zoon, het tweede niet. De twee-naturenleer van de Zoon maakt deel uit van de leer van de Drie-eenheid. Deze houdt in dat de Zoon zowel mens als God is (twee naturen bezit) en dat kwam het beste tot uiting in de tweede term homo-ousios. Daarom behaalde deze term de overwinning op het Concilie van Chalcedon.

Theologische formulering

Het dogma luidt dat de God bestaat uit God de Vader, God de Zoon en God de Heilige Geest en dat deze drie Personen (personae) weliswaar zijn te onderscheiden maar niet zijn te scheiden, oftewel God is Eén.

Sommige theologen brengen een hiërarchie aan tussen de drie Personen van de Drie-eenheid. De 'Vader' zou dan de 'schepper' zijn die ademend is. De 'Zoon' ( = Christus) is de verlosser, die ook ademend is. En de Heilige Geest is de 'helper' ofwel de heiliging, de Heilige Geest wordt geademd. Deze gedachten zijn opmerkelijk, omdat een theoloog geen "externalistisch standpunt" kan innemen: hij of zij kan niet buiten de werkelijkheid stappen om God van buitenaf te bestuderen en te beschrijven. Daarom is het in de hedendaagse (wetenschappelijke) theologie gebruikelijk om wel te spreken over de God als Drie-eenheid en te spreken over de Vader, de Zoon en de Heilige Geest, maar geen uitspraken te doen over hun onderlinge verhoudingen. In het Latijn:

opera ad intra divisa sunt, opera ad extra indivisa sunt:

het handelen is voor de personen binnen de Triniteit onderscheiden, maar naar buiten toe is het handelen ongescheiden, en alleen te benoemen als "het handelen van God". Deze weergave van de Drie-eenheid waarbij de drie personen, Vader, Zoon en Heilige Geest, elkaar zodanig doordringen dat er sprake is van één goddelijke natuur wordt wel omschreven met de term perichorese.

Monotheïsme

Het christelijk geloof is monotheïstisch, net als de islam en het joodse geloof, maar de christenen hangen het geloof van de Drie-eenheid aan.

De Geloofsbelijdenis van Athanasius uit de 5^de eeuw verdedigt het geloof in de Drie-eenheid :

Al wie behouden wil worden, moet voor alles het algemeen geloof vasthouden; als iemand dit niet volledig en ongeschonden bewaart, zal hij ongetwijfeld voor eeuwig verloren gaan. Het algemeen geloof nu is dit, dat wij de ene God in de Drieheid en de Drieheid in de Eenheid vereren, zonder de Personen te vermengen of het wezen te delen. Want de Persoon van de Vader en die van de Zoon en die van de Heilige Geest zijn van elkaar onderscheiden, maar de Vader en de Zoon en de Heilige Geest hebben één goddelijkheid, gelijke heerlijkheid, dezelfde eeuwige majesteit. Zoals de Vader is, zo is de Zoon, zo is ook de Heilige Geest. Ongeschapen is de Vader, ongeschapen de Zoon, ongeschapen de Heilige Geest; onmetelijk is de Vader, onmetelijk de Zoon, onmetelijk de Heilige Geest; eeuwig is de Vader, eeuwig de Zoon, eeuwig de Heilige Geest. En toch zijn Zij niet drie eeuwigen, maar één eeuwige; zoals Zij niet drie ongeschapenen of drie onmetelijken zijn, maar één ongeschapene en één onmetelijke.

Evenzo is de Vader almachtig, de Zoon almachtig, de Heilige Geest almachtig; en toch zijn Zij niet drie almachtigen, maar één almachtige. Zo is de Vader God, de Zoon God, de Heilige Geest God; en toch zijn Zij niet drie Goden, maar één God. Zo is de Vader Here, de Zoon Here, de Heilige Geest Here; en toch zijn Zij niet drie Heren, maar één Here. Want zoals de christelijke waarheid ons noodzaakt elke Persoon afzonderlijk als God en als Here te belijden, zo belet het algemeen geloof ons van drie Goden of Heren te spreken. De Vader is door niemand gemaakt of geschapen of voortgebracht. De Zoon is door de Vader alleen, niet gemaakt of geschapen, maar voortgebracht. De Heilige Geest is door de Vader en de Zoon niet gemaakt of geschapen of voortgebracht, maar Hij gaat van hen uit. Eén Vader dus, niet drie Vaders; één Zoon, niet drie Zonen; één Heilige Geest, niet drie Heilige Geesten. En in deze Drieéenheid is geen sprake van eerder of later, noch van meer of minder, maar alle drie Personen zijn aan elkaar gelijk in eeuwigheid en in hoedanigheid. Daarom moet, zoals reeds gezegd werd, in alle opzichten zowel de Eenheid in de Drieheid als de Drieheid in de Eenheid vereerd worden.

Wie dus behouden wil worden, moet wat betreft de Drieëenheid deze overtuiging hebben. Maar het is voor zijn eeuwig behoud noodzakelijk dat hij ook de vleeswording van onze Here Jezus Christus oprecht gelooft. Het ware geloof is nu, dat wij geloven en belijden, dat onze Here Jezus Christus, Gods Zoon, God en mens is. God is Hij uit het wezen van de Vader, voortgebracht voor de tijden, en mens is Hij uit het wezen van zijn moeder, geboren in de tijd; volkomen God en volkomen mens, met een menselijke ziel en een menselijk lichaam; gelijk aan de Vader naar zijn goddelijke natuur, minder dan de Vader naar zijn menselijke natuur. En hoewel Hij God en mens is, is Hij toch niet twee, maar één Christus. Eén is Hij, echter niet doordat zijn goddelijke natuur in de menselijke veranderde, maar doordat Hij als God de menselijke natuur aannam. Eén is Hij, volstrekt niet door vermenging van naturen, maar door eenheid van Persoon. Want zoals ziel en lichaam één mens zijn, zo zijn God en mens één Christus. Hij heeft geleden voor ons behoud, is neergedaald in de hel en op de derde dag opgestaan uit de doden. Hij is opgevaren naar de hemel en zit aan de rechterhand van God, de almachtige Vader; vandaar zal Hij komen om te oordelen de levenden en de doden.

Bij zijn komst zullen alle mensen opstaan met hun lichaam en zij zullen rekenschap afleggen van hun daden. En zij die het goede gedaan hebben, zullen het eeuwige leven ingaan, maar zij die het kwade gedaan hebben, het eeuwige vuur. Dit is het algemeen geloof. Wie dit niet oprecht en standvastig gelooft, zal niet behouden kunnen worden.