"De verrassende gratie van woorden"

Interview met Harry Gielen en Piet Thomas over religieuze poëzie

Een volledig jaar lazen een pater-passionist en een priester-professor samen talloze Nederlandstalige gedichten en gedichtenbundels uit de twintigste eeuw. Niet alleen lézen in stilte, maar ook telkens ernaar luisteren bij het hardop voordragen. Uiteindelijk selecteerden ze zonder commerciële toegevingen of externe druk een driehonderdtal gedichten en schikten ze die collectie in veertien rubrieken. 'God in gedichten' heet de publicatie uitdagend. Met de samenstellers ervan zijn we in Kortrijk gaan praten.

Harry Gielen (82) en Piet Thomas (78) zijn allebei germanisten, respectievelijk van de KUL-jaargangen 1954 en 1961. Een twaalftal jaar geleden ontmoetten beiden mekaar opnieuw in Kortrijk, Piet Thomas schrijft bijdragen voor ons maandblad "Het Teken" waarvan Harry Gielen sedert vele jaren eindredacteur is. Piet Thomas is lid van de redactieraad. Beiden werkten ook reeds gedurende vele vastenperiodes samen bij bezinningen met beeld, zang en poëzie rond 'de passie van Ons Heer' in de kerk van de passionisten te Kortrijk. Van de zes thema's die met gedichten, liederen en verhalen werden uitgewerkt, is van de hand van Harry Gielen een boek verschenen bij uitgeverij Halewijn: 'Wat kan een hamer die spijkers in het licht slaat?' (2005). Een paar jaar geleden stelden ze voor uitgeverij Lannoo de publicatie 'Nader tot U, Heer', samen (2004). Dat boek bevat rouwgebeden en poëtische teksten voor avondwaken en uitvaartdiensten.

In religieuze poëzie voelen beide samenstellers zich thuis. Piet Thomas, professor-emeritus aan de KU Leuven en de KULAK ­Kortrijk, publiceerde al drie uitgaven met "De mooiste religieuze gedichten van". Hij haalde het beste boven in het werk van Guido Gezelle, Anton Van Wilderode als Gery Helderenberg. In de lade steekt ook een nog niet gepubliceerde Europese bloemlezing waarin veel religieuze poëzie opgenomen is. Hij vertaalde poëzie van Rilke, Hölderlin, Dorothee Sölle en Rose Ausländer. Ook verzorgt Piet Thomas op de website www.kerknet.be de sectie Religieuze Poëzie, die daar te vinden is onder de rubriek 'Cultuur'.

Harry Gielen besteedt ook al lang aandacht aan het verzamelen en vertalen van Engelse en Duitstalige religieuze poëzie. In de rubriek "Gedicht belicht' van 'Het Teken' zijn in dat verband korte besprekingen te vinden.

"In de term 'religieuze poëzie' hebben we eerst en vooral aandacht willen hebben voor het dragende naamwoord 'poëzie'. Te snel en te gemakkelijk springt men vaak naar het adjectief 'religieus', dat dan om zichzelf wordt gezocht en beklemtoond. Het is onze stelling dat het eerst en vooral om poëzie moet gaan. Pas dan wordt de samengestelde term 'religieuze poëzie' terecht gehanteerd", zeggen Piet Thomas en Harry Gielen. "Religieuze poëzie - we kunnen het niet genoeg benadrukken - dient in eerste instantie te beantwoorden aan de vereisten van goede poëzie. Ze dient uit te munten door haar vormgehalte, niet alleen door haar inhoud. Men mag niet alleen uitgaan van de thematiek. Het gaat om een harmonieuze verbinding van beide, van vorm en inhoud, die elkaar vinden in het ontstaan zelf van het gedicht."

Een geheim dat ons overstijgt

"Religieuze gedichten leven van de verrassende gratie van woorden. Van woorden die een geheim oproepen of suggereren dat niet zomaar en vanzelfsprekend voorhanden is. Een geheim dat ons overstijgt, dat niet restloos met louter rede of met tastbare materie is te vereenzelvigen. Een geheim dat te maken heeft met fundamentele gegevens van het menselijk bestaan: leven en dood, tijd en ruimte, lijden en liefde. In de cultuur van onze streken is de verwoording van dat geheim, ook nog in de twintigste eeuw, heel sterk bepaald geweest door de christelijke traditie. Traditie die zelf heel duidelijk schatplichtig is aan de woord- en verhalentraditie van de bijbel", zeggen beide samenstellers. "Dat blijkt ten overvloede uit de titels van de veertien thematische rubrieken waaronder de gedichten werden gerangschikt. Bijna alle verraden die een uitgesproken of verborgen verwijzing naar bijbelse motieven en beelden."

Originele uitdrukking voor bekende thema's

De 300 geselecteerde gedichten moesten dus vooreerst herkenbaar zijn als goede gedichten. "Ook als de inhoud een religieuze ervaring of thematiek oproept of vertolkt, moet die vorm krijgen in het woord materiaal zelf van het gedicht. Vroeger werd te vanzelfsprekend gepeild naar de ingesteldheid van de dichter. De vraag werd vaak gesteld: is dit een religieus dichter? Wij lieten ons aanspreken door het woordkunstwerk zelf, niet door de vraag naar de levenshouding of religieuze overtuiging van de betrokken dichter." "Er is een gevatte typering bekend van de Franse dichter Paul Valéry die stelt: 'Een gedicht is een volgehouden aarzeling tussen klank en betekenis.' Nooit gaan we voor de inhoud alleen, ook niet alleen voor de klank. De dichter laat als het ware de woorden elkaars gezelschap zoeken, tastend en aarzelend. Het is in dat oorspronkelijke en verrassende woordenspel dat de dichter zijn gedicht componeert. Of, zoals Reiner Kunze het formuleert: 'Een gedicht/ is de blindenstok van de dichter./ Daarmee streelt hij de dingen/ om ze te leren kennen.' De werkelijkheid wordt niet van buitenaf als bekend en vertrouwd beschreven, maar komt op nieuwe wijze tot leven doorheen ritmische, vervreemdende woordcombinaties. Bekende thema's krijgen zo in iedere tijd een nieuwe, een originele uitdrukking."

Uitdagende titel

"De titel van onze bloemlezing 'God in gedichten' is gewild uitdagend", benadrukken Harry Gielen en Piet Thomas. "Gesuggereerd wordt ermee niet dat God zelf er telkens uitdrukkelijk met naam en toenaam genoemd of aangesproken wordt. Juist religieuze poëzie bewaart een sfeer van mysterie, van respectvol zoeken naar sporen van Gods aanwezigheid in de ons omgevende schepping en werkelijkheid. Die sporen zijn veelvuldig en veelkleurig. Allerlei nuances zijn aanwezig waarin het religieuze zich afwisselend manifesteert: zoeken, twijfelen, vermoeden, beamen. belijden. Niet alleen het niveau van uitdrukkelijke belijdenis mag religieus genoemd worden, ook alles wat met zoeken, twijfelen, worstelen, en zelfs verwijten te maken heeft. Beluisteren we dergelijke gevarieerde houdingen ook niet in het religieuze boek bij uitstek dat wij de Bijbel noemen? Doorheen de epische, soms erg bonte verhalen van geweld en bedrog, van strijd en ambitie, maar vooral ook in de uitgesproken poëtische teksten van de psalmen wordt God er ter sprake gebracht. Niet op monotone, maar op veelstemmige wijze: smekend, dankend, lovend, maar ook verwijtend, vloekend en uitdagend. Het kleurrijke taalveld God zoals dat in de bijbel zijn uitdrukking vindt, blijkt zich ook nog uit te strekken in de literatuur van de twintigste eeuw."

Voordelen van een duo

"Kiezen voor poëtische kwaliteit heeft onvermijdelijk een subjectief aspect. Een selectie van gedichten maken met twee personen - dat is onze ervaring geweest - kan objectiverend en corrigerend werken. Persoonlijke voorkeur kan worden bevraagd of ook betwist. Gemeenschappelijke grond was er natuurlijk ook. Niet enkel vanuit een zelfde scholing - beiden hebben wij nog het klassieke programma van de Germaanse filologie gevolgd, toen literaire en linguïstische vakken nog samen werden gedoceerd. Maar ook vanuit een gecultiveerde vertrouwdheid met de ontwikkelingen op cultureel en religieus vlak in de boeiende halve eeuw die wij mochten meemaken. Er kan echt gesproken worden van een creatieve tijdsperiode, zeker wat betreft de hertaling van Bijbelse en liturgische grondteksten. Een uitgesproken confessionele, belijdende toon is veelal verdwenen in recente poëzie, maar voor religieuze thematiek en voor een nieuwe taalkleur is er wel degelijk nog een ruim exploratiegebied.

--------------------------------------

VRAGENDERWIJS

Ik vroeg het aan de vogels

de vogels waren niet thuis

ik vroeg het aan de bomen

hooghartige bomen

Ik vroeg aan het water

waarom zeggen ze niets

het water gaf geen antwoord

als zelfs het water

geen antwoord geeft

hoewel het zoveel tongen

heeft wat is er dan

wat is er dan

er is alleen een visserman

die draagt het water

onder zijn voeten

die draagt een boom op zijn rug

die draagt

op zijn hoofd een vogel.

GUILLAUME VAN DER GAFT

--------------------------------------

"Bij de aanvang van ons werk hadden we geen normen vastgelegd wat betreft selectie van gedichten van Vlamingen en Nederlanders. We trachtten goede poëzie te selecteren zonder rekening te houden met het aantal dat we uit Vlaanderen en uit Nederland moesten kiezen. We maakten vooraf geen ranglijst op. We baseerden ons op de teksten zelf. Nadien stelden we vanzelfsprekend vast dat er meer gedichten uit Nederland zijn opgenomen dan uit Vlaanderen. Niet alleen zijn er dubbel zo veel Nederlanders als Vlamingen, maar in Nederland treft men ook meer uitgevers aan, en dus ook meer publicaties, meer dichtbundels vooral en ook bloemlezingen. Ook kent Nederland een mediabestel wat radio- en tv-uitzendingen betreft dat een gevarieerd aanbod waarborgt voor tal van onderling erg gevarieerde volksgroepen en dit speciaal ook op religieus vlak."

Tweemaal zeven

Eerst nadat Harry Gielen en Piet Thomas al de gedichten beoordeeld en geselecteerd hadden, zochten ze naar een indeling voor hun collectie. De indeling is dus gegroeid uit de feitelijke werkwijze en niet vanuit een van te voren gekozen thematisch plan. Het huidige schema van tweemaal zeven rubrieken was dus geen bewuste keuze vooraf. Ze geven toe dat dit symbolische getal van tweemaal zeven natuurlijk mooi meegenomen is.

Doelpubliek

"Onze bloemlezing is bestemd voor een breed publiek, ook voor wie niet onmiddellijk met poëzie vertrouwd is", menen beiden. "We maakten deze bloemlezing ook voor mensen die vermoeid zijn door de taal die ons alle dagen overdondert, de reclametaal, de holle taal, de lege taal. Mensen vragen zich vaak af of dat de enige taal is die in deze tijd nog bestaat. Je moet nog op zoek willen gaan naar die andere soort taal, een taal die niet alleen de werkelijkheid van buitenaf naar voren wil brengen, maar ook wat leeft aan de binnenkant van het bestaan. Mensen blijven op zoek naar het mysterievolle in het bestaan. Naar een poëtische taal ook die een correctie inhoudt op de propaganda­ en reclametaal waardoor wij op onze dagen worden gebombardeerd, meer dan ons lief is".

Aantal

Het boek bevat een opmerkelijk aantal gedichten. 300 is een speciaal getal, ergens tussen 250 (dit draagt iets feestelijks in zich) of 366 (ééntje voor elke dag van dit schrikkeljaar...). "Aanvankelijk hadden we een afspraak met de uitgever voor 200 gedichten. Omdat we bij ons zoekwerk meer waardevolle gedichten vonden, hebben we aangedrongen op een ruimere selectie. De uitgever aanvaardde dan er 300 op te nemen."

-----------------------------------

SCHUILEN

Toen wij dachten

dat zij niets

meer wist,

wilde ik nog iets

proberen met

een heel oud lied,

niet omdat we

verlangden naar

een laatste woord,

maar om met haar

te schuilen

in een psalm.

Ik zei: Ook

al ga ik

dooreen dal

van de schaduwen

des doods...

En zij: Ik vrees

geen kwaad.

En ik: want Gij...

En zij:

zijt bij mij.

GEERT BOOGAARD

---------------------------------

interview: PETER ROSSEL