Het leuke van verwarring is, dat je er een portie inspiratie kan uit halen. Een weekje marineren in ManMade doet één en ander in vraag stellen. Vandaar:

Kan esthetiek ook ManMade zijn?

(en is er esthetiek in ManMade?)

In de zeer geëngageerde inhoud van de tentoonstelling ManMade verliezen we de esthetiek uit het oog. We zoeken het niet, stellen ons niet eens de vraag of het getoond wordt. Is het er wel? Je vergeet het esthetische omdat de presentaties op zich, uitsluitend voor wat ze zijn, passen in dit grote project, in de sfeerschepping, in een totaalbeeld dat zo wie zo goed is. Maar: de inhoud primeert. Dat is op het eerste zicht altijd zo in tentoonstellingen waar de context bovenop drijft. Hoe geraken we uit dit dubbelgevoel?

Eenvoudig: slenteren in het MSK in Gent, afdeling oude kunst, en diep in de ogen in de portretten kijken. Alles is decor, attribuut, anekdote, verduidelijking, geheim of iconografie voor de personages die met de ogen een richting tonen. Een kijkrichting, vlakker, platter dan in het portret van Michael Borremans bij de Klok in Gent. Ogen die een communicatie vervangen. Trek lijnen uit die 500 jaar oude ogen – wat Borremans doet – en je vindt de diepere ernst van het geschilderd verhaal. Emoties die je niet ziet maar die aangewezen worden en die links en rechts een duw krijgen door het decor waarin alle geheimen opgenomen zijn.

En onze ogen? Die volgen het verhaal en keren altijd terug naar de ogen van (een van de) starende personages. Soms heb je een groepssfeer, dat wil zeggen dat ze allemaal bijna identiek copy-past verdrietig kijken, of gelaten, afwachtend,  als een leerling die opneemt en nooit meer zichzelf zal worden. En wanneer het niet over ogen gaat, dan is er nog het licht dat belicht of een boodschap moet verduidelijking. Soms zijn de personages in dat landschap geplakt als woorden van een verhaal. En heel soms kijkt er ééntje je vlak in het gezicht, met de allure van ‘dit is mijn schilderij’ en ‘het is mijn opdracht’ of erger ‘zie je wel dat ik gelijk heb: god bestaat.’

Hoe ouder de schilderijen, hoe meer to-the-point ze zijn. Gevoelloos – dat is mijn interpretatie, hé. Of toch: er zit enig definitie-gevoeligheid in Jan Provoosts Calvarieberg[i], zeer verfijnd uitgetekend maar allemaal zo individueel en perse.

Een zekere vlakheid kan je in de verleiding brengen abstract te herkennen. Zoals een compositie van vlakke gezichten die als een puzzel in elkaar passen en doen denken aan organisch geabstraheerde verhalen. Ik sta dan bij Vander Goes’ Bewening[ii] en even daarna bij JHeronimus Boschs Kruisdraging[iii] Deze laatste lijkt wel een tegenpool van Rembrandt, omdat de tussenruimtes zo duister zijn en de gezichten zuiver belicht. Niet artificieel in geel licht.

(even meenemen: het retorische van de verhalen uit de christelijke traditie wordt tastbaar bij het werk van Lili Dujouries Maagdendale[iv]: twee gedrapeerde doeken: een ‘gedragen en groen’ de andere ‘statig en rood.’)

Wat kunnen we daar zo allemaal uit onthouden? Dat die oudere schilderkunst, die bewaard wordt in musea en vaak nog in openbare gebouwen (zoals oude kerken!), een illustrerende en verdiepende functie heeft. Illustreren voor de periode waarin het gemaakt is. Verdiepend voor de kijker die de ethiek van de godsdienst, de godsdienstige rituele herhalingen en aan godsdienst gerelateerde historische gebeurtenissen wil onthouden. Allemaal eenzijdig godsdienstig. Vergeet niet: tot een halve eeuw geleden werd er alleen maar godsdienstig gedacht (merendeels). Vergelijk het met die andere eenzijdigheid in de starre geloofsbelijdenis van de islam, die nu een sterk/hevig hoogtepunt/laagtepunt kent. Ik bedoel ook: sedert de christelijke figuren aanvankelijk blank geschilderd werden, hebben we ons nooit meer volledig kunnen wennen aan het ‘anders zijn’ van een ander mens. Wit is hemelsgoed, bruin komt van het te dicht bij het hellevuur staan.

Wanneer de deskundigen in de restauratiekamer[v] van Het lam gods van de gebroeders Van Eyck discussiëren, van mening verschillen, confereren over een of ander retabeldeel, dan blijft vaak alleen de techniek en de historische contextualiteit over. De bron. Ook daar is de passie even zoek. Ik bedoel de passie om de passie van een passioneel verhaal passioneel te herstellen. Passie wordt wetenschap; het resultaat is tot nader orde perfect. Het kleed wordt naar kleur hersteld. Het geschilderd kleed wordt wetenschappelijk onderzocht. Ze gaan niet in de zaal ernaast kijken naar de echte doeken van Lili Dujourie die er passioneel bij-hangen. Ook de kaligrafie wordt loepzuiver gedocumenteerd. Is dat poëzie of zijn het getekende letters?

En dan kom je, uiteindelijk onverwacht want je denkt aan andere dingen, kom je in de tweede artistieke kijkwijze, de tweede visualisatie van de realiteit. Je struikelt dus binnen bij Brusselmans, Servranckx, ... Nu niet meer de duidelijke aanwezigheid van een geloof en een naar geloof gerichte iconografie. Neen. Nu de opengewerkte vormgeving van het suggestieve uit de vrijgekomen schildertechniek. Interpretatie toevoeging aan de kunstwerken. We zitten nog volop in de verfmaterie. Het concept is de volgende fase in het SMAK. En in de Sint-Pietersabdij wacht er nog fotografie.

En dan begrijpen we het:

ManMade heeft de duidelijkheid van een oude kunst en de indringendheid van het conceptuele. Nu nog in woorden “verestetiseren.”