Prolegomena (voorlopige opmerkingen, korte inleiding) tot de proloog en de epiloog van Elementaire deeltjes

 In de proloog beschrijft H zeer gebald de Europese ideeëngeschiedenis van de laatste 20 eeuwen. Hij ziet twee grote metafysische omwentelingen: het ontstaan van de christelijke visie en de wetenschappelijke omwenteling. Nu staat er een derde ‘mutation metaphysique’ in de steigers, namelijk een totaal nieuwe mens. Dat beeld wordt geschetst in het gedicht waarmee de proloog wordt afgesloten.

 In de epiloog blijkt dat het boek een ode is aan de oude mens, want er is een nieuwe opgestaan die de individualiteit en het isolement achter zich heeft gelaten.

Opmerkingen

H smeedt waarschijnlijk het algemeen gebruikte en bekende begrip ‘Copernicaanse omwenteling’ (aarde niet langer in het centrum van het heelal) om tot metafysische omwenteling. Het begrip ‘turn’ in de omschrijving ‘linguistic turn’ is eveneens al jarenlang populair in het Engels. Het gebruik van de notie wijst erop dat H in een hedendaagse traditie staat en niet vernieuwend is.

 De ommekeer van de wereldbeelden, zoals H die weergeeft in zijn twee voorbeelden, heeft zich niet in enkele decennia, maar over een heel lange tijd voltrokken. De wisseling van het heidens paradigma naar de christelijke visie kreeg haar beslag over 4 à 5 eeuwen. Dat is geen omwenteling meer of een mutation, maar een geleidelijke verandering. Idem dito voor de mechanisering van het wereldbeeld (titel van een boek van Dijksterhuis uit 1950) in de 17^de eeuw. Ook dat paradigma stelt H voor als een totale transformatie, maar de toepassing van wiskunde op de natuur heeft zich over verschillende eeuwen voltrokken en is eigenlijk nog altijd bezig. Het zijn dus geen omwentelingen, maar eerder trage verschuivingen. Bovendien verliest het katholieke paradigma intussen weer heel veel krediet, zodat er van een duurzame omwenteling geen sprake kan zijn. Het rationele wereldbeeld wordt trouwens ook heel sterk in vraag gesteld. In hoeverre kan er dan sprake zijn van een omwenteling?

H stelt in zijn epiloog de derde omwenteling voor alsof ze reeds begonnen is. Ook dat idee is geweldig overtrokken, zelfs als science fiction. Hoe vaak horen of lezen we niet dat er een revolutionaire ontdekking wordt geclaimd die uiteindelijk ook weer verdwijnt in de vergeetput van de geschiedenis. Dat geldt ook voor het klonen van mensen. Het transhumanisme zal zich zeer geleidelijk ontvouwen: inplanten van chips, vervangen van delen van het menselijk lichaam door bionische elementen, kortom de cyborg staat er wel aan te komen, maar dat gebeurt nu heel voorzichtig. Veel ingrijpender en gevaarlijker is de wijziging van de menselijke cel en de productie van een nieuwe mens. Dat is niet alleen erg utopisch, maar ook gevaarlijk. Laten we met die mogelijkheden behoedzaam omspringen en veel prudentia in acht nemen.

 Maar een pessimistische H heeft grote verwachtingen van een ‘ideale’ mens die alleen maar solidariteit en liefde kent, maar geen verdriet en ontgoocheling. Het amor fati-gehalte van de nouvel homme zou tot nul moeten gereduceerd worden. Is die nieuwe ontwikkeling wel zinvol? Zal liefde niet samen verdwijnen met het verlies van verdriet? Wie zum Tode betrübt is, kan toch ook himmelhoch jauchzen!

H stelt zijn nieuwe mens als perfect maakbaar voor en het lijkt alsof hij de gevolgen van de ingreep in het genetisch apparaat helemaal kan overzien. Maar dat is een ijdele hoop. Uit een zeer recente loot aan de wetenschappelijke boom, de epigenetica, blijkt dat er over enkele generaties fundamentele wijzigingen kunnen optreden in de genfunctie zonder dat de sequentie van de DNA structuur verandert. Het DNA heeft blijkbaar de mogelijkheid om een gen ‘aan of uit’ te zetten. Dat wil zeggen dat klonen en perfectioneren geen zekerheid geeft over het nieuwe type mens. Het zou kunnen dat H een doos van Pandora opent met zijn genetische omwenteling.

 Misschien speelt ‘hubris’ H wel parten. Al sedert het begin van het Europees denken proberen filosofen mens en natuur in een schema van woorden, een wereldbeeld, te vatten en te dwingen. En dus te sturen! Tot wat die hubris leidt kunnen we lezen in de tragedies. Met enige verbeelding kan men Elementaire deeltjes bekijken als de titel van het eerste deel van een trilogie waarvan de laatste luidt ‘niks elementairs meer’. De nieuwe mens is aan zijn hubris ten onder gegaan en strompelt blind en lam als een oude Oedipus naar zijn graf...

H kent in zijn boek en in de epiloog een grote rol toe aan de kwantummechanica. Die wordt beheerst door het onzekerheidsprincipe van Heisenberg. Snelheid en plaats van een elementaire deeltje kunnen niet met zekerheid, zoals in de klassieke mechanica, bepaald worden. Er moet gerekend worden in waarschijnlijkheden. H hecht veel belang aan die wetenschappelijke theorie en laat die visie grondig  doorwerken in zijn boek. Terwijl Einstein altijd heeft gezegd ‘God dobbelt niet’ (er is geen toeval of onzekerheid), hebben Heisenberg en Bohr cum suis altijd volgehouden, ook H, dat een onderdeel van de natuur niet gedetermineerd is, namelijk het microniveau van een atoomkern. Maar in het oktobernummer 2014 van het wetenschappelijke tijdschrift La Récherche wordt op de cover de vraag gesteld ‘La fin du principe d’Heisenberg?’. Het bastion van de kwantummechanica wordt voor het eerst hard aangevallen. Indien die onzekerheid een fabeltje blijkt te zijn, stort ook het hele bouwwerk van H in elkaar.

De roman van H is een Groote Hyperbool. Alles erin is té: teveel stijlen, te weinig nieuwe ideeën, teveel overwaardering en ophemeling van het vrouwelijke, té cultuurpessimistisch, teveel bewondering voor de wetenschap, teveel slechte gedichten, te karikaturaal, kortom het is een roman teveel in de literatuur.

Geachte Marita Vande Broek,

Mijn grote dank voor uw prachtige lezersreactie op mijn boek.

‘Nur der Unglückliche schreibt’ – maar dit keer ook gewoon de dankbare.

Het is een feit dat het boek de grote Wiedergutmachung moest zijn voor het laten vallen van het uurwerk - symbool voor mijn grootvaders tijd.

Een gebroken tijd die ik dan, als een goede uurwerkmaker, moest herstellen, met alle radertjes op de juiste plaats, door het schrijven van het boek..

Ik ben erg verheugd dat u het boek zo graag hebt gelezen.

Hartelijke groet,

Stefan Hertmans