Samenvatting : De Weg der Volmaaktheid van Teresa van Avila

In haar boek kunnen we een verdeling aanbrengen van een tweeluik. In het eerste gedeelte geeft Teresa ons al haar ascetische raadgevingen over de deugden en het inwendig gebed. In het tweede gedeelte geeft zij een commentaar op het Onze Vader, een schitterende verhandeling over het mystieke gebed. Deze twee delen kunnen als twee afzonderlijke verhandelingen beschouwd worden, waaraan men wel eens twee namen heeft willen geven namelijk aan het eerste “El Librillo” (het Boekje) en aan het tweede “El Padre Nuestro” (het Onze Vader).

In een inleiding geeft Teresa het apostolisch doel van haar eerste stichting aan, namelijk de noodzaak de Lutheraanse heresie te bestrijden en de verzwakking van de christelijke geest te herstellen door het in praktijk brengen van de armoedebeleving en door het gebed voor de werkers voor het ware geloof. Zij geeft hier ook de middelen aan om dit doel te bereiken, namelijk het onderhouden van de Regel en de Constituties. Zij schrijft: “ik vraag u niets nieuws, mijn dochters, maar alleen, dat wij leven overeenkomstig onze geloften; dit is onze roeping en hiertoe zijn wij verplicht, ofschoon er een groot onderscheid bestaat tussen het onderhouden van de Regel”. Het gaat Teresa niet alleen om het naleven van de letter, zij vraagt meer, namelijk ten volle de geest van de Regel en de Constituties te beleven.

Wanneer men dit hooggestelde doel wil bereiken is een serieuze inspanning vereist: “Het spreekt vanzelf, dat men zich veel moeite moet getroosten om onze daden en werken aan zo’n edel doel waardig te maken, en daarom is het nodig dat wij edelmoedige verlangens koesteren”. Op de eerste plaats wordt er dus een atmosfeer van edelmoedigheid vereist. Bovendien hebben wij hier te maken met een levenswijze, waarin het gebed een centrale plaats inneemt: “Onze Regel schrijft ons op de eerste plaats voor, zonder ophouden te bidden. Wanneer wij dit punt onderhouden, dat het voornaamste is, dan zullen wij ook niet nalaten de vastendagen, de lijfskastijdingen en het door de Orde voorgeschreven stilzwijgen te onderhouden. Gij weet immers, dat het gebed, opdat het een goed gebed is, van deze zaken vergezeld moet gaan: gemakzucht en gebed zijn niet verenigbaar.”

Teresa scheidt het gebed nooit van het in praktijk brengen van de deugden en zij toont steeds een bijzondere zorg het gebed een serieuze ascetische basis te geven. Hierin ligt de kracht van haar leer. In een tijd van overdreven subjectivisme legt zij de nadruk op gehoorzaamheid; in een tijd van luxe legt zij de nadruk op armoede en soberheid; tegen het humanistisch intellectualisme legt zij de nadruk op nederigheid en geduld; tegen het Lutheraans rationalisme in legt zij de nadruk op armoede van geest en eenvoud. En terwijl pseudomystiekers de zinloosheid van de versterving verkondigen, wijst Teresa juist op de waarde van versterving.

Deel 1 : El Librillo of het boekje

A. Ascetische raadgevingen

Er zijn drie deugden die noodzakelijk zijn voor ieder die het gebed in praktijk wil brengen :

1 De naastenliefde

Teresa omschrijft wat de echte naastenliefde is. Zij bestaat niet in gevoelige genegenheden. Dergelijke genegenheden worden beheerst door gevoelens van sympathie of antipathie. Juist hierdoor mogen wij ons nooit laten leiden. Vervolgens spoort zij haar zusters aan tot echte onderlinge liefde en merkt op: “Ik acht het een belediging u hiertoe aan te sporen. Waar is men zo onbeschaafd dat men elkaar geen liefde toedraagt, wanneer men altijd met elkaar omgaat.” Daarna wijst Teresa, om te laten zien, waarom en hoe men de naaste moet beminnen, op twee soorten van liefde namelijk; een geestelijke liefde en een zinnelijke liefde. De laatste sluit zij uit, zij wil alleen spreken over de ware, zuiver geestelijke liefde. Maar wij moeten deze goed verstaan. Teresa wijst hier niet op een abstracte en zuiver innerlijke liefde. Wij zijn mensen en geen zuivere geesten. In een daadwerkelijke liefde speelt onze affectiviteit een rol. Waar het om gaat is dat deze affectiviteit juist geïntegreerd is. Zij mag niet aan de oorsprong staan van onze liefde. Zij is eerder de weg waarlangs onze liefde zich veruitwendigt en er toch tegelijk ook een eenheid mee vormt. Daarom kon Teresa dan ook schrijven: “want ik geloof, dat ik niet begrijp wanneer de liefde zuiver geestelijk is en wanneer het zinnelijke zich daarin mengt”.

2 De onthechting van het geschapene

Teresa bespreekt deze onthechting in drie graden :

1 onthechting aan aardse zaken,

2 aan zijn bloedverwanten en

3 aan zichzelf.

Ook dit alles moeten wij niet mis verstaan. Wij leven in de wereld en in die wereld moeten wij handelen. Het gaat er nu om dat wij van dat alles geen doel maken. Het zijn slechts middelen en ook noodzakelijke middelen, maar zij mogen ons niet van God afsluiten. Ook hier moeten wij in ons zelf de eenzaamheid voor God bewaren.

3 De nederigheid

Dit is de deugd die altijd met de zelfverloochening gepaard gaat. De nederigheid vormt de basis van het werkelijke mystieke leven en zelfs van ieder religieus en serieus christelijk leven. Teresa leert ons hoe wij deze deugd kunnen verwerven waar zij schrijft: “Neemt nou de volgende raad van mij aan en vergeet die nooit: Wilt gij u op de duivel wreken en spoediger van zijn bekoring bevrijd worden dan moet gij niet enkel inwendig in de nederigheid voortgang maken, maar er ook op uit zijn om door uitwendige daden uw bekoring tevens tot nut van uw medezusters te laten zijn door de priorin te vragen u een of andere nederige bediening op te leggen.”

Dit zijn de drie ascetische raadgevingen waarmee Teresa begint. Wij kunnen ons natuurlijk afvragen waarom zij hiermee begint. De reden moet wel liggen in het feit dat wij door het opvolgen van deze raadgevingen ons in een geestelijke eenzaamheid gaan bevinden waarin wij vrij komen te staan voor God. Vanuit deze eenzaamheid kunnen wij pas vrij tot God gaan spreken. “Zowaar Jahwe leeft voor Wiens aanschijn ik sta.” Teresa begint nu inderdaad te spreken over het gebed. Zij begint met verschillende raadgevingen.

B. Raadgevingen voor het inwendig gebed

1 Meer algemene beschouwingswijzen

Er bestaat een verschil tussen het inwendig gebed waar de mens als actieve werker optreedt en het contemplatieve gebed d.w.z. het “bovennatuurlijk” gebed zoals Teresa dit noemt, waar de mens meer passief is.

Teresa spreekt over het mondgebed. Men kan dit doen met of zonder aandacht. In het laatste geval laat Teresa het aan de theologen over uit te maken of dit een gebed is of niet. In het eerste geval houdt zij eraan dat dit gebed ook een inwendig gebed is en zij verzekert dat het kan leiden tot de hoogste contemplatie.

Vervolgens spreekt Teresa over het eigenlijke inwendige gebed. Teresa die altijd zorg heeft voor de individuele vrijheid van de mensen en als pedagoge er altijd op bedacht is de werkwijze van het inwendig gebed aan te passen aan ieders karakter, vergeet niet te zeggen dat de overweging verschillende vormen kan hebben. Niet allen zijn geschikt voor het contemplatieve gebed, maar een werkelijk nederig mens stelt zich dan tevreden met het inwendig gebed. “Men moet zich dan tevreden stellen met datgene waartoe de Heer haar roept en zich onwaardig achten Zijn dienares genoemd te worden.” Het kan ook een troost zijn voor hen die moeizaam het inwendig gebed beoefenen, te weten dat degenen die tot de contemplatie zijn geroepen een bijna ondraaglijk lijden te verduren hebben. “Meent niet, mijn dochters – ik spreek tot degenen van u, welke God niet langs de weg van de beschouwing leidt – dat het kruis dat de beschouwende zielen te dragen hebben, lichter is dan het uwe. Ik zeg dit, omdat ik het zelf heb gezien en gehoord.”

2 Speciale raadgevingen

Om het inwendig gebed goed te beoefenen moet men steeds het te bereiken doel voor ogen houden. Wat is het einde van deze weg? Het is het levende water dat Christus beloofde aan de Samaritaanse vrouw. Onder dit beeld van het water zeg Teresa dan haar uiteenzetting over het inwendig gebed voort. Hierbij bespreekt zij drie eigenschappen die het water bezit :

1 het verfrist,

2 het reinigt en

3 het lest de dorst.

Iedere vorm van gebed biedt troost en men moet zich niet laten afschrikken door de hindernissen die de duivel stelt. Teresa legt uit wat het inwendig gebed is : het bestaat niet in geijkte gebedsformules. Het wezen van het inwendig gebed bestaat hierin dat ik mij te binnen breng Wie het is tot Wie ik spreek. Dit kan samengaan met het mondgebed. “Weet mijn dochters, dat het wezen van het inwendig gebed niet hierin bestaat dat men de lippen niet beweegt. Indien ik mijn woorden geheel versta en erkennend dat ik met God spreek en aan die erkenning meer aandacht schenk dan aan de woorden die ik uitspreek dan heb ik het mondgebed en inwendig gebed verenigd.” 

Voor hen die moeilijk tot een echt inwendig gebed kunnen komen raadt zij aan een bepaald geformuleerd gebed uit te kiezen zoals de geloofsbelijdenis of het Onze Vader, en dit zo te bidden dat men werkelijk begrijpt wat men bidt. “Het schijnt mij redelijk toe, dat wanneer ik het Credo bidt, ik begrijp en weet wat ik geloof; eveneens schijnt de liefde te vorderen, dat ik bij het bidden van het Onze Vader weet wie die Vader is en welke leermeester ons dit gebed heeft geleerd.” Wij kunnen niet tegelijk met God spreken en met andere dingen bezig zijn. Hier is eenzaamheid en een openstaan voor God voor nodig. Wij zullen dit zeker niet onmiddellijk bereiken, er is geduld en volharding voor nodig. Wanneer zij ons gebed zo verrichten dan mogen wij erop vertrouwen, dat God ons de beschouwing zal schenken, want de beschouwing is een gave van God.

Teresa geeft ook het verschil aan tussen beschouwing en inwendig gebed. “Nu zult gij begrijpen welk verschil er bestaat tussen de beschouwing en het inwendig gebed. Het inwendig gebed bestaat hierin, dat wij overdenken en begrijpen wat wij bidden, met wie wij spreken en wie wij zijn die durven met zo’n verheven Heer te spreken. Tot het inwendig gebed behoort het te overwegen hoe weinig wij God gediend hebben en welke grote verplichting wij hebben om Hem te dienen en soortgelijke waarheden; meent niet dat het Arabisch voor u is en laat de naam u geen schrik aanjagen. Tot het mondgebed en ook tot het inwendig gebed kunnen wij met Gods hulp nog zelf iets bijdragen, maar tot de beschouwing waarover ik juist gesproken heb, niet. Hier doet de Goddelijke Majesteit alles; zij is Haar werk en gaat onze natuurlijke krachten te boven.”

Deel 2 : El Padre Nuestro of Onze Vader

Het is een verhandeling over wat Teresa het bovennatuurlijk gebed noemt. Het is een kleine verhandeling over het gebed van het Onze Vader. Maar Teresa handelt eerst nog over het affectieve gebed of liever over de affectieve wijze om het mondgebed te beoefenen. “Ik vraag u niet, dat gij in uw gedachten met hem bezig blijft, verheven begrippen vormt of met uw verstand lange en hoge bespiegelingen houdt, ik vraag u alleen dat gij uw blikken op Hem vestigt. En wie belet u de ogen van uw ziel 1 enkel ogenblik, als gij het niet langer kunt, op onze Heer te slaan?” Wij kunnen ons aangepast, aan de stemming waarin wij verkeren, Christus voorstellen. “Gevoelt gij u opgeruimd, beschouwt in Hem dan zijn Verrijzenis. Zijt gij in lijden of in droefheid, beschouwt Hem op weg naar de Hof van Olijven. Beschouwt hem anders aan de geselkolom, vol pijn, uit liefde tot u over geheel zijn lichaam in stukken gereten. Beschouwt hem anders nog beladen met het kruis en hoe men Hem zelfs geen adem liet scheppen.”

A De gebedsgraden

1 Het gebed van ingekeerdheid

Gij overweegt hier de woorden van het Onze Vader: “Onze Vader die in de hemelen zijt.” Teresa zegt zelf: “O hoeveel reden heeft de ziel om hier in zichzelf te treden ten einde zich beter boven zichzelf te verheffen, zodat deze heilige Zoon haar de heerlijkheid laat zien van de plaats, waar volgens zijn woorden zijn Vader woont, Die in de Hemel is.” Er is hier nog sprake van een zich vrijmaken van alle banden om vrij voor God te staan. Teresa wil de grote en troostvolle waarheid van Gods aanwezigheid in ons goed doen beseffen. “Wij hebben dit alles nodig om ons in waarheid te kunnen voorstellen dat er in ons binnenste iets bestaat, dat onvergelijkelijk kostbaarder is dan wat wij buiten ons zien; denken wij toch niet dat ons binnenste leeg is. Want ik houd het voor onmogelijk, indien wij zorgden ons te herinneren welk een hoge gast wij in ons binnenste dragen, dat wij ons zo zeer aan aardse dingen zouden overgeven; wij zouden inzien hoe nietig zij zijn in vergelijking met hetgeen wij in ons binnenste bezitten.”

Omdat God wezenlijk in ons tegenwoordig is, zal Teresa leren hoe wij ons moeten inkeren in ons binnenste om daar intiem met Hem te spreken: “Spreekt met Hem als met een Vader, een broeder, een meester en bruidegom, nu eens op deze, dan op die wijze; Hij zal uzelf leren wat gij moet doen om Hem welgevallig te zijn. Vraagt hem zijn woord als uw bruidegom, opdat Hij met u omga als met zijn bruid.” De mystiek schijnt hier niet ver meer af te zijn. Teresa merkt op: “Op deze wijze zal haar goddelijke meester haar spoediger onderwijzen en haar eerder het gebed van rust schenken dan op welke manier ook. Zij die zich op deze wijze kunnen opsluiten in de kleine hemel van hun ziel. Ik geloof, dat zij een voortreffelijke weg bewandelen en spoedig zullen komen aan de plaats, waar zij zich aan de bron zelf kunnen laven; want in korte tijd kan men een grote weg afleggen.’

Het mystieke gebed is nabij op voorwaarde dat men tenvolle edelmoedig blijft. Juist op deze plaats formuleert Teresa haar ascetisch principe: “zolang wij onszelf niet geheel aan Hem schenken, geeft hij Zich van zijn kant niet geheel aan ons.” De mens moet zich helemaal geven, ook bij het actief najagen van de intimiteit met God. Hij mag zijn inspanning niet beperken tot de uren van inwendig gebed, maar moet heel de dag door de Heer gezelschap houden. Teresa zegt: “Wij moeten temidden van onze bezigheden in onszelf keren.” “Spreekt men, dan tracht men zich te herinneren dat in ons binnenste iemand woont met wie men kan spreken; luistert men, dan denkt men eraan dat men moet luisteren naar Hem die het dichtst bij ons is en tot ons spreekt. Ik ben ervan overtuigd dat indien gij u 1 jaar of misschien een half jaar geoefend hebt, gij met Gods hulp haar zult bezitten.”

2 Het gebed van rust

In het gebed van ingekeerdheid heerst er nog een zekere onrust en onzekerheid, maar langzaam aan breidt zich onweerstaanbaar een rust over de geest uit. Het is de zekerheid dat God daar is; een vreemde nieuwe zekerheid, die al hetgeen dat een aardse objectieve evidentie zou kunnen voortbrengen, voorbijstreeft. “De ziel begrijpt, ofschoon op een heel andere wijze dan met de uitwendige zintuigen, dat zij zich in Gods nabijheid bevindt.” God begint zich aan de mens mee te delen. “Ziehier de woorden, waarin de goede Jezus ons leert vragen dat het rijk van zijn Vader kome: “Uw naam worde geheiligd, uw rijk komen.” Welnu, het grote geluk dat men naar mijn mening tegelijk met vele andere geneugten in het rijk van de hemel deelachtig wordt, bestaat hierin, dat men vrij is van alle aardse beslommering, in zichzelf rust en grote heerlijkheid vindt, zich verblijdt, omdat allen er blij zijn, en er een eeuwige vrede geniet en een innige voldoening in zichzelf bij het zien dat allen de Heer zegenen en loven en zijn naam verheerlijken en niemand Hem beledigt.

Er zijn ogenblikken, dat de Heer aan de zielen die vermoeid zijn van het gaan, een rust van de vermogens en een vrede van de ziel geeft, die haar duidelijk als bij voorsmaak doen kennen welk geluk er gelegen is in hetgeen de Heer schenkt aan hen die Hij in zijn Rijk opneemt.” Het rijk van God, dat wij gevestigd willen zien met de woorden “Uw rijk kome” is het gebed van rust, de eerste trap van de mystieke beschouwing, waarin God zich begint te laten smaken en ons in zijn rijk begint binnen te leiden.

3 Het gebed van vereniging

“Uw wil geschiede op aarde zoals in de hemel”. Hier bereikt de ziel haar volmaaktste gave van zichzelf aan God, hetgeen het zedelijk ideaal is dat Teresa aan haar dochters voorstelde. Men bereikt deze hoogte echter slechts met behulp van het gebed van rust. “Gij hebt goed gedaan, mijn goede Meester met eerst de voorafgaande bede (Uw rijk kome) tot de Vader te richten, opdat wij kunnen volbrengen wat Gij in onze naam belooft; want waarlijk, o Heer, anders zouden wij hiertoe niet in staat zijn.”

Teresa legt bij de vereniging nog het accent op de “wil”. De vereniging heeft plaats in het centrum van de ziel. Dan becommentarieert Teresa de woorden van het Onze Vader: “En geef ons heden ons dagelijks brood.” Nadat wij eerst onze wil aan God hebben gegeven, in deze zin dat wij hem gelijkvormig hebben gemaakt met de Wil van God, vragen wij God iets te geven. Zij gaat dan spreken over de H. Eucharistie. Het dagelijks voedsel van de Eucharistie moet ons de kracht geven met de vereiste edelmoedigheid te leven; terwijl anderzijds de H. Communie een kostbaar ogenblik is om tot de intimiteit met de Heer gebracht te worden.

B De gevaren van het geestelijk leven

In haar commentaar op de woorden: “Vergeef ons onze schuld, zoals wij ook aan anderen hun schuld vergeven.”, behandelt Teresa de schulden en fouten, die ons nog aankleven. Wij staan allen nog bij God in het krijt, daarom behandelt zij hier ons al te gemakkelijk te kwetsen eergevoel. “Ik kan niet aannemen dat een ziel, die de barmhartigheid zelf van zo nabij ondervindt en inziet wat zij is en hoeveel God haar vergeven heeft, niet aanstonds met gemak vergeeft en zou kunnen nalaten hartelijk en goed te zijn voor wie haar beledigde.” Wij hebben echter nog andere vijanden en deze behandelt zij in haar commentaar op de woorden van het Onze Vader: “En leidt ons niet in bekoring, maar verlos ons van het kwade.” Zij spreekt hier niet zozeer over gewone bekoringen, maar over die welke zich voordoen als iets goeds. Deze kunnen ons misleiden. Wij blijven alleen veilig, wanneer in de liefde en de vreze des Heren blijven. Daarom spreekt zij dan ook over de liefde en over de vrees, door de theologen ook wel kinderlijke vrees genoemd, omdat zo weer gebaseerd is op de liefde.

En op het einde besluit Teresa haar boek met een parafrase en op het woord “Amen”, een verlangen naar de eeuwigheid. “O, hoe heel anders moet dat leven zijn, waarin men niet meer naar de dood verlangt! Welk verschil bestaat er tussen de neigingen van onze wil en die van de wil van God! Hij verlangt dat wij de waarheid zoeken, wij echter willen de leugen; Hij wil dat wij naar het eeuwige verlangen, wij haken hier beneden naar wat eindig is; Hij wil dat wil naar grote en verheven dingen verzuchten, wij stellen ons tevreden met de nietige dingen van deze wereld; Hij wil dat wij alleen het zekere kiezen, wij beminnen wat twijfelachtig is.”

“Ik heb er eveneens over gedacht iets te zeggen over de manier om het Wees gegroet te bidden, maar ik heb hier alles zo in den brede uiteengezet, dat ik het bij dit commentaar laat, het is voldoende voor u te hebben begrepen hoe men het Onze Vader moet bidden om op dezelfde manier alle ander mondgebeden te verrichten.”

Pater Schepers ocd +