Een feit en een mysterie

In De stad van God somt Augustinus verschillende typen van lijden op, beginnend met ‘de liefde van nutteloze en schadelijke genoegens die leiden tot: zorgwekkende gevoelens, onrust in het hoofd, teleurstellingen, angsten, dolle vreugde, ruzies, conflicten, oorlogen, verraad, haat’, enzovoorts. Hij maakte ook een lijst van ‘angsten voor rampen’, voor allerlei vormen van verlies als gevolg van de ‘verleidingen en leugens van de mensen’, om maar te zwijgen over alle rampen die geen menselijk oorzaak hebben (‘en ontelbaar zijn’), zoals ‘de extremen van hitte en kou, storm en overstroming, onweer en donder, hagel en bliksem, aardbevingen en revoluties, de angst te worden verpletterd onder ineenstortende gebouwen of gebeten te worden door wilde dieren, tragische ongelukken’. Deze opsomming, die nauwelijks compleet is, beslaat vele pagina’s van het boek.

In feite is de draad van het lijden zo diep verweven met het weefsel van ons bestaan dat het onherkenbaar zou worden beschadigd als we hem zouden uitrukken. Met vallen en opstaan leren we lopen. Vooruitgang vindt enkel plaats via doodlopende wegen en teleurstellingen waar niemand geheel aan kan ontsnappen. Ziekte en pijn zijn onvermijdelijk, of het nu om lichamelijke of geestelijke problemen gaat. Als wij geen ernstige ziekte krijgen, worden degenen die ons aan het hart gaan er wel door getroffen en is onze pijn de zorg. Al bij de dood van ons huisdier leren we leven met verlies, en die lessen worden in de loop der tijd alleen maar moeilijker.

Misschien lijkt dit alles vanzelfsprekend. Maar binnen onze welvaartscultuur waarin mensen menen ‘recht te hebben’ op allerlei zaken wordt lijden al gauw gezien als iets dat niet wezenlijk is voor het menselijk bestaan; een ongelukkig toeval dat andere mensen overkomt. Maar een dergelijke uitvlucht brengt ons niet ver.

Lijden is een feit. De belangrijkste vraag is hoe we ermee omgaan. Thomas a Kempis schreef in De navolging van Christus : ‘Het kruis staat altijd klaar en wacht je overal. Je kunt er niet aan ontsnappen, waar je ook heen vlucht; want waar je ook bent, je draagt het met je mee en vindt het altijd terug in jezelf.’ We moeten kiezen; ‘Als je het kruis uit vrije wil draagt, zal het jou dragen en leiden naar het doel dat je voor ogen staat, waar geen pijn meer is. (…) Als je het kruis niet vrijwillig draagt, zal het een last voor je zijn en nog zwaarder wegen; maar je zult het moeten dragen. Als je het ene kruis afwerpt, zal een ander kruis je treffen en misschien blijkt dat kruis zelfs nog zwaarder te zijn.’ In zekere zin vormen mensen die deze afschuwelijke ervaringen niet alleen doorstaan, maar daarbij ook nog eens transformeren – zoals de mannen en vrouwen die in dit hoofdstuk werden besproken – een soort wonder. Dat alles mag er natuurlijk niet toe leiden dat we gaan denken dat lijden ‘goed’ is. Mensen die ellende meemaken, verdienen medeleven en daadwerkelijke solidariteit en geen simpele oplossingen voor het ‘probleem’ van het lijden.

Toch zou ik willen herhalen wat de heiligen ons uit persoonlijke ervaring hebben geleerd. Door zich in het lijden te vereenzelvigen met het kruis van Christus vonden ze niet alleen troost; ze ontdekten een manier om hun lijden van gedaante te veranderen en op een intiemere wijze in verbinding te komen met de liefde van God en de liefdevolle eenheid met hun naasten. Dit is waarschijnlijk de moeilijkste les die de heiligen ons leren, maar het is ook de belangrijkste op onze weg naar het geluk. We hebben nu eenmaal weinig te zeggen over de omstandigheden die ons leven bepalen. Maar in elke situatie hebben we wel de vrijheid om onze eigen houding te kiezen. Omdat we ons ongelukkig kunnen voelen te midden van comfort en luxe, is het – zoals de heiligen ons laten zien – ook mogelijk om gelukkig te zijn te midden van lijden.

De vroege kerkvaders gebruikten graag het beeld van de muizenval van God, waarbij Jezus als ‘lokaas’ fungeerde, bedoeld om Satan te vangen. Het is een nogal banaal beeld dat de schokkende ervaring van de dood aan het kruis geen recht doet, maar we komen het vaker tegen in de ervaringen van de heiligen die hun lijden in overeenstemming wilden brengen met het patroon van Jezus’ lijden. Ook in ons lijden kan het een tot de verbeelding sprekende metafoor worden.

De val is dichtgeklapt. Maar we zijn er niet in gevangen. Het diepste deel van ons zelf wordt niet geraakt door het lijden, omdat het in zijn ware vaderland is, voorbij het land van de donder, de vrieskou en ‘vallende gebouwen’, in het stille centrum van de om zijn as wentelende wereld.

Uit : Het geluk is met de heiligen - Robert Ellsberg