Van de site van Noeme Willem Visser : kijk naar zijn prachtige site http://noemewv.nl/CVNWV.htm over de liturgie en de gezangen : heel leerrijk!!! Hier en daar een verduidelijking van wikipedia.

Wat is liturgie of eredienst?

Het woord is afgeleid van het Oudgriekse woord λειτουργία (leitourgia), dat "het werk van het volk" betekent.

Vroege christendom

Het gebruik in de Kerk is ontstaan doordat dit gebruik vaak wordt genoemd in de Griekse vertaling van het Nieuwe Testament (vb. in Handelingen 13:2) Het is een collectief werk dat samengekomen gelovigen verrichten door lof en eer te brengen aan God. Het verwijst hier naar een openbare en welbewuste duidelijk omschreven ceremonie. Later wordt het woord gebruikt om de vieringen van sacramenten aan te geven in de religieuze bijeenkomsten van Christenen. Deze vieringen worden voorgegaan door een priester of voorganger en zijn helpers. Het bestaan van een hiërarchie van bisschoppen, priesters en diakens is reeds uit die tijd bekend.

Overzicht Vroeg-Christelijke eredienst

De Vroeg-Christelijke Liturgie had zijn oorsprong in, en ontleende zijn vormgeving grotendeels aan de Joodse Liturgische Praktijk van de eerste Christenen.

Algemeen: vaste vormen
De vroege Christelijke Kerk was vanaf het begin een liturgisch kerk omdat de Joden gewend waren aan vaste vormen (met mogelijke variatie) in de eredienst. Het Nieuwe Testament verhaalt allerlei voorbeelden van liturgische praktijken, van traditionele Joods praktijken (zoals dat Petrus en Johannes naar de Tempel gaan omdat het het uur van het gebed was) tot Christelijke liturgische eredienst (waarbij ervan uitgegaan kan worden dat de vroege Christenen samenkwamen en eredienst hielden volgens de Joodse traditie en daar hun eigen accenten aan gaven, zoals de duiding van het breken van het brood en het drinken van de wijn in de Maaltijd van de Heer).

Improvisatie binnen vaste kaders
Er wordt vaak gedacht dat de Nieuw Testamentische eredienst spontaan en geïmproviseerd was. Dit is niet waarschijnlijk omdat in de gewoonten van die tijd vaste traditionele formuleringen een hoofdrol speelden. Eigen inbreng van de gelovigen was dan ook eerder volgens gewoonteregels dan compleet spontaan. De "orde" die gebruikt werd gebruikte vormen en formuleringen uit de heilige Schrift. De Oosters Orthodoxe Kerk en in minder mate de Westerse Rooms Katholieke Kerk hebben dit principe van continuïteit soms zelfs als onveranderbaarheid opgevat.

Oorsprong

Vroeg Christelijke eredienst had zijn oorsprong in Joodse vorm en praktijk. De volgelingen van Jezus begonnen niet met iets nieuws, evenmin als Jezus. Ze baden als Joden en hielden hun eredienst als Joden. De eerste Christenen waren Joden die Jezus Christus erkenden als de beloofde Messias en de eredienst die ze hielden volgde de gebruikelijke Joodse vormen. Daarom zien we in het Nieuwe Testament dat de eerste Christenen hun Joodse religieuze praktijken voortzetten, terwijl ze ook op Jezus Christus gerichte praktijken ontwikkelden. Het nieuw geduide maaltijdritueel dat ingesteld was bij het Laatste Avondmaal van Jezus met zijn discipelen werd in de vroege Kerk aanvankelijk afzonderlijk gevierd.

Deze continuïteit van Tempel naar Synagoge tot de vroeg-Christelijke Kerk maakte het mogelijk dat de Christelijke Kerk aan het eind van de 1ste eeuw als een hoog ontwikkelde liturgische vorm had.

Continuïteit

Continuïteit is een opvallend kenmerk van de kerken die zich aansluiten bij de liturgische traditie van het oosten of het westen. De Oosters Orthodoxe Kerk praktiseert de continuïteit zelfs in de vorm van een soort onveranderbaarheid. De Westerse Rooms-Katholieke Kerk deed dit voor de hervormingen van het Tweede Vaticaanse Concilie ook, maar oriënteerde zich toen sterk op de vroegste bronnen, waarbij bleek dat de onveranderbaarheid maar schijn was en er veel veranderd was. De Oosters Orthodoxe Kerk is we getypeerd als "vastbesloten om trouw te blijven aan het verleden, met gevoel voor de levende continuïteit met de Oude Kerk". Deze toewijding om het evangelie te beschermen en om de blijde boodschap en de lof van God in stand te houden komen voort uit de overtuiging dat het geloof aan Christenen gegeven werd door Jezus Christus. Als Christenen "apostolisch" willen zijn, dan moeten ze tot dezelfde kerk behoren die Jezus Christus stichtte, die in de eerste eeuw tot stand kwam. Een Orthodoxe theoloog voerde aan dat "op een bepaalde manier alle Christenen tijdgenoten van Jezus Christus moeten worden..." En dat "de 20ste eeuw niet een absolute norm is , maar de apostolische 1ste eeuw wel."

C.S. Lewis herkende de continuïteit van de eredienst als een erg belangrijk en erg waardevol kenmerk uit praktische overwegingen. Hij ging zo ver dat hij zei dat eredienst moest zijn als een oude schoen; iets dat past, en niet steeds gewenning vergt, iets dat je niet steeds opvalt. Hij eindigt te zeggen "De perfecte kerkdienst is de kerkdienst die zelf geen aandacht krijgt, waar onze aandacht naar God gaat."

De muzikale vormen van vroege Christelijke eredienst waren aanvankelijk Joods, zoals het psalmodiëren van de psalmen. Toen de heidenzending begon, gingen de Christenen ook gebruik maken van Griekse muzikale vormen. De taal in de eredienst werd het Grieks, de algemene taal van het Romeinse Rijk. Geleidelijk kwamen Griekse muzikale vormen en Griekse muziektheorie de Kerk binnen. Binnen twintig tot veertig jaar waren Joodse en Griekse vormen beide te vinden in de Christelijke eredienst, de basisvorm van de Joodse Synagogedienst werd aangehouden (hoewel die uiteindelijke synagogedienstvorm pas later gedocumenteerd is). Binnen honderd jaar werd de muzikale stijl overwegend Grieks, naarmate de Kerk zich verspreidde over het Romeinse Rijk en leefde in een Griekstalige cultuur. Sommige Joodse vormen, zoals het psalmodiëren van de psalmen, bleven in gebruik. Nadat het Christendom officieel toegestaan werd in de 4de eeuw, ontwikkelde deze muzikale stijl zich tot de Byzantijnse Muziek. Byzantijnse muziek werd wijd en zijd in de Kerk gebruikt tot in de 7de en 8ste eeuw.

Hoewel Griekse muziek overheersend was, was het niet de enig gebruikte vorm. In Egypte was er een duidelijk andere vorm, net als in andere (vooral verafgelegen) delen van het Romeinse Rijk. Als er echter sprake is van een norm, dan was dat de Byzantijnse muziek. De twee vroegste Christelijke hymnes, "Foos hilaron" (genoemd door Justinius rond 150 A.D.) en een "Hymne aan de Heilige Drieëenheid" (uit Oxyrrhyncus, Egypte, waarschijnlijk midden 4e eeuw), zijn duidelijk Grieks in muzikale vorm.

De term "vroeg Christendom" betreft meestal de tijd voordat het geloof toegestaan werd door Keizer Constantijn. Theologische ontwikkelingen traden op, ketterijen werden afgewezen naarmate de Kerk meer zicht kreeg op de implicaties van wat er in leven en werken van Jezus Christus was gebeurd, onder leiding van de apostelen en hun opvolgers. Hun eredienst ging hun nieuwer begrip weerspiegelen. De vroegste kerk had twee diensten op de sabbat: een avondmaaldienst en een "Synagoge-achtige" dienst. Gaandeweg werden deze gecombineerd. 

Ontwikkeling van de Christelijke Eredienst

De Oud Testamentische Basis voor de Christelijke Eredienst

Joden hadden ten tijde van Jezus Christus al een traditie van eredienst van zo'n 1500 jaar. Hun geschiedenis was vol met omgang met God die hen riep om Zijn volk te zijn en van wie ze in hun heilige geschriften speciale instructies overleverden ten aanzien van de offerdienst. Hier wordt een patroon getoond dat claimt een weerspiegeling te zijn van de hemel. Deze specifieke vormen van eredienst werden het eerst gezien in de Tabernakel van de vroege Israëlieten en werden vervolmaakt in de Tempeldienst later in Jeruzalem.

1 De eredienst aan God in de Tempel in Jeruzalem was het eerste en meest prominente brandpunt van de Joodse eredienst, deze omvatte de vorm en regelmaat van gebeden en offers.

2 Het Jodendom heeft altijd een constante cyclus van gebeden, zegeningen en maaltijden gekend: dagelijks, wekelijks, maandelijks en jaarlijks. Deze vormden het tweede brandpunt van de Joodse eredienst. In de standaardvorm omvatte het een religieuze praktijk op de dagelijkse gebedsuren en op de jaarlijkse hoogfeesten. De hoogfeesten incorporeerden de offerdienst in de Tempel en inhoudelijk had de Messiaanse verwachting erop een plaats. Deel van deze maaltijden was het "breken van het brood" en de "zegening van de beker", en kende parallellen met zowel de offerdienst in de tempel als het messiaanse feest.

Zoals Fr. Louis Bouyer stelt, "De synagogale eredienst had al vóór Christus zijn noodzakelijke complement in het ritueel van de maaltijden: het familie maal, en nog beter, ten minste ten tijde van Christus, de maaltijden van die gemeenschappen van de gelovigen die samengekomen waren door een gemeenschappelijke messiaanse verwachting..."

Er was een "maaltijd liturgie" voor de gebeden bij de maaltijden en in principe waren deze vereist voor elke maaltijd. De gebeden kregen het grootste belang bij de maaltijden op de hoogfeesten. De hele structuur van het Laatste Avondmaal zoals Lukas die weergeeft weerspiegelt de maaltijd liturgie zoals die gepraktiseerd werd binnen het Jodendom in die tijd. Deze maaltijd gebeden en hun structuur droegen direct bij aan de vormgeving van de viering van de Maaltijd van de Heer door de vroege Christenen.

3 Het derde en latere brandpunt van de eredienst was dat van de synagoge. Voor de doorsnee Israëliet was de Tempel enkel de eigen plaats van eredienst op bepaalde dagen van het jaar en het was in het bijzonder de plaats van de offerdienst. Tijdens de Babylonische ballingschap was eredienst in de Tempel onmogelijk. Een nieuwe vorm van eredienst ontstond, een vorm met het patroon van de tempeldienst maar zonder de daar voorgeschreven offers en met een sterk didactisch element: onderwijzing en herinnering. Deze twee elementen van de Joodse eredienst — in de synagoge en de tempel — vormden samen de basis van de vorm of orde van de liturgie voor de vroege Christelijke Kerk.

Naast de structuur of orde die het vroege Christendom meenam uit de eigen Joodse traditie kan men ook de al bekende cycli van de liturgie vinden — de dagelijkse, wekelijkse, maandelijkse en jaarlijkse cycli van de eredienst, die ook al deel waren van de Joodse traditie (zie het Oude Testament). Handelingen 2:46 zegt: "Elke dag kwamen ze trouw en eensgezind samen in de tempel, braken het brood bij elkaar thuis en gebruikten hun maaltijden in een geest van eenvoud en vol vreugde.". De Apostelen vervolgden hun Joodse eredienst praktijken in de Tempel en braken dagelijks het brood. Dit laatste lijkt te wijzen op het dagelijks vieren van de Maaltijd van de Heer. Deze regelmaat wordt bevestigd in Handelingen 3:1 waar Petrus en Johannes naar de tempel gingen omdat het het uur van het gebed was. Niet alleen vervolgden zij de praktijk van de Joodse eredienst, zij hielden ook de liturgische cyclus aan van dagelijkse gebeden op vaste tijden van de dag naast de hoogfeesten.

Christelijke eredienst vertoonde zo een op Christus gericht patroon dat de traditionele structuur en inhoud van de synagoge-eredienst en van de tempeldienst in belangrijke mate bewaarde, erfenis van wat in het eerste deel van de Heilige Schrift al doorgegeven werd als Goddelijke inzetting. Binnen deze basisstructuur vinden we de Oud en Nieuw Testamentische praktijken van de doop en de Paasmaaltijd die de Maaltijd van de Heer werd (de twee door Jezus Christus zelf volgens de evangeliën expliciet ingestelde sacramenten) en de belangrijkste van de traditionele Joodse religieuze feesten (Pasen en Pinksteren).

De Vorm van de Tempel Dienst

De continuïteit van tempel en synagoge eredienst praktijken karakteriseerde de vroege Kerk en de synagoge vorm werd de basis eredienstvorm voor de Christelijke Kerk. Deze structuur werd al tijdens de Nieuw Testamentische periode aangenomen, terwijl de Kerk nog als een Joodse richting beschouwd werd, een messiaanse sekte die in Jezus Christus geloofde. De fixering van deze vorm vond plaats nog voor er niet-Joden in de Kerk toegelaten werden en voor de verspreiding van het evangelie buiten Judea. Deze basisstructuur moet dus al aangenomen zijn toen de 'heiden zending' begon rond 38 A.D.

Betreffende de Tempeldienst zijn twee zaken belangrijk om te beseffen: 1. De tempeldienst was offerdienst. Het ritme van het geestelijk leven werd gevormd door het vieren van de religieuze feesten met hun bijbehorende offers, waarvoor in de heilige geschriften (in Exodus en Leviticus) gedetailleerde instructies te vinden waren. 2. de aardse eredienst wordt gezien als een weerspiegeling van de hemelse eredienst.

De Bijbel geeft beelden van hoe de hemelse eredienst eruit zou zien. Die vinden we bijvoorbeeld in Jesaja 6, Daniel 7, en Openbaringen 4 en 5. Door sommigen wordt er van uitgegaan dat de aardse eredienst op grond van zulke visioenen werd vorm gegeven, anderen gaan ervan uit dat de beeldvorming in deze visioenen gebruik maakte van de voorhanden religieuze beelden. Exodus 25 tot 27 geeft gedetailleerde informatie over de aard van de tempeldienst, compleet met de opbouw en aankleding van de tempel (met maten), instructies voor de bouw van de Ark, de aankleding van de Tabernakel, details van de priestergewaden, het gebruik van wierook, de aanwezigheid van een altaar, de dagelijkse offers, het gebruik van zalfolie en het gebruik van beelden. 

Exodus 25:17 begint met God's opdracht de Ark van het Verbond te maken, met gedetailleerde instructies. Dit omvat ook de opdracht om twee cherubijnen van goud te maken. "Daar zal ik je ontmoeten, en vanaf die plaats, boven de verzoeningsplaat, tussen de twee cherubs op de ark met de verbondstekst, zal ik met je spreken en je alles zeggen wat ik van de Israëlieten verlang". De genadezetel, of Ark van het Verbond werd gezien als "de lege troon waar niets te zien was, op deze troon was God aanwezig — het enige object dat aanbeden werd in Israël... God sprak van tussen de cherubijnen — onzichtbaar aanwezig op zijn troon — tot Mozes, Aaron, Samuel ... tot Zijn volk. Hier werd het bloed van de verzoening elk jaar gesprenkeld."

De originele Ark, die verdween in het ballingschap, bevatte de Stenen Tafelen van de Wet. Dit werd aanzien zowel als de plaats van het offer en de plaats vanwaar God sprak – de plaats van communie. Dit is een van de redenen dat men in de Orthodoxe Kerken twee cherubijnen aantreft achter het altaar waarop het brood en de wijn worden geconsacreerd om het Lichaam en Bloed van Jezus Christus te worden, die werd geofferd voor de mensheid. En tussen en voor hen is het altaar waarop de communie plaatsvindt in de Eucharistie. Verder staan op het altaar 7 kandelaars (zoals de 7 armige Joodse kandelaar, de Menorah), het licht dat het teken van aanwezigheid van God is. Sommige van deze elementen bleven in de Westerse Rooms-Katholieke Kerken, tot het Tweede Vaticaans Concilie.

Offer in de Christelijke Eredienst

Deze elementen constitueerden de manier waarop eredienst en offerdienst vastgelegd waren in de heilige schriften in Israël. Het offer stond centraal: het offer van een dier om gunstig te stemmen en te verzoenen (eerherstel te bieden) voor de zonden van Gods volk. De vroege Kerk geloofde dat de offerdood van Jezus Christus en Zijn opstanding alle tempelofferdienst verving. In zijn zelfoffer wordt Jezus Christus de genoegdoening voor alle zonden van de mensen; Hij is het Lam van God, die de zonden van de wereld wegneemt (Johannes 1:29). Daarna was er voor Christenen geen noodzaak meer voor extra offers. Het Goede Nieuws van Jezus Christus is dat zonden vergeven zijn in Hem, en in Hem zijn Christenen verzoend met de Vader.

Waarom dan doorgaan met de gewoonten en rituelen van de Tempel? Omdat ze naast offerdienst ook gemeenschap omvatten en omdat ze door de Heilige Schrift voorgeschreven waren. En omdat de tempeldienst vervuld is door Jezus Christus gaat de Christelijke eredienst altijd door, op aarde en in de hemel voor de troon van God. Aardse eredienst heeft een band met de eredienst van het voorgeslacht dat samen met de engelen verenigd is in de hemelse eredienst.

Hebreeën 8 beschrijft bijvoorbeeld de rol van Jezus Christus als de hemelse Hogepriester in tegenstelling met het Oud Testamentische priesterschap. En 'liturgie' is het woord dat beschrijft wat de Hogepriester doet. De passage luidt vanaf het eerste vers als volgt: "De kern van mijn betoog is dat wij een hogepriester hebben die in de hemel plaatsgenomen heeft aan de rechterzijde van de troon van Gods majesteit en die de dienst vervult in het ware heiligdom, de tent die door de Heer en niet door mensenhanden is opgericht. " (8:1,2). De eredienst van de hemel, de liturgie, is door God zelf gevestigd. De brief aan de Hebreeën gaat dan laten zien dat wat op aarde gedaan wordt zijn patroon moet ontlenen aan de hemel — zowel in het Oude als in het Nieuwe Verbond. Letterlijk: " Maar Jezus is dus aangesteld voor een eerbiedwaardiger dienst (liturgie), in die zin dat hij bemiddelaar is van een beter verbond, dat zijn wettelijke grondslag heeft gekregen in betere beloften." (8:6).

Volgens de Bijbel is er eredienst in de Hemel en moet die ons patroon vormen. Het oorspronkelijke Griekse in elke belangrijke vroege tekst is 'leitourgos'. Het betekent liturgie, eredienst, op God gericht dienstwerk. Het is duidelijk waarom de vroege Christenen doorgingen met hun religieuze praktijk rond synagoge en tempel. Zij zagen eredienst als een Goddelijke inzetting die vervuld was door Jezus Christus; in Hem was alles wat God in het Oude Testament had beloofd vervuld. Het was vanzelfsprekend dat in hun eredienst aan God door Jezus Christus de gelovigen de vormen die naar zij geloofden door God zelf aangereikt waren bleven gebruiken.

Er was echter één belangrijke wijziging. De dierenoffers van het Oude Testament waren overbodig geworden door het dienstwerk van Jezus Christus. Ze voltrokken hun eigen traditionele liturgie zoals voorgeschreven in de Heilige Schriften. Die traditionele liturgie maakte het werk van God in Jezus Christus begrijpelijk. De Oud Testamentische eredienst praktijk, nu vervuld en een nieuwe zin gegeven in Jezus Christus, werd de kern van de Christelijke Eredienst als deel van het Nieuwe Verbond.

Vroege Eredienst in Antiochië

Als men zich realiseert dat Joodse eredienst liturgisch was en de eredienst structuur leverde voor de vroege Kerk, en het Nieuwe Testament met het oog hierop leest, dan wordt een andere kant van de zaak duidelijk. De vroegste en duidelijkste verwijzing naar de liturgie is te vinden in Handelingen, het boek dat het begin en de groei van de vroege Kerk verhaalt. De kerk te Antiochië was de eerste niet-Joodse kerk buiten Jeruzalem, gevestigd rond 38 A.D. toen Barnabas gezonden werd om daar te onderwijzen (Handelingen 11:25 v.). Handelingen 13 beschrijft het uitkiezen van Barnabas en Paulus voor de eerste zendingsreis. Dit zal rond 46 A.D. plaatsgevonden hebben in wat toen een stabiele en goed gestructureerde gemeenschap van gelovigen was.

Lukas verhaalt dat de roeping van Paulus en Barnabas het werk was van de Heilige Geest en dat deze plaats vond tijdens de "liturgie". De tekst zegt: "Op een dag, toen ze aan het vasten waren en een gebedsdienst hielden (leitourgounton) voor de Heer, zei de heilige Geest tegen hen: ‘Stel mij Barnabas en Saulus ter beschikking voor de taak die ik hun heb toebedeeld.’ "(Hand. 13:2). Lukas was arts en goed opgeleid. Hij zegt dat de gemeenschap samengekomen was in de traditionele rituele eredienst, ondersteund door vasten, toen de Heilige Geest sprak. In 46 A.D. gebruikte deze vroege Kerk kennelijk de traditionele maar Christelijk ingevulde liturgie. Dit was binnen zestien jaar na de opstanding van Jezus Christus. De continuïteit van de eredienst tussen het Oude en Nieuwe Verbond lijkt hier duidelijk aanwezig.

Joodse bestanddelen van de Christelijke Eredienst

De vorm van de eredienst in de synagoge

De meeste geleerden zijn het er over eens dat de structuur van de Christelijke eredienst bijna direct afgeleid is van de Synagogale vorm van Joodse eredienst. Het belang van de synagoge voor de Joden was vanwege een historische gebeurtenis, de Babylonische ballingschap. Zonder Tempel om eredienst en offerdienst in te houden waren vrome Joden gedwongen om bijeen te komen rond hun oudsten en te luisteren naar het woord van God, om onderwijzing te ontvangen en voor de eredienst aan God. Deze vorm werd behouden en consolideerde na terugkeer uit de ballingschap en werd een normaal onderdeel van het Joodse religieuze leven. De basis was ontleend aan de Tempeldienst, en de diensten werden op dezelfde tijden gehouden als de Tempeldiensten.

De bouw en inrichting van een doorsnee synagoge geeft een indicatie van wat er plaatsvond. Er waren duidelijke kenmerken. De eerste was de zetel van Mozes, die weergegeven werd door de zetels waarop de rabbi's zaten. Deze zetels stonden op een verhoogd platform dat bema genoemd wordt, dat centraal was in de synagoge. Elke synagoge had een Ark, die beschermd was door een voorhangende doek en waarvoor een zevenarmige kandelaar brandde— de Menorah. "De Ark in de synagoge bevatte de Schriften en verwees naar de Ark van de Tempel, zoals het gebouw ook gericht was op Jeruzalem. Het uiteindelijke brandpunt van de synagogale eredienst was het Heilige der Heiligen in Jeruzalem, net zoals het brandpunt van de eredienst in de Tempel het Heilige der Heiligen was."

synagoge

Lukas vertelt dat Jezus gewend was naar de synagoge te gaan en dat hem gevraagd werd de profeet Jesaja te lezen (Lukas 4:16-30). Alfred Edersheim reconstrueert de typerende volgorde: "Bij binnenkomst in de synagoge, of misschien al eerder vroeg de overste van de Synagoge Jezus op te treden als Sheliach Tsibbur (de vertegenwoordiger van het volk). Want, volgens de Mishnah, werd van de persoon die het gedeelte van de profeten las in de synagoge verwacht dat die ook voorging in de gebeden... Jezus beklom de Bema en begon de dienst, staande achter de lessenaar, met gebed. De volgende gebeden werden later in de Joodse traditie aan het begin gebeden:

"Gezegend zijt Gij, O Heer, Koning der wereld, Die het licht gevormd heeft en de duisternis geschapen, Die vrede geeft en alles schept; Die genadevol licht aan de aarde geeft en aan wie er op wonen, en in Uw goedheid dag en nacht het werk van de schepping vernieuwt. Gezegend zij de Heer onze God omwille van de glorie van zijn handwerk, en omwille van de licht gevende lichten die hij gemaakt heeft tot zijn lof. Gezegend zij de Heer onze God, die de lichten gevormd heeft.

Met grote liefde heeft U ons liefgehad, O Heer onze God, en met veel overvloedig erbarmen heeft U zich erbarmt over ons, onze Vader en onze Koning. Omwille van onze vaderen die op U vertrouwden, en Gij onderwees hen in de regels van het leven, ontferm U over ons en onderwijs ons. Verlicht onze ogen in Uw Wet; doe onze harten hechten aan uw geboden; verenig onze harten om uw Naam lief te hebben en te vrezen, dan zullen we niet te schande komen te staan, voor eeuwig. Want Gij zijt een God Die redding bereidt, en die ons waarlijk nabij Uw Grote Naam gebracht heeft zodat wij U en Uw Eenheid liefdevol prijzen. Gezegend zij de Heer, Die in liefde zijn volk Israël koos.”

Hierna volgde (ten minste in de latere gebedenboeken) het Shema (een soort geloofsbelijdenis), bestaande uit drie passages uit de Pentateuch. Na dit gebed nam wie voorging (althans volgens de latere gebedenboeken) plaats voor de ark en reciteerde zegeningen. Hierna werden bij de dag passende gebeden gezegd. Na dit liturgische deel naderde de overste van de synagoge de Ark en haalde de Wetsrol tevoorschijn. Op de Sabbat werd door ten minste zeven personen een opeenvolgend deel van de Wet gelezen, altijd meer dan drie verzen, gevolgd door een gedeelte uit de Profeten. Daarna volgde de uitleg.

Hoewel de vondst in de Genizah van Cairo duidelijk maakt dat de bewoordingen veel minder vast lagen dan voorheen gedacht werd, is het mogelijk dat de volgende rubrieken al wel bestonden:

1.   Een serie gebeden aan het begin van de dienst, met responsen van de gemeente.

2.   De Belijdenis. Na de openingsgebeden volgde een belijdenis van God's trouw tegenover de ontrouw van de mensen.

3.   Voorbede.

4.   Schriftlezingen volgens een rooster..

5.   Uitleg en toepassing

6.   Zegening.

Vroeg-Christelijke kerken leken op de Joodse synagogen. In de oudste Syrische kerken die opgegraven zijn is de zetel van Mozes de zetel van de bisschop geworden, en de halfronde bank die er om heen staat is de zitplaats van de Christelijke priesters. Net als in de synagoge zijn ze in het midden van de gemeente gesitueerd. De bema is ook daar, niet ver van de Ark met de Schriften, die nog steeds op zijn oude plaats is, niet ver van het einde, maar enige afstand van de apsis. Er is nog steeds een voorhangsel en de kandelaar staat er nog naast. De apsis is echter niet meer naar Jeruzalem gekeerd, maar naar het Oosten, een symbool van de verwachting van de wederkomst van Christus. In de Syrische kerk bevat deze naar het oosten gerichte apsis nu het altaar, waar een tweede doek voor hangt ten teken dat daar iets heiligs zich afspeelt.

Het Paasfeest

Het paasfeest is een voorbeeld van een Joodse eredienstpraktijk die door het sterven en opstaan van Jezus Christus een nieuwe duiding kreeg die centraal staat in het Christendom. Op het Paasfeest, één van de drie hoogfeesten van Israël, vierde het volk zijn verlossing door God uit de slavernij van Egypte. Het feest omvatte het offer van een lam in de voorhof van de Tempel, en het deelnemen aan de sedermaaltijd waarbij een deel van het geofferde lam genuttigd werd. Dit lam deed herinneren aan de lammeren die in Egypte geslacht werden; hun bloed werd op de deurposten en dorpels aangebracht om de vernietigende engel tegen te houden. Meer dan enkel symbolisch, zorgt dit geofferde lam weer een jaar lang voor de verlossing van het Godsvolk, terwijl de sedermaaltijd het verhaal levend hield en een soort tafelgemeenschap vormde tussen God en mensen. Om het paasfeest in relatie tot de tempel te kunnen vieren probeerde elke vrome Jood dit zo vaak mogelijk in Jeruzalem te vieren.

Jezus was Jerusalem binnengegaan voor Pasen om zijn laatste avondmaal met zijn discipelen te vieren. Ze vroegen om instructies voor het bereiden van het Paasmaal (Joh. 13:1 en Mt. 26:17), en hij liet ze de voorbereidingen treffen in de bovenzaal. Tijdens dit Paasmaal geeft Jezus een nieuwe duiding eraan door de woorden die overgeleverd zijn als de inzettingswoorden van het avondmaal.

Maar het avondmaal dat Jezus en zijn discipelen vierden was niet de normale sedermaaltijd die immers niet op donderdagavond maar op vrijdagavond, de vooravond van de Sabbat plaatsvond.

Omdat het laatste avondmaal plaats vond op Donderdagavond, de dag voor het Paasfeest, was er geen geslacht lam uit de Tempel. Volgens Johannes vond de dood van Jezus plaats op vrijdag terwijl de lammeren geslacht werden in de Tempel (Joh. 18:28). Jezus werd inderhaast gekruisigd op Golgota opdat men met een schone lei met het Paasfeest zou kunnen beginnen op de vooravond van de Sabbat (vrijdagavond).

Lukas vertelt dat Jezus zijn discipelen aan tafel zei: "Ik heb vurig begeerd dit Pascha met u te eten, eer ik lijd. Want ik zeg u, dat ik het voorzeker niet meer eten zal, voordat het vervuld is in het koninkrijk Gods." (Lukas 22:15-16).

De lammeren die in de Tempel geslacht werden waren onderdeel van het Oude Verbond; het Lam geslacht op het kruis is het Nieuwe Verbond in Jezus Christus, de vervulling van de Wet en de Profeten. Jezus Christus, in het offeren van zijn Lichaam en Bloed, is plaatsvervanger van het offerlam. In plaats van het in de Tempel geofferde lam te delen, offert Jezus zichzelf op en doorbreekt de kringloop van de offercultus. Zo kreeg door het sterven en opstaan van Jezus Christus een Joodse eredienstpraktijk een nieuwe betekenis en werd de Oude Verbond vernieuwd tot Nieuw Verbond. Zo werd de sedermaaltijd getransformeerd tot Eucharistie. De vroege Christenen stelden dan ook dat de Eucharistie hen verloste van de dood en gemeenschap gaf met God. Verlossing en gemeenschap waren al kernpunten geweest en waren in Jezus Christus overweldigend bevestigd.

De Joodse Berakoth

Als het Laatste Avondmaal geen sedermaal was, wat was het dan wel. Er is wel gepoogd het te verbinden met de Joodse traditie van de berakoth. Dit Hebreeuwse woord betekent zegening. Net als het Griekse woord eucharistia is het in de eerste plaats een proclamatie van het wonderbaarlijke werk van God, en is het niet beperkt tot dankzegging voor de ontvangen gave.

Er zijn twee hoofdtypen berakoth in de Joodse traditie: "De ene is een korte formule die snel stereotype wordt en enkel bestaat uit lof en dankzegging, een 'zegening' in de engste zin. De andere is een meer ontwikkelde formule waarin het smeekgebed plaats heeft, hoewel steeds in een 'zegening' context. De eerste begeleidt elke actie van de vrome Jood van zijn ontwaken tot zijn inslapen. De tweede heeft zijn plaats in de Synagoge dienst ('s ochtend, 's middags, 's avonds) of in de maaltijdgebeden, in het bijzonder bij de laatste beker die door alle deelnemers gedeeld wordt."

Deze maaltijd berakoth werd van speciaal belang geacht voor het begrip van de ontwikkeling van de Eucharistie. In principe zou het vereist zijn voor elke Joodse maaltijd, en deel van de inhoud was de verwachting van het messiaanse feestmaal. De maaltijd werd voorafgegaan door verplichte reiniging van de handen, gevolgd door het drinken van de eerste beker wijn door iedere deelnemende persoon met de volgende zegening:

"Gezegend zijt Gij, Heer onze God, Koning van het heelal, die ons de wijn van de wijnstok geeft."

De maaltijd begon dan met de vader van het gezin, of de belangrijkste van het gezelschap, aan het hoofd, die het brood brak dat aan ieder gegeven werd met de volgende zegening:

"Gezegend zijt Gij, Heer onze God, Koning van het heelal, die het brood voortbrengt uit de aarde."

Na de maaltijd nodigde degene aan het hoofd met een beker wijn gemengd met water de anderen uit om te delen in zijn dankzegging met de woorden:

"Laat ons de Heer, onze God, dankzeggen."

En de aanwezigen antwoordden:

"Gezegend hij wiens vrijgevigheid ons voedsel gegeven heeft en wiens goedheid ons het leven gegeven heeft."

Daarna psalmodieerde degene aan het hoofd een serie berakoth (veelal drie), waarvan de eerste herinnerde aan Mozes en een zegening was vanwege de voeding. De twee herinnerde aan Jozua en was een zegening vanwege het beloofde land. De derde herinnerde aan David en Salomo en was een smeking dat het scheppende en reddende handelen van God vroeger zou voortgaan en vernieuwd worden en zijn uiteindelijke vervulling vinden in de komst van de Messias en de vestiging van het Koninkrijk van God. Fr. Bouyer is een van degenen die hier het patroon van de Eucharistie in herkennen.

Er werd vanuit gegaan dat de gebeden die pas in de loop van het eerste millennium opgeschreven werden, eeuwenlang onveranderd mondeling overgeleverd werden. Nu de vondst in de Genizah in Cairo heeft laten zien dat dat niet zo is, kunnen de Joodse tradities van later datum niet meer woordelijk van toepassing geacht worden op de tijd van Jezus.

Toch is het duidelijk dat de Eucharistie tegen de achtergrond van de toen heersende Joodse eredienst vorm kreeg en in het begin bijna uitsluitend qua nieuwe inhoud zich ervan onderscheidde.

Eredienst in de Vroege Kerk

De eerste Joden die geloofden in Christus hielden de traditie van hun voorouders in ere en namen deel aan de eredienst zowel in de Tempel als in de synagoge. Hier voegden zij typisch Joodse gebruiken toe, die in feite omgevormde Joodse gebruiken waren. Deze omvatten de Doop, de Viering van de Maaltijd van de Heer (de Eucharistie), de Agapè viering (gewone maaltijd met zegen), en andere. De doop bestond al in de Joodse religieuze praktijk (speciaal voor bekeerlingen) als een persoonlijke bekering. De Doop werd, net als de Maaltijd van de Heer, omgevormd zowel qua vorm als inhoud door Jezus Christus. De doop werd meer dan berouw om zonden, het gedoopt worden in de Naam van de Drieëenheid verleende ook vergeving en inlijving in het Lichaam van Christus, de Kerk. De Doop werd de eenmalige initiatierite waardoor men de H. Geest ontving en deel ging uitmaken van de Kerk.

Zo hielden de eerste Christenen de door de tempeldienst aangegeven gebedsuren en namen ze deel aan de eredienst in de synagoge. En op de eerste dag van de week kwamen ze op een andere manier samen.

Herkomst van de agapè-viering

De eerste christenen kwamen bij elkaar thuis, in de zogenaamde huiskerken, en brachten zelf brood en wijn mee (mogelijk ook andere gaven). Zij gaven dat af voor het begin van de viering of droegen het aan bij het klaarmaken van de Tafel. 

Slechts een deel van het meegebrachte brood werd gebruikt en wat overbleef kreeg een diaconale bestemming. Men vertelde elkaar verhalen over Jezus Christus en vierde er de agapè-maaltijd. (agapè is het griekse woord voor liefde). Een agapè-maaltijd drukt de liefdevolle verbondenheid uit van alle aanwezigen met Jezus Christus en met elkaar. Men sprak een eenvoudig dankgebed uit en vroeg daarmee Gods zegen over brood en wijn.

In een latere periode werd een onderscheid gemaakt tussen de gezamenlijke maaltijd en de rituele viering met offerkarakter en zegengebed. Tot het jaar duizend gebruikte men tijdens de viering brood dat ook thuis tijdens de maaltijd op tafel stond, later werd dit ‘gewone’ brood vervangen door hosties. Geleidelijk aan is het (eenvoudige) dankgebed uitgegroeid tot het eucharistisch gebed en ontstaat de vorm van eucharistie zoals wij die nu kennen.