Levens van de heiligen

Niet alle heiligen hebben een verhandeling geschreven over het lijden. Maar er is nauwelijks een heilige te bedenken wiens leven niet door het lijden werd getekend: vervolging, ziekte, honger of ontbering; de dood van vrienden en familie; het mislukken van grote plannen en persoonlijke dromen; de uitputting van werk of hoop die tevergeefs bleek; de spirituele marteling van de acedia of wat door Johannes van het Kruis ‘de donkere nacht van de ziel’ wordt genoemd. Men zou het verhaal van de heiligen heel goed kunnen vertellen als een kroniek van het lijden.

Paulus roemde in zijn lijden: ‘Door de Joden ben ik vijf maal met veertig min één zweepslagen gestraft, ik ben driemaal met stokslagen gestraft, ik ben eenmaal met stenen bekogeld en heb driemaal schipbreuk geleden. Eén keer heb ik een heel etmaal op zee rondgedreven. Voortdurend was ik onderweg, bedreigd door rivieren, rovers, volksgenoten en vreemdelingen, in gevaar in de stad, in de woestijn, op zee en te midden van schijngelovigen. Ik heb gezwoegd en geploeterd, vaak zonder te slapen, hongerig en dorstig, vaak zonder te eten, verkleumd en zonder kleren’ (1 Kor. 11,24-27). Soms was het lijden de prijs van het discipelschap, in andere gevallen was het de vuurproef waarin het geloof werd gelouterd en beproefd. En in een groot aantal gevallen speelde lijden een cruciale rol bij de bekering van een heilige of de onderscheiding van een roeping.

De eerste biografie van Franciscus van Assisi begint bijvoorbeeld met een beschrijving van zijn vroege jaren waarin hij leefde als een zorgeloze (inderdaad) verloren zoon die ‘zijn leven op een vreselijke manier verbraste en verspilde’ en ‘zijn tijdgenoten overtrof in ijdelheden, uiterlijke schijn en grootspraak’. Het keerpunt kwam tijdens een lange ziekte, na zijn terugkeer uit de oorlog, die hem tijd gaf ‘om na te denken over andere zaken dan hij gewend was om over na te denken’. Toen hij enigszins hersteld was en met steun van een stok weer kon lopen, ‘ging hij op een dag naar buiten en keek met grote belangstelling naar het omliggende landschap’. Zoals zijn biograaf, Thomas van Celano, zei: ‘Vanaf die dag (…) begon hij zichzelf te verachten en ook de dingen die hij eerder had bewonderd en waar hij eerder van gehouden had.’

Franciscus maakte nog enkele stappen, voordat hij de sprong naar een leven in armoede waagde. Maar opmerkelijk in zijn verhaal blijft dat het lijden een nieuw perspectief bood dat hem toestond om de wereld met nieuwe ‘belangstelling’ te bekijken, terwijl het tegelijkertijd een scherp licht wiep op de ‘leegheid’ van zijn eerdere bestaan.

Voor Ignatius van Loyola (1491-1556), de stichter van de Jezuϊetenorde uit Baskenland, speelde lijden een vergelijkbare rol. In zijn autobiografie (geschreven in de derde persoon) beschrijft hij zichzelf, tot de leeftijd van zesentwintig jaar, als een man ‘die zichzelf overgaf aan de ijdelheden van deze wereld’. Als soldaat en hoveling ‘had hij vooral plezier in het oefenen met wapens’. Die passie betekende bijna het einde van zijn leven toen tijdens een hevig gevecht zijn been werd geraakt door een Franse kanonskogel. Hij overleefde het, maar de behandeling was zo slecht dat het opnieuw moest worden gebroken en gezet.

Hij doorstond dit alles naar eigen zeggen zonder een woord of ‘enig ander teken van pijn anders dan het ballen van zijn vuisten’. Toen zijn been hersteld was, werd de ijdele Ignatius geplaagd door een lelijk gezwel op zijn knie dat zijn ene been iets langer maakte dan het andere. ‘Vastbesloten om van zichzelf een martelaar te maken voor zijn eigen genoegen,’ stond hij erop dat het been werd opengesneden en opnieuw werd gezet ‘hoewel de pijn heviger was dan alles wat hij eerder had meegemaakt’.

Tijdens zijn lange herstelperiode zocht Ignatius boeken om te lezen, liefst avonturenverhalen die zich afspeelden aan het hof. In plaats daarvan kreeg hij een boek over de levens van de heiligen. Aanvankelijk las hij er alleen in om zijn verveling te verdrijven. Maar geleidelijk aan werd hij in beslag genomen door deze spirituele verhalen, die hem een heel andere kijk gaven op moed en eer. Spoedig overwoog hij bij zichzelf: ‘Wat zou er gebeuren als ik zou doen wat Franciscus deed, wat Dominicus deed?’ Deze gedachten ‘werden afgewisseld met gedachten over wereldse avonturen’. Maar toch was er een verschil, zo merkte Ignatius. ‘Als hij over de dingen van de wereld nadacht, had hij daar veel plezier in, maar achteraf, als hij moe was en de boeken opzij legde, merkte hij dat hij zich leeg en ontevreden voelde.

Maar als hij zich voorstelde dat hij blootsvoets naar Jeruzalem zou reizen, terwijl hij alleen groenten at en al die andere ontberingen onderging die de heiligen hadden verdragen, dan voelde hij zich niet alleen getroost in die gedachte, maar bleef hij, ook als hij de verhalen naast zich neer legde, voldaan en gelukkig.’ Toen hij geheel was hersteld, was hij een ander mens geworden. Hij had niet dezelfde ambities meer. Hij had zichzelf overgegeven aan de zaak van Christus.

Onder de heiligen zijn er veel van dit soort verhalen die illustreren dat het vermogen om te lijden de macht van de leegte en de ledigheid kan ontregelen, zodat er nieuwe energie vrijkomt voor nieuwe doeleinden. Soms is het een ziekte, in een ander geval het verlies van een geliefde of het mislukken van een ambitie waardoor we worden geprikkeld om na te denken over de vraag waar ons leven om draait en op zoek gaan naar diepere antwoorden. We wensen niet langer aan de oppervlakte van het wiel te leven.

Een spirituele gids

Als lijden slechts de leegheid of ‘ijdelheid’ van ons leven zou aantonen, zou het leiden tot wanhoop. Maar in de levens van de heiligen bracht het ook nog iets anders teweeg. Het lijden ontmaskerde niet alleen hun illusies, maar opende tevens nieuwe perspectieven en het vergrootte hun gevoeligheid voor de aanwezigheid van de genade. Zo werd het lijden een barmhartige vriend en een spirituele gids. Vanwege deze paradoxale waarheid hebben sommige heiligen gebeden voor een ervaring die hen dichter bij het kruis bracht. Hun doel was niet het lijden zelf, maar iets anders – inzicht, medeleven, een devote intensiteit – dat door extreme omstandigheden werd geprikkeld.

Het verhaal van Juliana van Norwich (1342-1416), een Engelse kluizenares en mystica, is daarvan een opmerkelijk voorbeeld. In haar Openbaringen van Gods liefde (of Voorstellingen) beschrijft ze hoe ze in haar jeugd bad of ze een ernstige ziekte mocht meemaken die haar dicht bij de dood zou brengen, zodat ze directe kennis van Christus’ lijden zou krijgen en de ‘drie wonden’ van berouw, compassie en verlangen naar God mocht ontvangen.

Een dergelijk gebed is tamelijk morbide en aanmatigend, in elke tijd en cultuur. Maar voor een modern lezerspubliek, dat gewend is om pijn en lijden tot elke prijs te vermijden, is Juliana’s gebed volslagen onbegrijpelijk. Het is belangrijk te beseffen dat Juliana een van de overlevenden van de Zwarte Dood was. Ze leefde in een tijd waarin lijden een realiteit was die overal om zich heen greep, zodat veel mensen de betekenis ervan wilden doorgronden. Juliana verplichtte zichzelf om het lijden te ondergaan zodat ze het ware karakter ervan zou leren kennen. Ze hoopte de betekenis van het lijden te ontdekken in een persoonlijke ervaring van Christus’ lijden. In haar eigen woorden: ze wilde ‘worden gelouterd door Gods barmhartigheid om daarna door die zielte nog meer tot zijn heerlijkheid te leven’.

Toen ze op haar dertigste een mysterieuze en verwoestende ziekte kreeg, meende Juliana dat haar gebed werd verhoord. Vier dagen en nachten was ze verlamd en leed ondragelijke pijn. Toen er uiteindelijk een priester bij haar kwam om haar de laatste sacramenten te geven, hield hij een kruis voor haar starende ogen. Plotseling was ze alle pijn en spanning kwijt. Op dat moment zag ze Jezus volgens haar eigen zeggen in levende lijve. Zijn lichaam was getekend door pijn. Hij sprak tot haar en getuigde van zijn lichamelijk lijden en andere heilige mysteriën. In een van die gedenkwaardige momenten zag ze de wereld als een hazelnoot in de hand van God. Ze raakte ervan overuigd dat, wat er lichamelijk ook met ons gebeurt, uiteindelijk ‘alles goed zal komen, en alle dingen goed zullen komen’.

Juliana’s visioen van Christus’ lijden bestond geheel uit beelden: ‘Ik zag het rode bloed van de doornenkroon afdruipen, terwijl het warm en vrijelijk en overvloedig stroomde, een levende stroom. (…) druppels bloed vielen omlaag (…) groot als de schubben van een haring.’ Ze zag hoe zijn huid gescheurd was door geselingen; het ‘zoete vlees’, dat uitgedroogd was door dorst, ‘droogde voor mijn ogen uit’. Ondanks alle pijn die ze ondervond door het zien van dit lijden, keerde haar contemplatie zich naar de diepten van de liefde, wetend ‘waarom en voor wie’ hij leed. Het werd voor Juliana een bron van troost en vreugde, terwijl ze toekeek hoe Christus stierf. ‘Plotseling veranderde hij in een verschijning vol vreugde; hij leed om ons in zijn goedheid tot erfgenamen te maken van zijn vreugde.’

In een van haar ‘voorstellingen’ onthulde Christus de betekenis: ‘Ben je eer gelukkig mee dat ik voor jou heb geleden? (…) Als jij gelukkig bent, ben ik gelukkig. Het is een vreugde, een gelukzalig gevoel, een eindeloos genoegen voor me dat ik mijn lijden onderging voor jou; en als ik nog meer zou kunnen lijden, zou ik dat doen…’

Toen Juliana, tegen de verwachtingen in, niet stierf maar geheel van haar ziekte herstelde, schreef ze de openbaringen die aan haar gegeven waren op – niet in de kerktaal, het Latijn, maar in de volkstaal, het Middel-Engels – en uiteindelijk trok ze zich terug in een kluis bij de Church of St. Julian and St. Hugh, waar ze haar dagen doorbracht met het overdenken van het buitengewone inzicht dat ze had ontvangen in het lijden van Jezus en de betekenis daarvan.

De kluizenares Juliana was zo bekend (ze werd vernoemd naar de kerk in Norwich waar ze verbleef; haar echte naam weten we niet) dat we voor het roostervormige venster van haar cel dagelijks bezoekers ontving die uit de eerste hand de wijsheid wilden horen van een vrouw die had geleden naar het grote voorbeeld van het lijden, en daarbij niet verslagen was, naar sterker en energieker uit deze strijd tevoorschijn was gekomen.

Wat hebben Juliana’s visioenen uit de veertiende eeuw ons te zeggen? Haar mystieke visie op Christus’ lijden was gebaseerd op de traditionele opvatting dat Jezus door zijn lijden aan het kruis de schuld ‘betaalde’ voor de menselijke zonde. Voor velen van ons biedt die taal geen troost meer. Het klinkt sommigen zelfs onwaarschijnlijk in de oren. Maar Juliana’s visioen oversteeg de oude boetesymboliek. Voor haar toonde Jezus’ lijden de diepte van Gods medeleven, Gods bereidheid om met ons te lijden. Terwijl anderen troost vonden in Zijn ondoorgrondelijke wijsheid, benadrukte Juliana de onmetelijkheid van Gods liefde. Ze zag in dat het lijden niet het laatste woord heeft en kreeg inzicht in de goddelijke waarheid dat alle mensen met ‘ziel en lichaam worden bekleed en omvat door de goedheid van God’. Dat inzicht – en niet de wanhoop of de stoicijnse apathie – had Juliana te danken aan haar lijden.

Er is weinig fantasie voor nodig om een stap verder te gaan en ons eigen lijden te beschouwen als een oefening in mededogen – in dit geval een kans om te lijden met God – en daardoor als een uitdrukking van liefde. Er is weinig fantasie voor nodig, maar veel liefde. Aldus leren ons de heiligen.

Uit : Het geluk is met de heiligen – Robert Ellsberg