Reizend naar het Licht

De mooiste religieuze poëzie van Anton van Wilderode

                                                                                   Geert De Kerpel

Eind vorige maand verscheen bij Uitgeverij Lannoo “Reizend naar het Licht”, een bloemlezing van de religieuze poëzie van Anton van Wilderode. De uitgave is een echte primeur want voor het eerst wordt met deze bundel de religieuze dimensie van het dichterlijke oeuvre van van Wilderode overzichtelijk aangereikt. Het boek kwam er op initiatief van onze bisschop en is het eerbetoon van ons bisdom voor de vorig jaar overleden dichter. Professor Piet Thomas, priester van ons bisdom, emeritus-hoogleraar Letterkunde en vriend van van Wilderode, stelde het boek samen en voorzag het van een inleiding.

Toen onze bisschop, mgr. Arthur Luysterman, in 1990 hulpbisschop-coadjutor werd van Gent, bezocht hij te Moerbeke priester Cyriel Coupé, bij het grote publiek gekend onder zijn dichtersnaam Anton van Wilderode.

Het was de eerste keer dat de twee mekaar echt ontmoette. Het contact met de levende man van wie de bisschop reeds een aantal dichtbundels had gelezen, wekte een spontane sympathie in hem op. Het was de start van een nieuwe vriendschap.

Vijfjaar geleden spraken ze af dat het bisdom Gent de mooiste religieuze gedichten van van Wilderode in een bloemlezing zou uitgeven. Het zou een primeur worden want nooit voordien was de religieuze dimensie in het rijke oeuvre van dichter Anton van Wilderode overzichtelijk aangereikt in een uitgave. Professor Piet Thomas, emeritus-hoogleraar Letterkunde aan de Kulak en de KU Leuven, werd bereid gevonden het voorhanden zijnde materiaal door te nemen en een oordeelkundige selectie te maken.

Door allerlei omstandigheden liep de uitgave wat vertraging op zodat van Wilderode zelf het nieuwe werk niet meer in ontvangst heeft kunnen nemen. Hij stierf immers halfweg vorig jaar, kort voor zijn tachtigste verjaardag. Toch komt deze bloemlezing nog op tijd: voor allen namelijk die van hem blijven houden.

REIZEND NAAR HET LICHT

Prof Thomas gaf aan de nieuwe bloemlezing de titel ‘Reizend naar het Licht”. Op de plechtige voorstelling van het boek op 29 januari motiveerde hij die keuze als volgt: “ Van Wilderode is een groot reiziger geweest. Hij verkende graag vreemde culturen en landschappen. Al was hij meteen zeer streekgebonden. Hij was voortdurend bedacht op de ontdekking van het ongeziene, zowel in het hem niet vertrouwde als in wat hem verwant en nabij was. Dit reizen was ook een middel om vreemde landschappen en westerse culturen met de natuurlijke en culturele rijkdom van het eigen land te vergelijken.

De ruimtelijke bewegingen van het reizen hadden bovendien een pendant in de manier waarop hij in de tijd reisde. Het behoorde tot de verbreding van zijn thematiek dat hij, als classicus, de kansen afwoog van een nieuwe westerse cultuur, van een nieuw Europa, aan de wijze waarop het avondland zíjn ondergangsstemming kon overwinnen door een herbronning van de geestdrift die het oude Hellas, nu verpuind, naar de Kruisboom dreef.

Op vele plaatsen in zijn werk is het reizen een metafoor voor de voortdurende spanning tussen droom en ontgoocheling, tussen ideaal en ontnuchtering, tussen heil en onheil. En hier is precies de dimensie aanwezig waarop de religieuze ervaring aangewezen is. Het reizen in de ruimte wordt aldus gezien als een reizen naar een uiteindelijk Licht dat alles een nieuwe glans geeft, naar een vredevol Licht waarin de scherven van de rozas, die symbool staan voor wat mensen kunnen vernietigen, weer als een zinvolle samenhang kunnen hersteld worden. (...) Vanaf de eerste bundel tot zijn laatste onuitgegeven gedichten heeft het reismotief naast de kansen op zintuigelijke schoonheid en op culturele verrijking die het meevoert ook steeds een geestelijke betekenis.

Daarom leek het ons zinvol aan deze keuze uit zijn gedichten een titel mee te geven waarin duidelijk wordt hoe algemeen menselijke zingevingsvragen en zingevingsprocessen de dichter op zijn menselijke levensreis naar het goddelijk Licht hebben begeleid.”

HUIS MET EVEN KAMERS

De bloemlezing bevat zeven afdelingen. In de eerste afdeling, getiteld “Biddenderwijs”, werden de gebedsgedichten en heel even ook de reflectie op gebeden ondergebracht. Naast de gebeden die verbonden zijn met de persoonlijke ervaringen van geloofsbeleving en de daarbij horende motieven   intenties, zijn er ook de gebeden die in de mond van fictieve personages gelegd werden, de intertekstuele bezinning op bestaande gebeden (o.a. op het onzevader) en de vertalingen van Het Zonnelied van Franciscus en het Te Deum, twee psalmen en de hymne Vexilla Regis.

Inde tweede afdeling gaat het om ”Heilige plaatsen". Het betreft plaatsen die in echt gemaakte of gedroomde reizen verkend werden. Het oponthoud in een ruimte waar sporen van het heilige ontdekt worden waar het “braamboseffect" speelt, waar de openbaring van het transcendente oplicht, is bij van Wilderode vaak een gezocht bezinningsmoment dat zijn reisvaardigheid activeert en bezielt. Opvallend is verscheidenheid van die momenten. Steeds opnieuw komt hier een grote aandacht tot uiting voor het numineuze, voor de vele sporen van het transcendente die de reislustige en graag religie en schoonheid verbindende dichter met gretigheid ontdekte.

In een derde afdeling (“Het heilige geleefd en verbeeld”) werden de gedichten verzameld die gewijd zijn aan voorbeelden van beleefde en verbeelde (in de zin van uitgebeelde) heiligheid. De eerste sectie brengt voornamelijk bijbelse figuren samen die door hun vroomheid, hun aanhankelijkheid, hun moed of regelrechte -heldhaftigheid een voorbeeldfunctie hebben gekregen in de leefwereld van het Evangelie. In de tweede sectie vonden dan weer de vele afbeeldingen van het heilige en van heiligen een plaats die door plastische kunstenaars werden vervaardigd en die door de dichter besproken en toegelicht werden.

Onder de titel ”Langs bijbelse wegen" werd de vierde afdeling dan weer voor een reismotief gereserveerd. Maar ditmaal exclusief voor het reizen langs bijbelse wegen door bijbelse figuren of met bijbelse figuren als begeleiders. Hierin past ook een dubbele meditatie over de kruisweg, de uiteindelijke weg die de Heer is gegaan vooraleer Hij tussen twee boeven werd terechtgesteld. Hier kan men ook Kerstmis vieren met Lucas, Het lied van de herder beluisteren, luisteren naar wat Paulus te zeggen heeft over de wedloop die het leven is, en zich bezinnen over de weg naar Emmaüs.

In “Wie gaat, wat blijft”, de vijfde afdeling, gaat het over mensen die tijdens hun leven door die immanente en transcendente God gegrepen zijn en een voorbeeldfunctie gehad hebben zonder dat zij het officiële statuut van heilige of volksheld hebben gekregen. Er is zelfs een notoire zondares bij, die vooral door haar inkeer en berouw in deze reeks terechtgekomen is: de Beatrijs van de legende. Meestal heeft het echter figuren die van Wilderode als vrienden gekend heeft, of die hij gewoonweg bewonderd of beschreven heeft. Fijngevoelig en indringend leefde de dichter zich bij die gelegenheden in in hun diepste aspiraties en grote verdiensten.

De zesde afdeling, die de titel van de bloemlezing geleverd heeft, gaat uitdrukkelijk over de zichtbare tekens die langs de levensIoop als tijdsgebeuren opgesteld staan. Over de eerste dag van november, over Pasen, de Goede Week, overeen doodgewone zondag en over kerstdag vroeger, en verder over kerken, licht, kleuren al of niet op Kos of York, zovele tekens langs de weg van de tijd van God.

De zevende en laatste afdeling heet “Onderweg naar Eschaton”. Hier werd de sociale dimensie van het religieuze en de dienstbaarheid van Kerk en gelovigen aan de wereld voorgesteld zoals ze in de lyriek van de dichter vanaf De rozas en De rechterhand tot Een lied voor de wereld werd voorgehouden en bezongen. Hier hoort ook de religieuze dimensie van de volksverbondenheid thuis die haar laatste fundering krijgt in het samen onderweg zijn naar het Eschaton waar de aandacht voor het heil van de andere het laatste criterium is dat de waarde van alle levenden bepaalt.

AANRADER

”Reizend naar het Licht" is voor allen die met religieuze kunst zijn begaan echt een aanrader. Bladzijde na bladzijde immers peilt de dichter er naar het allerdiepste in de mens, geeft hij er gestalte aan wat ons “uit-eindelijk" beroert.

Graag besluiten wij met de woorden waarmee professor Thomas zijn inleiding op het boek afrondt: “Tot de kern van deze religieuze lyriek die hier verzameld werd, behoort de deemoed waarmee het verdriet om de vergankelijkheid van het aardse bestaan aanvaard wordt, en waarmee de eenzaamheid opgeheven wordt in een verbeeldingsvlucht die uitzicht biedt op het heerlijke Licht dat God zelf is. De wijze waarop religie, natuur en cultuur in de poëzie van Anton van Wilderode een verbond hebben aangegaan heeft meer en veelzijdiger dan tot op heden is waargenomen en beschreven, het heilsverbond dat God met de mensen sloot zichtbaar gemaakt."

Uit Kerk en Leven 17 februari 1999. Editie Bisdom Gent.