De mens speelt voor God

Kweekfles

Nou ja, de baby’s die rijpen in een kweekfles zoals in de sciencefictionfilms, blijven ons dan tenminste nog bespaard. Toch?

In de VS presenteerde een groep onder leiding van Alan Flake van het kinderziekenhuis van Philadelphia onlangs de ‘Biobag’, een zak gevuld met vloeistof waarin hij onvoldragen lammetjes liet uitrijpen tot levensvatbare babydieren. Zo’n kunstmatige baarmoeder heeft serieuze kans van slagen, denkt ook Chuva de Sousa Lopes. ‘De baarmoeder stelt eigenlijk niet veel voor. In theorie moet dat ook buiten het lichaam kunnen.’

Alan Flake

Tel dat op bij het feit dat het steeds beter lukt om beginnende embryo’s buiten het lichaam te kweken, en wat uiteindelijk weleens in zicht kan komen is ‘ectogenese’: een volledige zwangerschap in de kweekfles. Een kil idee misschien, maar een uitkomst voor vrouwen die door een aangeboren baarmoederafwijking of een operatie geen kind kunnen dragen.

En zoals het dan altijd gaat: na de medische toepassingen voor de patiënten komen de gewone mensen in beeld. Die homomannen met hun bevruchte eicel van daarstraks die op zoek zijn naar een baarmoeder voor hun kindje. Of inderdaad, die carrièrevrouwen. Voor de vrouw zouden kweekbaby’s een nieuwe seksuele revolutie kunnen inluiden, een beetje zoals de pil dat deed in de jaren zestig, betoogt de Canadese bio-ethicus Evie Kendal in haar boek Equal Opportunity and the Case for State Sponsored Ectogenesis. ‘Als vrouw wordt je lichaam toch beschouwd als een potentieel zwanger ding’, zoals filosoof en ectogenese-onderzoeker Anna Smadjor van de Universiteit van Oslo onlangs zei tegen modeblad Elle.

Evie Kendal

Griezelig? Dat valt te bezien, zegt Bredenoord: het is misschien vooral gewoon wennen. Ze brengt in herinnering hoe ivf-kinderen ooit ook werden uitgemaakt voor reageerbuisbaby’s – tot de baby’s zelf geboren werden en net zo schattig bleken als iedere andere baby. ‘Ik denk dat de wijze waarop een zwangerschap tot stand komt uiteindelijk niet uitmaakt. Zolang er maar hetzelfde soort mens uit komt.’

WONDEREMBRYO’S ALS NOODKREET

Voorpagina Telegraaf, een paar weken geleden: Nederlanders scheppen leven zonder zaad- en eicellen. Een ‘topprestatie’, aldus de NOS. ‘Embryo’s zonder ei- of zaadcel.’

In werkelijkheid was de structuur die Nicolas Rivron en collega’s hadden gemaakt geen embryo en niet levensvatbaar, had men wel degelijk zaad- en eicellen gebruikt, en is de techniek niet nieuw maar een vervolgstap op eerdere experimenten. Maar de wetenschap had de pers gezocht met een zwaar aangezet persbericht (‘modelembryo’s kunnen zwangerschap initiëren’, ‘volkomen nieuwe methode’), om het onderwerp voorafgaand aan een nieuwe ronde politieke besprekingen eens goed onder de aandacht te brengen, geven ingewijden schoorvoetend toe. ‘Nederland was in elk geval in één klap wakker’, constateert ethicus Annelien Bredenoord (UMC Utrecht), zelf overigens niet betrokken bij de zaak.

Een wanhoopskreet, want de politiek loopt hopeloos achter de feiten aan, zeggen haast alle voortplantingsexperts die je ernaar vraagt. Terwijl de grens tussen ‘gewone’ lichaamscellen en embryo’s begint te vervagen, besloot het nieuwe kabinet onder druk van CDA en ChristenUnie de veertig jaar oude embryowet toch maar weer niet te vernieuwen. ‘Ondanks de voornemens van het vorige kabinet, en ondanks alle rapporten van de afgelopen zestien jaar’, verzucht hoogleraar voortplantingsgeneeskunde Sjoerd Repping (AMC), die deze week opnieuw een kamercommissie bijpraatte over de stand van zaken.

Zo zijn er nog geen regels voor synthetische embryo’s, kunnen wetenschappers bepaalde nieuwe procedures niet testen op veiligheid en mag men geen veranderingen aanbrengen in het dna van prille embryo’s om de functie ervan te achterhalen, zelfs niet als het embryo daarna wordt vernietigd. Daardoor dreigt Nederland achterop te raken en zullen patiënten voor de nieuwste technieken hun heil zoeken in allerlei, soms twijfelachtige, buitenlandse klinieken, voorziet men.

Vrouwtjesmuizen kunnen elkaar bevruchten – met een beetje genetische manipulatie

De dag dat homostellen samen een biologisch eigen kind kunnen krijgen, is weer een stap dichterbij. Chinese onderzoekers zijn erin geslaagd met genetische technieken twee vrouwtjesmuizen samen een biologisch eigen nestje te laten krijgen, zonder tussenkomst van een man. Bij mannenstellen lukte het niet: daar gingen de muizenpups al snel dood.

Maarten Keulemans - 11 oktober 2018

Bij eerdere experimenten lukte het soms ook a om muisjes te laten ontstaan uit twee gelijke seksen, maar altijd waren de resultaten gebrekkig en was de methode veel te ingewikkeld om ooit te kunnen toepassen. ‘Maar dit is een belangrijke studie die laat zien dat we steeds dichterbij komen’, zegt Susana Chuva de Sousa Lopes (LUMC), niet betrokken bij het experiment. ‘Wat ze hier doen, is technisch gezien niet eens zo ingewikkeld. Het kan best dat we over twintig jaar op een heel andere manier kijken naar de reproductie van de mens.’

Nog niet voor mensen

Klaar voor gebruik door mensen is de techniek voorlopig nog niet. Zo werd het Chinese experiment uitgevoerd met genetische manipulatie van embryo’s, iets wat bij de mens nog verboden is. En hoewel de Chinezen 29 muizen met twee moeders maakten die als blijk van goede gezondheid ook weer eigen nestjes kregen, is het lastig inschatten of de diertjes echt wel gezond zijn. ‘Vooral of ze psychisch in orde zijn weet je natuurlijk nooit’, zegt Chuva de Sousa Lopes.

Om de muisjes te verwekken, namen Qi Zhou en collega’s van de Chinese Akademie van Wetenschappen in Beijing nog onontwikkelde eicellen van een van de moeders. Daaruit knipten ze met genetische trucs drie stukken dna weg die er normaal voor zorgen dat het erfelijk materiaal van twee moeders elkaar afstoot. Vervolgens stopten ze het dna in de eicel van de andere muis en brachten die in bij een van de moeders. Uit 210 embryo’s kregen ze zo 29 gezonde muisjes.

Qi Zhou

Nu nog mannetjesbaby’s, stelt de Chinese academie monter in een persverklaring. ‘De mannelijke pups overleefden maar 48 uur, maar de onderzoekers werken eraan om het proces te verbeteren, zodat ook de bipaternale (twee pappa’s, red.) muizen tot volwassenheid leven.’ Al eerder lukte het Japanse onderzoekers om muizen met twee biologische vaders te maken door de cellen van een van de mannetjes met biochemische signaaltjes om te vormen tot eicel. Maar bij de mens is dat biologisch onmogelijk en is een andere techniek nodig.

Misschien wel de Chinese methode, oppert Chuva de Sousa Lopes. ‘We zouden het graag verder onderzoeken. Ik kan me voorstellen dat dit de route naar een menselijke toepassing kan worden.’

Nuchtere toepassingen

Achter de ongewone vergezichten zitten overigens heel nuchtere toepassingen. Zo onderzoekt Chuva de Sousa Lopes of het ook mogelijk is om eicellen te ‘maken’ uit losse cellen, zodat vrouwen voor een ivf-behandeling niet meer de moeizame hormoonbehandeling en ‘eiceloogst’ hoeven te ondergaan.

Zhou zegt vooral geïnteresseerd te zijn in fundamentele vragen, ‘zoals de vraag waarom zoogdieren zich alleen seksueel kunnen voortplanten’. Reptielen, vissen en amfibieën doen soms immers aan zelfbevruchting. Maar zelfbevruchting is zelfs voor Chinese muizen voorlopig nog een stap te ver, benadrukken de wetenschappers in vakblad Cell Stem Cell.

‘Een interessant onderzoek’, zegt de vooraanstaande Britse hoogleraar stamcelonderzoek Robin Lovell-Badge intussen tegen de BBC. ‘Ze proberen hier uit te vinden wat ervoor nodig is om ons in kalkoenen te veranderen’, ook een dier dat soms overgaat tot zelfvoortplanting.

Robin Lovell-Badge