Op 1 augustus 1914 kregen alle Duitse jongeren tussen 17 en 20 jaar die niet waren opgeroepen voor het leger de aansporing om zich te melden als oorlogsvrijwilliger. Een van hen was Adolf Reisiger, het hoofdpersonage in het boek ontsproten uit het brein van Köppen, maar hoogst waarschijnlijk zijn alter ego. Zijn verwachting is dat de oorlog nog voor de kerst zal afgelopen zijn. Hij wordt opgenomen als soldaat bij een munitiecolonne in de buurt van het Franse Arras. Het duurt niet lang voor hij zijn eerste dode ziet en de verschrikkelijke realiteit van de loopgravenoorlog tot hem doordringt. Zo maakt zijn aanvankelijke optimisme en enthousiasme plaats voor het besef dat de oorlog ‘moord op bevel’ betekent. Bladzijden lang getuigt de soldaat (schrijver) van de gruwelijke zinloosheid van de oorlog: de verspilling van mensenlevens, de vernietiging van alles wat nog bestaat, de moorddadigheid van de oorlogslogica waarbij twee kampen elkaar in een wurggreep hielden. Van de Vlaamse kust in Nieuwpoort tot de Zwitserse grens in Basel zaten honderdduizenden soldaten in stinkende loopgraven en probeerden hun tegenstanders te vernietigen. Loopgraven die op sommige plaatsen slechts enkele meters van elkaar verwijderd waren waardoor men de stemmen van de vijand kon horen.

Adolf Reisiger behoorde niet tot de infanterie, maar tot de zogenaamde tweede linie die met hun kanonnen de stellingen van de tegenstander bestookten. Op het eerste zicht meer comfortabel maar Köppen beschrijft indringend en realistisch het afschuwelijke werk van de munitiecolonnes, de beschietingen en de moordende reacties van de tegenstanders. Al snel sneuvelen tal van zijn makkers en zelf raakt Reisiger na enkele maanden gewond door een granaatscherf. Hij komt terecht in een lazaret en vraagt zich voor af hoe die rotzooi mogelijk is. ‘Waarom – hebt – Gij – ons verlaten!’, zo vraagt hij zich af. Weken later zit hij weer aan het front en leert hij zich te beveiligen tegen een nieuw, onzichtbaar wapen: gas. Daarvoor krijgen ze elk een zwachtel die ze met een vloeistof moeten doordrenken en voor hun neus houden. En als de vloeistof op is, moeten ze de zwachtel met urine nat maken. Langzaam maar zeker trekt Köppen de lezer mee in de modder en uitzichtloosheid. Hij beschrijft hoe Reisiger met zijn gevechtsgroep op een dag een aanval van de Engelsen afslaat. Ze maken ze met duizenden af. ‘Niet te begrijpen dat het doel, levende mensen, zich zonder enig verweer laten doodschieten’, zo schrijft hij. Het gebeurde in die vier oorlogsjaren regelmatig. Militaire leiders die zonder veel besef tienduizenden soldaten de opdracht gaven om een strategische heuvel te veroveren. Ze sneuvelden allemaal onder moordend mitrailleurvuur. Waarop de generaals de volgende dag een nieuwe stormloop bevalen met ‘verse’ troepen en met hetzelfde absurde resultaat.

Reisinger wordt in september 1915 bevorderd tot korporaal en vecht dan in de buurt van Souchez. Wat volgt is een gruwelijk gevecht, bijna ondragelijk te lezen, van duizenden jonge mannen die sterven onder spervuur en het gas. Met vermorzelde paarden en halfgekke manschappen die met hun bajonetten alles neermaaien wat zijn hand nog opsteekt. ‘Tot alles roerloos stikt in een brij van bloed’. Het levert Reisiger het erekruis tweede klas op en later wordt hij onderofficier. De auteur schrijft dan verder op het ritme van de oorlog zelf. Waarbij in de groep van zijn protagonist dagelijks enkele mensen sneuvelen, iets wat voor het commando al lang geen nieuws meer is. ‘Wij hebben ze er toch voor, we hebben toch genoeg mensen materiaal’, zo geeft hij de heersende mentaliteit weer aan beide kanten van het oorlogsgebeuren. Bijzonder interessant zijn de teksten van officiële documenten en verklaringen van de Duitse keizer, van de oorlogsleiding en van de censuurafdeling ervan. Ze verkondigen steeds opnieuw de nakende overwinning. ‘Tegenover de geest en de wil die leger en vaderland onwrikbaar bindt zullen zij het onderspit moeten delven: de geest van de plichtsbetrachting tegenover het vaderland tot en met de laatste ademtocht en de wil tot overwinnen. Zo gaan wij dan het nieuwe jaar (1916) tegemoet. Voorwaarts met God ter bescherming van het vaderland en voor de grootsheid van Duitsland!’

De situatie verandert niet. En Reisiger komt stilaan tot het besef dat dit alles waanzin is. In zijn dagboek schrijft hij ‘het moet een keer gezegd worden dat ik de oorlog langzamerhand als de grootste smeerlapperij beschouw die er bestaat’. Het zijn uitspraken die noch schriftelijk, noch mondeling mochten gebeuren op straffe van een gebrek aan wilskracht en vaderlandsliefde. Intussen blijft de waanzin voortduren en beschrijft Reisiger hoe granaten van 30 centimeter met een gewicht van 324 kilogram zich tot een diepte van 8,80 meter in de grond en door 90 centimeter beton boren waarbij ze meer dan 8.000 ijzeren splinters verstrooien. De meeste van zijn kameraden sneuvelen waaronder ook verschillende van zijn oversten. In plaats van tot rede te komen verharden de bevelhebbers intussen hun standpunten. Op 25 augustus 1917 herhaalt de Duitse Generaal-luitenant von Roon dat ze de vijand compleet willen verslaan en doorgaan tot de ‘ultieme overwinning’.

Na een korte periode aan het Russische front komt Reisiger terecht in de buurt van Valenciennes op de meest troosteloze plaats die hij ooit gezien heeft, zonder gras, geen steen op een andere, alleen modder, puin en diepe gaten. Op 15 juli 1918 bereiden de Duitsers zich voor op een ultieme aanval. Wat volgt is een bladzijden lang beschreven bombardement van de vijandige stellingen maar de vijand was op de hoogte, had zich teruggetrokken, ging in de tegenaanval en vernietigde de Duitse infanterie met moordend vuur. Dan begint de aftocht en het gevecht tegen nieuwe wapens, vliegtuigen en tanks. Zowat gans zijn compagnie gaat eraan en Reisiger heeft het over een hoop onzin, over de grootste van alle misdaden en hij weigert nog langer medeschuldig te zijn. Daarvoor komt hij voor het opperbevel die hem arresteert en opsluit in een krankzinnigengesticht. ‘De oorlog is de grootste misdaad die ik ken. Ik ben schuldig. Ik ben er jarenlang schuldig aan geweest. Door mijn bevel zijn mensen gedood’, zo eindigt het verhaal van Reisinger in de Zenuwafdeling van een lazaret in Mainz.

Op datzelfde ogenblik lag een andere soldaat huilend van woede over de Duitse nederlaag in zijn ziekenkamer en bezweerde zich te zullen wreken: Adolf Hitler. De levensloop van Adolf Reisiger komt verrassend overeen met die van de latere Führer. Ook hij diende de gehele oorlog en raakte gewond in oktober 1916. Twee jaar later kwam hij terecht in een gasaanval. Het gevolg was dat hij een tijdje blind was en hij verbleef nog steeds in een militair ziekenhuis in Pasewalk voor behandeling toen Duitsland zich overgaf. Hitler kreeg het IJzeren kruis tweede en eerste klasse wegens zijn moedig gedrag als ordonnans maar bracht het wel niet verder dan korporaal. Zijn oversten vonden dat hij te weinig leiding kon geven. Uit tal van studies blijkt dat de Duitse nederlaag in 1918 een grote invloed heeft gehad op de verdere levensloop en het karakter van Hitler. Zo weigerde hij op het einde van de Tweede Wereldoorlog zich over te geven en gaf zelfs het bevel tot de globale vernietiging. Frontberichten was een van de eerste beschrijvingen van de frontervaringen tijdens de Grote Oorlog. Het is een verpletterende roman die niemand onberoerd kan laten.

‘Als de mensen in Bagdad naar de opera kunnen, dan weten we dat we de oorlog hebben gewonnen’, is de redenering van Hamid Shakir Mahmoud, een Irakese vluchteling werkzaam bij het schimmige World Wide Design Consortium in Londen. En dus bestelt hij een operahuis voor Bagdad bij een Zwitsers bureau. Arnon Grunbergs De man zonder ziekte gebruikt de hele wereld als speeltoneel, zoveel is duidelijk.

Samarendra Ambani heet de uitverkoren architect – Zwitserse moeder, Indiase vader; er is ook nog een gehandicapte zus, wat van Sam meteen ‘de man zonder ziekte’ maakt. Sam heeft ook een vriendin, maar vooral heeft hij een beroep en een roeping in één: als architect beschouwt hij zichzelf als ‘de grote, anonieme beïnvloeder van andermans geluk’. Met deze avant-gardistische ambitie loopt hij te pletter op een andere werkelijkheid: hij komt erachter dat de wereld niet één groot Zwitserland is, maar uiterst gevaarlijke regio’s kent. In Irak wordt hij, als vermeend spion, gemarteld. ‘Irak is nog niet klaar voor de opera,’ zo wordt het samengevat, met het soort bondige frase en zwarte humor dat kenmerkend is voor deze roman. De Zwitserse ambassade krijgt haar landgenoot weer thuis, zij het beladen met een trauma en met een gebroken neus.

Als Sam opnieuw op een missie naar het Oosten vertrekt, deze keer met het oog op een bibliotheek annex bunker in Dubai, wordt het boek onder een constante hoogspanning gezet: wat beweegt hem, en hoe zal dit aflopen? Weer wordt Sam ervan verdacht een spion te zijn, medeplichtig aan de moord op de militaire Hamas-leider Mahmoud al-Mabhouh.

Grunberg voert een strakke regie, helderheid lijkt voorop te staan, en toch geeft het boek zich niet zomaar over aan de greep van de lezer. Is Sam echt een spion, of is hij een slachtoffer van het feit dat de perceptie van anderen iemands ‘identiteit’ compleet kan overwoekeren? Maar ook duikt in de laatste pagina’s een bekentenis van Sam op die alles nog een keer overhoop haalt. Met De man zonder ziekte levert een fenomenaal vakman het bewijs dat een verkenning van la condition humaine ongemeen spannend kan zijn.

In "Het fantoom van Alexander Wolf" van Gajto Gazdanov denkt een jonge soldaat van de "Witte Garde" een moord te hebben gepleegd tijdens de Russische burgeroorlog. Hij herinnert zich hoe hij een man die hem in de steppe achtervolgde, neerschoot en op diens paard ontvluchtte. Wanneer hij vele jaren later een Engelstalig boek van ene Alexander Wolf leest waarin de aanslag tot in het kleinste detail wordt beschreven, concludeert hij dat zijn vermeende slachtoffer nog moet leven. Hij doet er alles aan om de mysterieuze auteur te vinden. Iedereen die hij ontmoet blijkt de schrijver op een andere manier te kennen, en merkwaardig genoeg is ook zijn vriendin Jelena opvallen geïnteresseerd in Wolf.

Gajto Gazdanov (1903-1971) meldde zich op zestienjarige leeftijd vrijwillig aan bij het leger en leerde zo de verschrikkingen van de burgeroorlog kennen. Na een conflict met een meerdere belandde hij via Turkije en Bulgarije in Parijs, waar hij al snel deel uitmaakte van het literaire leven. Vanaf zijn eerste publicaties werd hij geprezen om zijn talent en werd hij in één adem genoemd met onder anderen Vladimir Nabokov.