Vladimir Nabokov - Uitnodiging voor een onthoogding
Vladimir Nabokov (1899-1977) stamt uit een Russicshe aristocratische familie die, met achterlating van al haar bezittingen, in 1917 naar het Westen vluchtte. Nadat Nabokov in de jaren dertig aanvankelijk in Duitsland woonde, week hij later uit naar Parijs. Het feit dat zijn vrouw Véra joodse was speelde daarbij een belangrijke rol. Na het bombardement op Rotterdam van 10 mei 1940 zag Nabokov in dat zijn vrouw en hij ook in Frankrijk niet langer veilig zouden zijn en vluchtte het gezin met een van de laatste boten via de haven van Saint-Nazaire naar Amerika. Het enorme succes van Lolita (1955) maakte hem financieel onafhankelijk. In 1959 verhuisde hij naar Zwitserland. Hij schreef een groot aantal inmiddels klassieke romans, waaronder Puin, De verdediging, Ada en De gave.
Het is een gruwelijk verhaal dat Nabokov hier op dist. Tenminste, waarschijnlijk wel. Maar het is vaak zo eigenaardig dat het helemaal niet gruwelijk lijkt maar voornamelijk grappig. En soms is het weer, juist door zijn absurditeit, extra verschrikkelijk. Het kan voorkomen dat je schaterend zit te lezen hoe iemand het slachtoffer is van verregaande botheid en domheid, waarvoor je je schaamt want dat is niet om te lachen. Tegelijkertijd lijkt lachen de enige mogelijke houding tegenover deze weerzinwekkende onzin - die intussen voor de hoofdpersoon geen onzin is, want hij is er het slachtoffer van. Zowel de lezer als de hoofdpersoon kiezen ervoor om de gang van zaken zo veel mogelijk als een krankzinnige farce op te vatten - met als opvallendste verschil dat de hoofdpersoon zich in die rare wereld bevindt en de lezer er veilig buiten.
We zien Cincinnatus C., zojuist ter dood veroordeeld. Hij zit in zijn kale cel op zijn harde bed, in een hoek hangt de onontkoombare spin en Cincinnatus rilt van angst voor wat komen gaat. Nogal logisch. Daar zwaait de deur open, de cipier komt binnen. Hij biedt de veroordeelde aan om een wals te dansen. Zo gezegd, zo gedaan. Gevangene en bewaker zwieren in het rond, de cel uit de gang op. Daar staan nog andere cipiers, met hondenmaskers op. Het is pas de tweede bladzij van de roman en nu al is de hoofdpersoon ten dode opgeschreven en heeft zijn wereld zich ontpopt als een die onmogelijk de echte kan zijn. Worden mensen dan wel onthoofd in een wereld die niet de echte is? Blijkbaar wel. En ze zijn er ook bang voor, net als in de echte wereld.
Moedig struikelen we de cel van Cincinnatus binnen en leven een paar weken met hem mee. Als dit leven mag heten. We zien hoe de bewaker de spin vertroetelt en hem lekkere insektjes aanbiedt. We zien de pompeuze gevangenisdirecteur met "zijn liefdeloos uitgekozen gezicht' en zijn onhandig gespeelde dubbelrollen van arts en bewaker, die zichzelf aan een stuk door prijst vanwege zijn voortreffelijke zorg voor de gevangene. We zien hoe Cincinnatus de tafel naar het raam schuift om door de tralies te kunnen kijken en we zien ook dat die tafel al jaren lang onwrikbaar aan de vloer vastgeschroefd staat. Cincinnatus' vrouw komt op bezoek en neemt haar hele familie plus al hun huisraad mee. Het dochtertje van de gevangenisdirecteur zinspeelt op een mogelijke ontsnapping maar doet verder niet veel anders dan met ballerinakuiten door de cel rennen, één keer hangt ze zelfs zomaar ineens in de uit het niets te voorschijn gekomen trapeze.
Primo Levi werd geboren in 1919 in Turijn. Hij was chemicus van opleiding. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd hij gearresteerd als lid van de Anti-Fascistische weerstand en gedeporteerd naar Auschwitz in 1944. Hij schreef over de jaren in het 'dodenkamp' het boek Is dit een mens. Levi dacht na en onderzocht hoe mensen zich gaan gedragen onder extreme onderdrukking, die hij beschrijft als de bodem van het menselijk bestaan. Levi is overleden in 1987.
Eind januari 1945 werd Levi bevrijd uit Monowitz, het werkkamp van IG Farben onder de rook van Auschwitz, waar hij een jaar gevangen had gezeten. Als chemicus behoorde hij tot de categorie 'economisch bruikbare joden' en zo overleefde hij de laatste winter van de oorlog in een laboratorium van de chemie-gigant. Toen hij in oktober 1945, na een bizarre omzwerving door Oost-Europa (waar hij later verslag van deed in Het respijt), terugkeerde bij zijn familie in Turijn, ging hij vrijwel onmiddellijk doen wat hij moest doen: de anderen zijn verhaal vertellen.
Zijn boek Is dit een mens is het uit noodzaak geboren prozadebuut van Levi. Hij schreef het op zijn zesentwintigste. Levi was toen al een gelouterd mens. In het voorwoord schrijft hij over dit boek: 'Het is niet geschreven om nieuwe beschuldigingen aan te voeren; eerder kan het als materiaal dienen om enkele eigenschappen van de mens eens rustig te overdenken.' Een zesentwintigjarige is zojuist teruggekeerd uit de hel en beschouwt zijn ervaringen vooral als 'materiaal om enkele eigenschappen van de mens eens rustig te overdenken'! Bij het lezen ervan word je getroffen door de toon: ingetogen, verstild, zonder een spoor van pathos, zonder zelfmedelijden, haat of wraakzucht.
Maar de beelden staan kennelijk in zijn geheugen gegrift. Heel direct, in de tegenwoordige tijd, en huiveringwekkend exact doet Levi verslag van de cynische mechanismen van het Lager die de gevangenen onverbiddelijk tegen elkaar uitspelen, van de stelselmatige vernietiging van de mens als mens. Maar Is dit een mens is meer dan een beklemmende reconstructie van een pervers laboratorium. Het is ook een onderzoek naar de menselijke overlevingsdrift. Wat dit boek vooral zo indrukwekkend en inspirerend maakt, is dat Levi in deze mensonterende jungle voortdurend op zoek blijft naar restanten van menswaardigheid en menselijke verhoudingen. Zoals in zijn vriendschap met de Italiaanse arbeider Lorenzo waarover hij schrijft: 'Als het enige zin heeft om naar de redenen te zoeken waarom juist mijn leven, onder duizenden net zulke levens, de proef heeft kunnen doorstaan, dan geloof ik dat ik het aan Lorenzo dank dat ik nu in leven ben; niet zozeer om zijn materiële hulp als wel omdat hij me, met zijn aanwezigheid en zijn natuurlijke, vanzelfsprekende goedheid, voortdurend deed voelen dat er nog een rechtschapen wereld buiten de onze bestond, iemand en iets die zuiver en echt waren gebleven, niet verdorven en niet verruwd, vrij van haat en angst; iets dat heel moeilijk te omschrijven was, een verre mogelijkheid van betere dingen, maar waarvoor het de moeite waard was te blijven leven.'
Oblomov (1858) staat bekend als het boek over het meest luie personage ooit. De eerste 150 paginas komt de hoofdpersoon Ilja Iljitsj Oblomov dan ook niet zijn bed uit en hij wil eigenlijk niet lezen, wandelen of bekenden bezoeken zijn dagen zou hij het liefst etend en slapend doorbrengen. Ivan Gontsjarov belichaamde op deze manier de luie landbezitters die 150 jaar geleden de dienst uitmaakten in Rusland.
Pas als de bijzondere Olga op het toneel verschijnt, lijkt Oblomov door de liefde zijn inertie van zich af te schudden en ondernemend en levenslustig te worden. Maar het blijft de vraag of hij dat volhoudt, want is Oblomov simpelweg lui of speelt er meer waardoor hij niet in staat is te veranderen? Is het wel lamlendigheid of is het een tegenzin om te leven? Hij schijnt zich in een apathische toestand te willen begeven om maar niet mee te hoeven doen met alledaagse bezigheden zoals werken of dineren bij vrienden.
Hoe verwerpelijk zijn onwil ook mag klinken, het maakt Oblomov geen verachtelijk persoon. Iedereen zal namelijk momenten van vermijding herkennen waarbij alles wat af moet uitgesteld wordt. Daarnaast heeft Oblomov een goed hart en is zijn zachtaardige natuur bewonderenswaardig. Zo zegt hij nooit iets slechts over de mensen om hem heen, al maken zij misbruik van hem en zijn geld.
Niet alleen Oblomov is een innemend personage; de intelligente Olga maakt eveneens interessante ontwikkelingen door. Met een passievolle vastberadenheid wil zij de redder zijn van Oblomov en hem van een lethargische nietsnut veranderen in een ondernemende intellectueel. Haar rol wordt steeds boeiender naarmate het duidelijker wordt dat zij hem niet kan helpen en nooit gelukkig zal worden met hem.
Zoals veel boeken uit de Russische literatuur kent Oblomov een zware, meeslepende stijl. Vooral de herhalingen vallen op: Gontsjarov vertelt de lezer keer op keer over Oblomovs kamerjas of de bakkebaarden van zijn knecht Zachar. Dat heeft als effect dat de traagheid (of zelfs de stilstand) van het leven van Oblomov en de onwil om daadwerkelijk iets te veranderen benadrukt worden.
Oblomov bekritiseert dus niet alleen luiheid, maar veel meer nog gaat het om de zin van het leven. Ook gaat het over de liefde, met de vrouw als heldin die de taak op zich neemt Oblomov te veranderen. Maar telkens blijft het de vraag of hij wel uit zijn tragische beklemming te redden is en wat zijn lot zal zijn. Deze roman is daarom moeilijk weg te leggen. Daarmee voldoet het aan de aansporing om niet even apathisch te worden als Oblomov, die nooit verder komt dan de eerste paar bladzijden van een boek.
Deze eerste grote roman van Paustovskij is een terugblik op zijn jeugd, waarin de kunstenaar zijn eenzaamheid tracht te overwinnen. De romantici, een club van school- en studievrienden, zetten zich af tegen de dominante bureaucratische cultuur van het tsaristische Rusland. Maksimov, het alter ego van Paustovskij, wordt verscheurd tussen zijn jeugdliefde, de eenvoudige Chatidze, en de verwende, languissante actrice Natasja. In de Eerste Wereldoorlog werkt hij als ziekenbroeder aan het front in Polen, waar hij Natasja ontmoet, die er als verpleegster werkt. Later krijgt Maksimov een telegram: Natasja is gestorven aan tyfus.
Over de schrijver:
Paustovskijs vader was statisticus bij de spoorwegen, zijn moeder kwam uit een Poolse familie van intellectuelen. Tijdens zijn gymnasiumtijd in Kiev verliet zijn vader het gezin. Ondanks de financiële problemen die dat met zich meebracht kon Paustovskij toch gaan studeren. Eerst wis- en natuurkunde in Kiev om daarna over te schakelen naar filosofie in Moskou. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog moest hij zijn studie afbreken.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog diende Paustovskij als ziekenverzorger aan het Pruisische front en maakte hij de terugtocht van het Russische leger door Polen en Wit-Rusland mee. Nadat hij bericht ontving dat twee van zijn broers waren gesneuveld keerde Paustovskij terug naar zijn moeder, in Moskou. Hij verliet Moskou opnieuw om diverse eenvoudige baantjes te vervullen zoals tramconducteur en visser, onder meer in Jekaterinoslav en Taganrog.
Paustovskij maakte de Russische Revolutie in 1917 mee in Moskou. Na de overwinning van de Bolsjewieken werd hij journalist en verbleef zo in Odessa en Tiflis. In 1930 keerde hij naar Moskou terug en werkte daar onder andere voor de Pravda en diverse vooraanstaande tijdschriften.
Gedurende de Tweede Wereldoorlog was Paustovskij oorlogscorrespondent aan het Zuidelijk front. Van 1948 tot 1955 doceerde hij literatuur aan het Maxim-Gorki-Instituut in Moskou.
In 1965 werd Paustovskij genomineerd voor de Nobelprijs voor de Literatuur, die zoals (naar algemeen wordt aangenomen) onder druk van de Sovjet-Unie werd toegekend aan de Michail Sjolochov, die meer loyaal was aan het Sovjetregime.
