God en de naaste

Op de vraag naar het grootste gebod geeft Jezus in het evangelie een tweeledig antwoord. Enerzijds gebood hij om God lief te hebben ‘met heel uw hart en met heel uw ziel en met heel uw verstand’. Maar dat wordt onmiddellijk gekoppeld aan een tweede gebod, ‘dat daaraan gelijk’ is: dat we onze naaste moeten liefhebben als onszelf. Als voorbeeld van wat dit in de praktijk betekent, vertelde Jezus het verhaal van een Samaritaan, een aanhanger van een religieuze groep die werd verafschuwd door de orthodoxe joden. Hij onderbrak zijn reis om voor een vreemdeling te zorgen die hij naakt langs de kant van de weg zag liggen (Lukas 10:25-37).

Sigmund Freud merkte over dit onderwerp op dat het gebod om ‘je naaste lief te hebben als jezelf’ een lege en onzinnige uitspraak is die eigenlijk een aansporing is tot schuldgevoel. Maar wat Freud dwaas vond, is voor de meeste ouders heel gewoon. Als je een kind hebt, begrijp je heel goed wat het betekent om een ander ‘lief te hebben als jezelf’. Evolutionaire psychologie kan die gevoelens misschien enigszins verklaren. Maar nooit helemaal. Er zijn nog vele andere voorbeelden van mensen die zo’n vurige beschermende liefde aan de dag legden.

Een voorbeeld is Maximilian Kolbe, een franciscaanse priester die in Auschwitz vrijwillig de plaats innam van een andere gevangene die ter dood was veroordeeld. (De man die hij redde was 41 jaar later nog in leven en maakte zijn heiligverklaring mee.)

Of Damiaan van Molokai, een Belgische priester die op Hawai in een geisoleerde kolonie onder de melaatsen woonde, totdat ook hij aan de ziekte bezweek. Of Oskar Schindler, de Duitse fabrikant in Polen, die grote gevaren trotseerde om zijn Joodse arbeiders van de Holocaust te redden. Schindlers voorbeeld is treffend omdat hij naar conventionele maatstaven niet echt een ‘goed mens’ of een geschikte kandidaat voor heiligverklaring is.

Dergelijke mensen vormen het uiterste einde van het morele spectrum. Misschien is Christus’ maatstaf voor het liefhebben van God en onze naaste eenvoudig een horizon waarnaar we moeten streven waarbij we nu eenmaal altijd tekortschieten. Voor wie ‘geheel uw hart, geheel uw ziel, geheel uw verstand en geheel uw kracht’ teveel gevraagd is, bestaat er een eenvoudiger test. In het evangelie van Matteus beschrijft Jezus dat de Mensenzoon op de oordeelsdag zal zeggen: …ik had honger en jullie gaven mij te eten, ik had dorst en jullie gaven mij te drinken. Ik was een vreemdeling, en jullie namen mij op, ik was naakt, en jullie kleedden mij. Ik was ziek en jullie bezochten mij, ik zat gevangen en jullie kwamen naar mij toe.’ Als wij vragen wanneer we al die dingen deden, wordt de geheime betekenis van de gelijkenis van de barmhartige Samaritaan onthuld: ‘Ik verzeker jullie, alles wat jullie gedaan hebben voor een van de onaanzienlijksten van mijn broeders of zusters, dat hebben jullie voor mij gedaan’ (Matteus 25:31-36).

De heiligen hebben met de implicaties van deze mystieke symmetrie geleefd. Ze geloofden dat Jezus aan ons verschenen is in de naaste: de vreemdeling, naakt en bloedend langs de kant van de weg; de hongerige mens met wie we ons brood delen; de eenzame wiens last we verlichten. Ja, van buitenaf lijkt de vergelijking inderdaad leeg en onzinnig: aan de ene kant een verwaarloosde bedelaar; aan de andere kant Gods Zoon. Het is de liefde die de weegschaal in balans brengt. Door het gebrek aan die liefde zijn we allemaal bedelaars. Zoals Moeder Teresa schreef: ‘God heeft zichzelf geidentificeerd met de hongerigen, de zieken, de naakten, de daklozen; hongerig, niet alleen naar brood, maar ook naar liefde en zorg, het verlangen om iemand voor iemand te zijn; naakt, niet alleen zonder kleren, maar ook zonder mensen die medeleven tonen, wat slechts weinigen een onbekende schenken; dakloos, niet alleen zonder huis gemaakt van steen, maar dakloos ook in de zin van niemand hebben om de jouwe te noemen’.

En zo komen we uiteindelijk bij hetzelfde doel uit, of onze reis nu bestaat uit liefde tot God of liefde tot de naaste. Als we geven zonder de kosten te tellen of de baten te berekenen, leren we het juk van de liefde te dragen.

Liefde en geluk

Maakt liefde gelukkig? Het antwoord hangt ook af van de vraag wat we onder liefde verstaan en wat we met geluk bedoelen. Voor Freud was de gedachte dat we als mensen met elkaar zijn verbonden een illusie. ‘We zijn nooit zo kwetsbaar voor lijden als wanneer we liefhebben’, schreef hij, ‘nooit zo hopeloos ongelukkig als wanneer we het voorwerp van onze liefde of de liefde daarvan hebben verloren.’ Zo bezien is liefde een hebzuchtig instinct dat een voorwerp zoekt om te grijpen en vast te houden. Geluk gebaseerd op liefde is noodzakelijk kwetsbaar omdat we het hart van de ander niet werkelijk kunnen bezitten.

Dat is ongetwijfeld waar voor een bepaald soort liefde. Maar de heiligen hadden iets anders in gedachten. Een van de paradoxen van het evangelie is het onderricht dat we alleen echt bezitten wat we kunnen weggeven. Liefde die we laten afhangen van de verwachting dat we er iets voor terugkrijgen , is gebaseerd op de wetten van de vrije markt of wat Simone Weil graag de zwaartekracht noemde. Ware liefde trotseert de wetten van de zwaartekracht; ze drukt zich niet uit door naar zich toe te halen, maar door uit vrije wil te schenken.

Hetzelfde geldt voor het geluk. Thomas Merton schreef: ‘Geluk dat we voor onszelf alleen zoeken, zal nooit worden gevonden: want geluk dat kleiner wordt als het wordt gedeeld, kan nooit groot genoeg zijn om ons gelukkig te maken. Zelfbehagen is een vals en tijdelijk geluk, dat altijd tot negatieve gevoelens leidt omdat het onze geest beperkt en verdooft. Het ware geluk wordt gevonden in onzelfzuchtige liefde, een liefde die in omvang toeneemt als ze wordt gedeeld.’

In ‘A Christmas Carol’ behandelt Charles Dickens dit thema. Ebenezer Scrooge, een rijke vrek, is zich nauwelijks bewust van zijn eigen ellende, totdat een reeks verschijningen hem doet inzien wat een woestenij zijn leven is. Door de confrontatie met kerstfeesten uit verleden, heden en toekomst komt hij tot het besef dat zijn leven leeg is en dat ieder mens leeft in een groot web van menselijke relaties. Hij ziet de gevolgen van zijn handelen op het geluk van anderen. Hij ontdekt dat zijn vermogen om te leven bevroren is door zijn afkeer van liefde. Hij krijgt oog voor de werkelijkheid om zich heen, voor het lijden dat hij niet heeft afgewend, voor de kansen om lief te hebben die hij niet heeft benut. Uiteindelijk ziet hij het lot dat hem wacht: alleen sterven in rijkdom zonder iemand die van je houdt of om je treurt. Na dit visioen grijpt Scrooge de kans om zijn leven te veranderen. Nu hij in de ware geest van Kerst leeft, realiseert hij zich wat het betekent om lief te hebben. Het verandert de verschijning van de wereld om hem heen. ‘ Hij ging naar de kerk, en liep door de straten en keek naar de mensen die heen en weer renden. Hij aaide kinderen over de bol en sprak met bedelaars, en keek in de keukens van de huizen en door de ramen en ontdekte dat alles hem plezier kon geven. Hij had nooit gedacht dat elke wandeling – dat alles – hem zoveel geluk kon geven.’

Een leven waarin geen liefde is, is een miserabel bestaan. Net als bij een plant die niet genoeg water krijgt, is er wel leven, maar geen bloei. Tegelijkertijd is er in de kern van een ieder van ons een geheime kern, die we zelf niet kennen, die slaapt en op de kus van de geliefde wacht om te ontwaken. Die kus kan vele vormen aannemen. Soms is het de liefde van een ander mens wiens bestaan ons uitnodigt om een wereld te betreden die edel is en mooi. Voor Franciscus was het de kus van de melaatse. Voor Antonius was het een lezing uit de Bijbel die hem als nooit eerder bewoog. Voor Catherina van Genua was het het gevoel echt vergeven te zijn. Hoe de liefde ons leven ook binnentreedt, ze doet een beroep ons betere zelf, maakt ons dapperder, vriendelijker, vergevender, beschaamder over ons falen, resoluter in onze inspanningen om te verbeteren.

In het evangelie van Lukas zag Jezus een man genaamd Zacheus die in een vijgenboom was geklommen om een beter uitzicht te hebben over de menigte. Zacheus was een kleine man, maar hij had nog een reden om vanuit die positie toe te kijken. Hij was tollenaar, een man die als een sociale parasiet werd geminacht door zijn omgeving. Toch roept Jezus hem vanuit de menigte en vraagt hem om naar beneden te komen. Hij noemt hem bij name: ‘Zacheus, kom vlug naar beneden, want vandaag moet ik in jouw huis verblijven’. De menigte mompelt minachtend omdat ze Zacheus als een zondaar zien. Maar Zacheus is bewogen door de persoonlijke aandacht en reageert met een openbare verklaring: hij zal zijn leven veranderen; hij zal de helft van zijn bezittingen aan de armen geven; hij zal iedereen die hij heeft benadeeld schadeloos stellen (Lukas 19:1-8).

Veel van de heiligen konden zich identificeren met die kleine man in de vijgenboom. Net als Zacheus hadden ze ervaren wat het betekent als je wordt aangesproken door God en zijn liefde voelt. In die liefde vonden ze de moed om opnieuw te beginnen, om onmogelijke dingen te doen, om andere mensen te worden. De evangelist Johannes schreef: ‘Wij hebben lief omdat God ons het eerst heeft liefgehad’ (1 Johannes 4:19).

Zelfs in alledaagse vormen draagt liefde de kracht om te veranderen en te verlossen. Dostojevski laat ons die kracht zien in Schuld en boete. Aan het einde van zijn roman wordt de moordenaar Raskolnikov naar Siberie gestuurd. Zijn nihilistische levensovertuiging heeft hem als een gebroken en gedesillusioneerd man op de doodlopende weg van gevangenschap en verbanning gebracht. Maar het blijkt niet werkelijk een doodlopende weg. Sonia, een prostituee, gaat uit vrije wil met hem mee om zijn ballingschap te delen. Zij was het die hem eerder ertoe had aangezet om zijn misdaden op te biechten en zijn ziel te reinigen. Ongetwijfeld ziet zij nu in hem de mogelijkheid van haar eigen nieuwe begin. Ondertussen spoort haar geduldige liefde het vonkje in zijn ziel op en blaast het nieuw leven in. Eerder in de roman heeft Sonia in een bewogen scene aan Raskolnikov het evangelieverhaal voorgelezen over de opwekking van Lazarus.

Onder invloed van haar liefde ontstaat er nu een ander soort opstanding: ‘Ze wilden iets zeggen, maar konden het niet. Er werd gehuild. Allebei waren ze bleek en mager; maar in die bleke, ziekelijke gezichten gloeide reeds het licht van de vernieuwde toekomst, de opstanding tot een nieuw leven. Liefde wekte hen op uit de dood; het hart van de EEn bevatte oneindig veel levensbronnen voor het hart van de ander. Ze besloten te wachten en geduld te hebben. Er lagen nog zeven jaar voor hen; tot dan, wat een ondraaglijke pijn, wat een oneindig geluk!’

‘De hel is niet meer kunnen liefhebben,’ zegt de held uit Diary of a Country Priest van Georges Bernanos. Toch heeft ‘de laagste van alle mensen, zelfs al denkt hij dat hij niet meer lief kan hebben, nog steeds de macht in zich om te beminnen’. Het is de kracht van de liefde die, hoezeer ook verloren en vergeten, de kostbare kern, de ziel, vormt van ieder mens. Wat het woord ‘verlossing’ ook impliceert, in alle gevallen heeft het te maken met de herontdekking en cultivering van die latente kracht. Er ging iets kostbaars verloren en het werd weer gevonden. Als dat gebeurt, staat Lazarus weer op.

Daadwerkelijke liefde

Veel liedjes op de radio beschrijven gevoelens van liefde – ze gaan over de hunkering, het brandende verlangen. Christelijke mystici hebben deze taal overgenomen om de relatie tussen God en de ziel te beschrijven. Teresa van Avila beschrijft die relatie ‘als de ervaring van twee mensen hier op aarde die een diepe liefde voor elkaar voelen en elkaar volledig begrijpen; zelfs zonder woorden, door een eenvoudige blik, verstaan ze elkaar, zo lijkt het. Door die blik hebben deze twee geliefden direct contact met elkaar’. In een verwijzing naar de beeldtaal van het boek Hooglied schreef ze: ‘Mijn Heer, ik vraag niets anders in het leven dan dat U me kust met de kussen van Uw mond en dat U dat zo doet dat, hoewel ik me misschien terugtrek uit deze vriendschap en eenheid, mijn Wil, Heer van mijn leven, altijd onderworpen mag zijn aan Uw wil en daar nooit van gescheiden zal zijn; dat er niets zal zijn dat me weerhoudt om te zeggen: “Mijn God en mijn Glorie, inderdaad Uw borsten zijn beter en heerlijker dan wijn”.

De heiligen, zo lijkt het, waren niet ongevoelig voor gevoelens. Maar ze wisten ook dat liefde meer is dan woorden en gevoelens. Want of liefde nu gericht is op een echtgenoot, de ‘naaste’ of zelfs de vijand, in alle gevallen openbaart liefde zich in handelen.

In De gebroeders Karamazov van Dostojevski vinden we hierover een veelzeggende bespiegeling van Vader Zossima, een heilige abt, wiens onderricht het spirituele hart vormt van de roman. In een gedenkwaardige scene probeert Zossima een trotse rijke vrouw die hem om raad heeft gevraagd raad te geven. Ze vertelt hem dat ze lijdt aan een gebrek aan geloof. Wat als er geen eeuwig leven is? Niemand kan het bestaan bewijzen van het hiernamaals, is Vader Zossima’s antwoord, maar je kunt er wel van overtuigd worden. Hoe? ‘Door de ervaring van daadwerkelijke liefde’, zo vertelt hij haar. ‘Probeer je naaste met daden onvermoeibaar lief te hebben. Hoe dichter je die liefde nadert, hoe overtuigder je zult worden van het bestaan van God en de onsterfelijkheid van je ziel. En als je in de liefde tot je naaste het punt bereikt van volledige onzelfzuchtigheid, zul je vast en zeker je geloof herwinnen en heeft de twijfel geen toegang meer tot je ziel.’

Daadwerkelijke liefde? Dat roept een ander probleem op bij Zossima’s bezoekster. ‘Ziet u,’ zegt ze, ‘ik houd zoveel van de mensen. Wilt u wel geloven dat ik soms droom dat ik alles wat ik heb opgeef (…) en verpleegster word in het ziekenhuis. Dan sluit ik mijn ogen en droom weg en op die momenten voel ik me vol ontembare kracht.’ Er is echter EEn probleem: hoe zal ze reageren als de patienten ondankbaar zijn? Ze weet dat ze ondankbaarheid niet kan verdragen. Daarop zegt Vader Zossima in een doordringend antwoord: ‘Daadwerkelijke liefde is zwaar en vreselijk in vergelijking met de liefde uit onze dromen.’

We leren niet liefhebben door te dagdromen. We leren liefhebben door lief te hebben. In de woorden van Theofanes de Kluizenaar, EEn van de vroege woestijnvaders: ‘Je zegt dat je geen nederigheid of liefde kent. Zolang dat afwezig is, zal al het spirituele afwezig zijn. (…) Nederigheid verkrijg je door daden van nederigheid, liefde door daden van liefde’. Door daden van liefde, die dagelijks worden herhaald, wordt liefde een gewoonte. Wat begint met een bewuste poging kan in de praktijk een levenshouding worden. Terwijl ons karakter wordt gevormd door goed te doen, geeft het vorm aan onze reactie op dagelijkse situaties en ontmoetingen.

Maar wat als mensen niet dankbaar zijn? Dan hebben we het advies nodig van Johannes van het Kruis: ‘Waar geen liefde is, dienen we liefde te geven, dan kan er ook liefde worden geoogst.’

Uit : Het geluk is met de heiligen – Robert Ellsberg