Leren lijden

Voor de heilige blijft lijden lijden, maar het is niet langer een obstakel voor zijn missie, of voor zijn geluk, die beide in positieve en concrete zin gericht zijn op de wil van God.  – Thomas Merton

Het klinkt misschien vreemd om in verband met geluk te spreken over lijden. No pain, no gain (Geen zege zonder afzien) is een Engels gezegde, maar dat zeggen we toch allereerst van mensen die op dieet zijn of aan sport doen. Echte pijn is iets anders. Geluk – wat dat woord ook mag betekenen – past niet bij pijn. Als het wel zo was, zouden we niet naar geluk streven. Maar helaas ontkomt niemand er aan.

Het is geen verrassing als ik zeg dat we geluk vinden in het werk, in de liefde, in innerlijke vrede en in onthechting van alledaagse zorgen. Dit alles gaat gepaard met een zekere tevredenheid. Maar zeggen dat een mens gelukkig wordt als hij leert om tevreden te zijn is een tautologie. Tevredenheid is echter weinig waard als ze snel uit evenwicht wordt gebracht. Juist daarom is de wijsheid van de heiligen behulpzaam. Want zij hebben een pad naar het geluk ontdekt waarop lijden geen hindernis hoeft te zijn op weg.

Laten we deze les in gepaste bescheidenheid beginnen: lijden is koud, hard en onaantrekkelijk. Alleen mensen die hebben geleden weten waarover ze spreken en lopen niet het risico te worden verdacht van onnadenkendheid. De evangelist Johannes beperkte zijn getuigenis niet voor niets tot ‘wat we hebben gezien en gehoord’. Het gevaar is groot dat we praten over iets dat we niet uit eigen ervaring kennen. Toch kunnen we dit onderwerp niet overslaan. Want wat heb je aan een gids voor geluk als het geluk beperkt wordt tot gelukkige omstandigheden die we niet in de hand hebben?

De heiligen leren ons niet om het lijden te vermijden; ze leren ons hoe we met lijden moeten omgaan. Ze verlenen geen ‘zin’ aan het lijden. Maar ze leefden wel in de zekerheid dat er in het leven een zin of waarheid verborgen ligt die niet kan worden ontwricht door het lijden. Ze geloofden niet dat lijden ‘goed’ is, maar dat God goed is en dat ‘noch dood, noch leven (…) noch hoogte, noch diepte’ ons kan scheiden van het goede als we daar echt naar verlangen. Ze ontdekten dat er geen enkele plaats is die werkelijk ‘godverlaten’ kan worden genoemd, maar dat er in elke situatie, zelfs in de meest gruwelijke en pijnlijke situaties, een deur is die naar de liefde leidt, naar de volheid van het leven (…) naar het geluk. Dat is het diepste mysterie van het evangelie. Als we willen leren van de heiligen is het onze taak om die deur te vinden en hem te openen.

Het centrum van het wiel

Sommige heiligen hebben hele verhandelingen geschreven over het lijden. De eerste van hen werd geschreven door Severinus Boëthius (480-524), schrijver van De troost van de filosofie. Zijn werk, dat werd geϊnspireerd door zijn tragische leven, gaat expliciet over de relatie tussen lijden en geluk. Boëthius was een christen uit een welgestelde familie en had een hoge positie aan het Romeinse hof. Hij raakte verwikkeld in intriges aan het hof en werd beschuldigd van verraad en ‘de goddeloze studie van de filosofie’. Ontdaan van zijn waardigheid kwam hij in de gevangenis terecht, werd gemarteld en uiteindelijk geëxecuteerd.

In de gevangenis schreef hij De troost van de filosofie. Hij schreef het in de vorm van een dialoog met de gepersonifieerde vorstin van zijn leven, Filosofia. Terwijl ze haar leerling troost in zijn lijden, dringt ‘Vrouwe Filosofia’ er bij Boëthius op aan om zich niet te hechten aan wereldse zorgen en zich te richten op de enige en boven alles verheven God, de Schepper van alle dingen. Als hij die houding inneemt, zullen vrede en evenwichtigheid niet langer afhankelijk zijn van uiterlijke omstandigheden.

Een van Boëthius blijvende erfenissen is zijn beschrijving van het leven als het langzaam draaiende rad van Fortuna, een klassiek beeld dat hier een christelijke toepassing krijgt. Volgens Boëthius ‘stijgen’ degenen die genieten van rijkdom, macht, beroemdheid en dergelijke dingen, op naar hogere regionen. Maar het rad van Fortuna draait door en het is dwaas om geluk te zoeken in dingen die voorbij gaan; vandaag is het er en morgen is het verdwenen. Zolang we ons aan het oppervlak van het wiel vasthouden, zullen we nooit tevreden zijn. ‘Er is weinig voor nodig om het geluk van de rijken te bederven’, zo leert Vrouwe Fortuna. Zo is het ook in onze wereld.

Onze welvaart en tevredenheid worden overschaduwd door zorg en angst. We hoeven onszelf maar te vergelijken met onze buren om te ontdekken dat er iets ontbreekt: ‘De vreugde van menselijk geluk is doordrenkt van bitterheid; hoe plezierig het ook lijkt als men iets heeft, toch kan niemand dit geluk vasthouden als het besluit om te vertrekken.’

Welke oplossing draagt Filosofia aan? Als we gelukkig willen zijn, zo is haar advies, moeten we de rand van het wiel verlaten en afscheid nemen van de illusie dat geluk kan worden gevonden in voorbijgaande dingen. We moeten Godwaarts bewegen – dat wil zeggen naar het centrum van het wiel waar de dingen niet veranderen. Boëthius verbindt de weg naar het geluk dus onlosmakelijk met het streven naar heiligheid. Maar wat is heiligheid volgens hem? Is het slechts een naam voor stoϊcijnse gelatenheid? Het antwoord hangt af van wat we in het centrum van het wiel vinden. Wat dat betreft brengt de filosofie ons niet veel verder.

Later, in de Middeleeuwen, kwam Meister Eckhart met een meer pragmatische benadering van het lijden. In Het boek van de goddelijke troost, geschreven in de vroege veertiende eeuw, presenteert Eckhart ‘zo’n dertig argumenten, die elk genoeg moeten zijn om een oprecht mens te troosten in zijn zorgen’. Sommige van die punten zijn tamelijk hoog gegrepen en liggen buiten het bereik van lezers die geen mysticus zijn: ‘Een echt volmaakt mens dient dood te zijn voor zichzelf, zo verloren in God, zo overgegeven aan de wil van God, dat zijn hele geluk bestaat uit het zich niet bewust zijn van het zelf en zijn zorgen (…) en dat hij niets anders wenst te kennen dan de wil en de waarheid van God.’

Andere keren blijft Eckhart dichter bij de aarde en biedt een typisch middeleeuwse ‘balsem voor de ziel’. Neem bijvoorbeeld zijn overweging bij de spreuk ‘Er is geen verlies dat echt verlies is’. Eckhart beschrijft een man die honderd dukaten bezit en er veertig verliest. Hoe meer de man aan de veertig dukaten denkt die hij kwijt is, hoe bedroefder hij wordt, vooral ‘als hij eraan blijft denken, erover blijft tobben en met ogen zwaar van zorgen met zijn verlies praat alsof het een persoon is die hij in de ogen kijkt, en zich door door hem laat overtuigen.’ Eckhart wijst erop dat de man nog steeds zestig dukaten op zak heeft en dat hij zeker enige troost zou vinden als hij zich zou richten op dat deel. Het zou beter voor hem zijn als hij ‘stopte met klagen’ en dankbaar was dat hij ooit honderd dukaten had gehad!

Soms doen Eckharts raadgevingen denken aan de gemeenplaatsen die we bij de kapper hogen: ‘Als je getroost wilt worden, vergeet dan degenen die het beter hebben en denk aan degenen die het slechter hebben.’ (Kortom: ‘Tel je zegeningen!’). Of deze: Een man die over een bergpad liep viel naar beneden en brak zijn been. Hij zal waarschijnlijk hebben gedacht: ‘Had ik maar via een andere weg gereisd!’ Maar het zou veel beter zijn om te denken: ‘Misschien was me een nog groter ongeluk overkomen als ik die andere weg had genomen.’ (Met andere woorden: ‘Het kan altijd slechter!’).

Op andere momenten doen Eckharts argumenten denken aan de raad die Filosofia aan Boëthius gaf: de oorzaak van ons lijden is ‘het leven buiten God en het gehecht zijn aan schepselen, het niet als God zijn’. (Niet iedereen zal het een troostende gedachte vinden om te midden van zijn ellende te horen te krijgen: ‘Kop op! Wees als God!’).

Ongetwijfeld schuilt er wijsheid in veel van deze argumenten. Als we niet geraakt worden door het lijden of dat vergelijken met het lijden dat anderen doormaken of het afwegen tegen onze zegeningen, gaan we de dingen anders zien. Het is zeker zo dat zelfs het meest afgesleten cliché effect kan hebben als het op het juiste moment wordt gezegd. Toen Dorothy Day eens een lezing gaf, werd ze uitgebreid bedankt door een man uit het publiek die zei dat haar woorden zijn leven hadden veranderd. Toen ze hem vroeg wat in het bijzonder indruk op hem had gemaakt, antwoordde hij: ‘Ik denk dat dat het moment was waarop u zei: “Het is nooit te laat om aan een nieuw hoofdstuk te beginnen”.

Maar uiteindelijk vindt slechts een enkeling troost in filosofische argumenten, hoe oorspronkelijk of vindingrijk die ook mogen zijn. De meesten van ons prefereren het troostend gebaar van een vriend die zijn hand uitsteekt om onze last te delen boven een boek vol argumenten.

De ervaring van het lijden kan ons het gevoel geven dat we in een onverschillig universum leven dat zich tegen ons leert. Zelfs de meest doorgewinterde atheϊsten zoeken troost in het feit dat ze niet alleen zijn, dat er in elk geval één mens is die om hen geeft en hun stille zorgen begrijpt en met compassie reageert. Het woord ‘compassie’ betekent ‘mee-lijden’. Misschien staat Eckhart wel het sterkst als hij zich niet beroept op de netelige positie van mensen die het slechter hebben, maar op de grenzeloze compassie van God.

Want de God die zich in Jezus openbaarde, zag niet werkeloos toe vanaf de zijlijn en bleef niet onaangedaan door het lijden in de wereld. De weg van Christus leidde hem naar het kruis, het punt waarin al het lijden zich geometrisch concentreerde. Als het kruis een icoon wordt van de bewegingsloze as van de draaiende wereld, betekent dat dat onze zorgen en ons lijden niet onopgemerkt blijven, maar corresponderen met het principe van barmhartigheid en mededogen in het hart van de werkelijkheid. Eckhart neemt ons mee op een weg die voorbij de troost van de filosofie voert. ‘Omdat God bij ons is als we lijden, lijdt hij met ons mee,’ zo legt Eckhart uit. Hoe meer ons lijden afneemt door het medeleven van een vriend, ‘des te meer vinden we troost in het mededogen van God’.

Uit : Het geluk is met de heiligen - Robert Ellsberg