Imagooh! kaderde in de kunstenroute FantasMa 08. Vanaf november 2008 wil ik mijn blog op onregelmatige basis een ruimere invulling geven.Veel leesplezier gewenst! Reacties zijn altijd welkom.
Tijdens de volgende samenkomst van onze leesclub zal de roman 'Zeven hemels boven de zevende' van Griet op De Beeck besproken worden.
Het debuut werd door velen zeer lovend ontvangen en Op de Beeck won de publieksprijs van de Bronzen Uil 2013.
Op 4 december 2014 kwam de 25ste druk uit, goed voor 71 000 exemplaren.
In een volgende bijdrage zal ik de commentaren van de leden van de leeskring en mezelf weergeven.
Hier alvast mijn eerste conclusie: Gebrek
aan ontwikkeling
Het verhaal ontwikkelt zich nauwelijks. Dat de personages niet weten om te gaan met de realiteit is al snel
duidelijk, maar dit punt wordt steeds opnieuw bevestigd. Ook is het
jammer dat er pas aan het einde iets gebeurt waardoor ieders leven voorgoed
verandert. Een dergelijk belangrijk moment had zich al eerder mogen voordoen.
Het had spanning en relevantie toegevoegd aan een roman die nu maar wat
voortkabbelt.
Hoe verscheiden de commentaren op deze debuutroman zijn kan u o.a. lezen op de site van Griet Op de Beeck zelf en op de site van goodreads. Ik heb beide links hieronder genoteerd.
Dit stuk heb ik overgenomen uit De Morgen van vandaag:
Na eerdere nominaties voor de Libris en Gouden Boekenuil,
die hij net door de vingers zag glippen, mocht de 63-jarige Hertmans nu wél
50.000 euro en een sculptuur van Eugène Peters mee naar huis nemen. Hertmans
kreeg gisteravond op Crossing Border Den Haag de prestigieuze onderscheiding
uit handen van juryvoorzitter Job Cohen en is daarmee pas de vijfde Vlaming die
de AKO op zijn naam schrijft, na Brigitte Raskin (1989, Het koekoeksjong),
Erwin Mortier (2009, Godenslaap), David van Reybrouck (2010, Congo, een
geschiedenis) en Peter Terrin (2012, Post mortem).
Voor de roman ontving Hertmans in februari 2014 wel al de
Vlaamse Cultuurprijs voor Letteren, goed voor 12.500 euro. "Oorlog en
terpentijn is een oorlogsroman, een familiekroniek en een hartverscheurend
liefdesverhaal", zo prees de jury de genrevermenging in het boek.
"Maar Oorlog en terpentijn is ook een literair spiegelpaleis waar feit en
fictie, realisme en surrealisme, beeld en verbeelding verstoppertje spelen met
de lezer. Eindelijk heeft Vlaanderen zijn definitieve 'frontroman'."
Bij het schrijven baseerde Hertmans zich op de memoires van
zijn Gentse grootvader, soldaat en zondagsschilder Urbain Martien, zoals hij
die in twee keurige schriften aantrof. Hertmans smeedde diens tragische
geschiedenis - vijf keer ernstig gewond in de Eerste Wereldoorlog, grote liefde
kwijt aan de Spaanse griep, daarna beland in een kil huwelijk - om tot een
roman die evengoed een rootsverhaal is.
Florissante verkoop
'Oorlog en terpentijn' is een literair spiegelpaleis waar
feit en fictie, realisme en surrealisme, beeld en verbeelding verstoppertje
spelen met de lezer.
Jury AKO Literatuurprijs
Hertmans haalde het van vijf andere genomineerden, waarbij
de non-fictie dit jaar goed vertegenwoordigd was, met Guus Kuijer en het tweede
deel van zijn Bijbel voor ongelovigen en Frank Westerman met Stikvallei (over
een massale sterfte in een Kameroense vallei). Verder stonden de Nederlanders
K. Schippers, met de essayistische verhalenbundel Voor jou en Wessel te
Gussinklo met de roman Zeer helder licht op de shortlist.
Ook Tom Lanoye, de enige andere Vlaamse genomineerde, viste
met zijn roman Gelukkige slaven achter het net, nadat hij bij de Libris de eer
aan Ilja Leonard Pfeijffer moest laten. Lanoye zag de jongste jaren al vaker
een grote commerciële prijs door de neus geboord, na bijvoorbeeld een hele
partij nominaties voor Sprakeloos.
De AKO-bekroning zwengelt de al florissante verkoop van
Oorlog en terpentijn ongetwijfeld nog feller aan. Dat terwijl Oorlog en
terpentijn al een late publieksdoorbraak betekende voor de van oorsprong Gentse
romancier en dichter. Zijn boek ging intussen dan ook ruim 125.000 keer over de
toonbank en mag zich verheugen in internationale aandacht en een resem
vertalingen, tot in de Verenigde Staten toe. Opmerkelijk: in Nederland prijkt
dit boek ook nog altijd hoog in de top tien-lijsten, en dat al ruim een jaar na
verschijning.
Dat de schrijver zelf onvermoeibaar lezingen en interviews
geeft, draagt bij aan het succes. Tot maart 2015 ben ik beschikbaar voor mijn
publiek, heeft Hertmans gezegd. "Daarna gaat de deur op slot en ga ik weer
schrijven."
Onlangs prees de Deense topauteur Jens Christian Grondahl
Hertmans' roman nog de hemel in: "Tijdens het lezen en lang daarna ben je
diep getroffen door het proza van Stefan Hertmans."
Ik ben blij dat ik dit boek gelezen heb, u en S. Hertmans hierover heb ingelicht, en blij met het antwoord van hem op mijn mail, te lezen in een vorige bijdrage.
08-11-2014
Elementaire deeltjes
Beste bezoeker
In onze leesclub bespraken we vorige maand ' Elementaire deeltjes' van M. Houllebecq. Hierover had ik u in september een bericht gestuurd in verband met transhumanisme.
Nu stuur ik u mijn mening over voornamelijk de epiloog en proloog die ik aan de leden van de leeskring doorstuurde.
Let wel, mijn bijdrage zie ik ook als een hyperbool.
Prolegomena (voorlopige opmerkingen, korte inleiding)
tot de proloog en de epiloog van Elementaire
deeltjes
In de proloog
beschrijft H zeer gebald de Europese ideeëngeschiedenis van de laatste 20
eeuwen. Hij ziet twee grote metafysische omwentelingen: het ontstaan van de
christelijke visie en de wetenschappelijke omwenteling. Nu staat er een derde
mutation metaphysique in de steigers, namelijk een totaal nieuwe mens. Dat
beeld wordt geschetst in het gedicht waarmee de proloog wordt afgesloten.
In de epiloog blijkt
dat het boek een ode is aan de oude mens, want er is een nieuwe opgestaan die
de individualiteit en het isolement achter zich heeft gelaten.
Opmerkingen
H smeedt
waarschijnlijk het algemeen gebruikte en bekende begrip Copernicaanse omwenteling
(aarde niet langer in het centrum van het heelal) om tot metafysische
omwenteling. Het begrip turn in de omschrijving linguistic turn is eveneens
al jarenlang populair in het Engels. Het gebruik van de notie wijst erop dat H
in een hedendaagse traditie staat en niet vernieuwend is.
De ommekeer van de
wereldbeelden, zoals H die weergeeft in zijn twee voorbeelden, heeft zich niet
in enkele decennia, maar over een heel lange tijd voltrokken. De wisseling van
het heidens paradigma naar de
christelijke visie kreeg haar beslag over 4 à 5 eeuwen. Dat is geen omwenteling
meer of een mutation, maar een geleidelijke verandering. Idem dito voor de
mechanisering van het wereldbeeld (titel van een boek van Dijksterhuis uit
1950) in de 17de eeuw. Ook dat paradigma stelt H voor als een totale
transformatie, maar de toepassing van wiskunde op de natuur heeft zich over
verschillende eeuwen voltrokken en is eigenlijk nog altijd bezig. Het zijn dus
geen omwentelingen, maar eerder trage verschuivingen. Bovendien verliest het
katholieke paradigma intussen weer heel veel krediet, zodat er van een duurzame
omwenteling geen sprake kan zijn. Het rationele wereldbeeld wordt trouwens ook
heel sterk in vraag gesteld. In hoeverre kan er dan sprake zijn van een
omwenteling?
H stelt in zijn
epiloog de derde omwenteling voor alsof ze reeds begonnen is. Ook dat idee is
geweldig overtrokken, zelfs als science fiction. Hoe vaak horen of lezen we
niet dat er een revolutionaire ontdekking wordt geclaimd die uiteindelijk ook
weer verdwijnt in de vergeetput van de geschiedenis. Dat geldt ook voor het
klonen van mensen. Het transhumanisme zal zich zeer geleidelijk ontvouwen:
inplanten van chips, vervangen van delen van het menselijk lichaam door
bionische elementen, kortom de cyborg staat er wel aan te komen, maar dat
gebeurt nu heel voorzichtig. Veel ingrijpender en gevaarlijker is de wijziging
van de menselijke cel en de productie van een nieuwe mens. Dat is niet alleen
erg utopisch, maar ook gevaarlijk. Laten we met die mogelijkheden behoedzaam
omspringen en veel prudentia in acht nemen.
Maar een
pessimistische H heeft grote verwachtingen van een ideale mens die alleen
maar solidariteit en liefde kent, maar geen verdriet en ontgoocheling. Het amor fati-gehalte van de nouvel homme zou tot nul moeten
gereduceerd worden. Is die nieuwe ontwikkeling wel zinvol? Zal liefde niet
samen verdwijnen met het verlies van verdriet? Wie zum Tode betrübt is, kan toch
ook himmelhoch jauchzen!
H stelt zijn nieuwe
mens als perfect maakbaar voor en het lijkt alsof hij de gevolgen van de
ingreep in het genetisch apparaat helemaal kan overzien. Maar dat is een ijdele
hoop. Uit een zeer recente loot aan de wetenschappelijke boom, de epigenetica,
blijkt dat er over enkele generaties fundamentele wijzigingen kunnen optreden in
de genfunctie zonder dat de sequentie van de DNA structuur verandert. Het DNA
heeft blijkbaar de mogelijkheid om een gen aan of uit te zetten. Dat wil
zeggen dat klonen en perfectioneren geen zekerheid geeft over het nieuwe type
mens. Het zou kunnen dat H een doos van Pandora opent met zijn genetische
omwenteling.
Misschien speelt hubris
H wel parten. Al sedert het begin van het Europees denken proberen filosofen
mens en natuur in een schema van woorden, een wereldbeeld, te vatten en te
dwingen. En dus te sturen! Tot wat die hubris leidt kunnen we lezen in de
tragedies. Met enige verbeelding kan men Elementaire
deeltjes bekijken als de titel van het eerste deel van een trilogie waarvan
de laatste luidt niks elementairs meer. De nieuwe mens is aan zijn hubris ten
onder gegaan en strompelt blind en lam als een oude Oedipus naar zijn graf...
H kent in zijn boek en
in de epiloog een grote rol toe aan de kwantummechanica. Die wordt beheerst
door het onzekerheidsprincipe van Heisenberg. Snelheid en plaats van een
elementaire deeltje kunnen niet met zekerheid, zoals in de klassieke mechanica,
bepaald worden. Er moet gerekend worden in waarschijnlijkheden. H hecht veel
belang aan die wetenschappelijke theorie en laat die visie grondig doorwerken in zijn boek. Terwijl Einstein
altijd heeft gezegd God dobbelt niet (er is geen toeval of onzekerheid),
hebben Heisenberg en Bohr cum suis altijd volgehouden, ook H, dat een onderdeel
van de natuur niet gedetermineerd is,
namelijk het microniveau van een atoomkern. Maar in het oktobernummer 2014 van
het wetenschappelijke tijdschrift La
Récherche wordt op de cover de vraag gesteld La fin du principe
dHeisenberg?. Het bastion van de kwantummechanica wordt voor het eerst hard
aangevallen. Indien die onzekerheid een fabeltje blijkt te zijn, stort ook het
hele bouwwerk van H in elkaar.
De roman van H is een
Groote Hyperbool. Alles erin is té: teveel stijlen, te weinig nieuwe ideeën, teveel
overwaardering en ophemeling van het vrouwelijke, té cultuurpessimistisch, teveel
bewondering voor de wetenschap, teveel slechte gedichten, te karikaturaal,
kortom het is een roman teveel in de literatuur.
Antwoord
Beste bezoeker
Hier kunt u het antwoord van Stefan Hertmans lezen.
Geachte Marita Vande Broek,
Mijn grote dank voor uw prachtige lezersreactie op mijn boek.
Nur der Unglückliche schreibt maar dit keer ook gewoon de dankbare.
Het
is een feit dat het boek de grote Wiedergutmachung moest zijn voor het
laten vallen van het uurwerk - symbool voor mijn grootvaders tijd.
Een
gebroken tijd die ik dan, als een goede uurwerkmaker, moest herstellen,
met alle radertjes op de juiste plaats, door het schrijven van het
boek..
Ik ben erg verheugd dat u het boek zo graag hebt gelezen.
Hartelijke groet,
Stefan Hertmans
07-11-2014
Oorlog en terpentijn
Beste bezoeker,
Hieronder vindt u de brief die ik aan Stefan Hertmans in maart 2013 schreef. In een volgend bericht laat ik u zijn antwoord zien.
Geachte heer Hertmans,
In het inleidend deel I van Oorlog en terpentijn schrijft u - ik parafraseer en citeer - dat u de schriften van uw grootvader lang hebt bewaard en gesloten hebt gehouden. U besefte echter dat naar aanleiding van de honderdjarige herdenking van WO I er vele boeken zouden verschijnen en dat u het verhaal moest laten verschijnen vóór lezers zich geeuwend zouden afkeren van alweer een boek over de Groote Oorlog.
Ik heb uw boek in augustus 2013 gekocht en het met veel empathie en bewondering gelezen.
U hebt het ruwe materiaal, de schriftjes van uw grootvader, grondig bewerkt en er veel vooruitwijzingen, bijzondere verbanden en diepere betekenissen in aangebracht.
De roman is een aangrijpende zoektocht geworden naar een particulier leven dat samenvalt met een verschrikkelijke tragiek, die de Groote Oorlog heeft veroorzaakt.
In het tweede deel - het enige deel dat een titel draagt - baseert u zich zeer sterk op de nagelaten schriftjes. Als lezer ervaar je bijna zelf het schokkend relaas van het frontleven. Chapeau voor u maar ook chapeau voor Urbain Martien!
Voor mij hebt u op een meeslepende en ontroerende wijze de roman naar een mooi hoogtepunt gebracht. Daar waar het verhaal in de cahiers ophoudt, begint u te putten uit familieverhalen, gesprekken, eigen zoektochten, soms letterlijk te velde. Vaak deed u die queeste in het gezelschap van uw zoon. Ik heb dit geïnterpreteerd als een soort intergeneratief vervolg van een bijna mythisch verhaal. Maar die evolutie krijgt ook een slot, waardoor de cyclus opnieuw kan beginnen.
Ik zie in de roman ook een soort Wiedergutmachung van u aan uw grootvader. U kreeg ooit het zakhorloge van hem cadeau en u liet het heel stuntelig kapotvallen - net dàt horloge dat de ganse oorlog had doorstaan. Het uiteenvallen van het zakhorloge heeft u m.i. met een bijna levenslang schuldgevoel opgezadeld dat u nu hebt afgelost door deze roman te schrijven. Nur der Unglückige schreibt. Of klopt dat niet?
Tot slot: u hebt op het moment dat de Groote Oorlog volop in de belangstelling kwam te staan van de gelegenheid gebruik gemaakt om er een schitterend boek van te smeden. U hebt het ijzer op het juiste moment in het vuur gelegd, waarvoor mijn dank en appreciatie!
28-09-2014
Transhumanisme en identiteit
Tijdens de tentoonstelling FanTasMa08 toonde ik bij mijn project imagooh! de eerste transhumane Maaslander, en bij uitbreiding de eerste transhumane mens voor.
Het beeld werd gecreëerd door Eddie Symkens. ( Voor verdere info over mijn totaalproject imagooh!, zie beneden)
De idee van de mens die zichzelf veredelt via implantaten van nanomonitoren schrikt nogal wat mensen af.
Tijdens gesprekken hierover doemen dan wel eens Frankenstein-achtige doemscenarios op.
In een doortimmerd stuk in NRC Handelsblad van 1 augustus 2008 schrijft de filosoof Marcel Zuijderland hierover.
Ik probeer het stuk samen te vatten.
De nieuwe biotechnologische middelen zouden kanker, AIDS en Alzheimer kunnen voorkomen, en wie zou daar tegen kunnen zijn?
Van alles wat zelfbehoud en welzijn verhoogt, is er immers nooit te veel. Als de mogelijkheden van de gentechnologie eindeloos zouden zijn, komen we dan niet tegen een natuurlijke grens aan die aangeeft dat we moeten ophouden?
Waarschijnlijk niet.
We staan vrij om de regie van ons zelfbehoud en welzijn zèlf te voeren en te vergemakkelijken, omdat de menselijke genenkaart fundamenteel toevallig is.
De genenkaart is het resultaat van toevallige mutaties en op die manier zijn we aan geen enkel voorschrift gebonden om de kaart in zijn huidige vorm te bewaren.
En al helemaal niet waar het onze biologische beperkingen - ziekte, veroudering en dood - betreft.
We zijn ook aan geen enkel voorschrift gebonden wat betreft om ons menselijk niveau van mentaal en fysiek presteren betreft.
Evolutionair gezien hebben we carte blanche om het ontwerp van onze genenkaart zelf ter hand te nemen. De technologie moet het natuurlijk wel mogelijk kunnen maken .
Er is het degelijk gefundeerd rapport Converging Technologies for Improving Human Performance uit 2003 dat door de Amerikaanse NSF(National Science foundation) en het DOC (Department of Commerce) is samengesteld en volgens dit rapport lukt dit steeds beter.
Het rapport doet voorspellingen over resultaten die de integratie van bio-, nano-en informatietechnologie de komende twintig jaar kunnen geven.
Ze hebben het in hun rapport over implantatie van bv. naomonitoren die ziektes in een vroeg stadium detecteren en behandelen.
Over moleculaire protheses voor cellen , maar ook over brain-to-brain communicatie.
Het is een kleine greep uit een breed scala aan revolutionaire toepassingen.
NSf en DOC zijn gerespecteerde instellingen en van hen hoef je geen loze en wilde speculaties te verwachten.
De ontwikkelingen die zij schetsen zijn reële mogelijkheden waarvan de economische, medische voordelen zo groot zijn dat ze niet meer kunnen afgeremd worden.
Nu al bestaan er privéklinieken voor cel-en gentherapie.
Er zullen er nog volgen! Eerst alleen betaalbaar voor miljonairs. Later ook voor de gewone man.
De zich veredelende mens is de toekomst, maar tegen welke prijs?
Moeten ingrepen die veroudering tegengaan, die mensen met insomnia helpen te slapen dan ook moeten worden aangemoedigd ?
Of ingrepen waarvan je slimmer en sterker wordt, waar je scherper zintuigen van zou krijgen?
Waarschijnlijk wel.
Toen de mens voor het eerst een werktuig ter hand nam om zijn vermogens te verbeteren en gebreken te compenseren ( denk eens aan de bril), zette hij al een eerste stap naar symbiose met techniek.
Door het toeval uit te schakelen, verbond hij zich aan de techniek.Nu zitten we in een fase waarin mens en techniek zo sterk met elkaar zijn verweven dat we ze als een co-existente levensvorm kunnen gaan beschouwen.
Mensen die de Frankenstein-achtige scenarios zien, lijden aan de angstvisioenen van vooruitgangspessimisten.
Zuijderland ziet vooral de toegenomen vrijheid.
Hij besluit :
Met ons streven naar zelfverbetering en zelfbeschikking zullen we met zijn allen langer, gezonder en beschaafder worden.
We zitten hierdoor in een avontuur dat nooit zal eindigen.
Wie gelooft in het oplossend en aanpassend vermogen van de mens, ziet zijn versmelting met de techniek in goed vertrouwen tegemoet.
Mijn besluit : Als ik met behulp van de nanotechnologie eindelijk beter zou slapen, sta ik op de eerst rij voor een ingreep!
En dan dit nog:
'De eerste half mens, half robot ter wereld': zo noemt de Britse professor Kevin Warwick zich.
Hij liet al twee keer een chip implanteren, zodat hij zijn gedachten en gevoelens kan overbrengen op een computer.
'Ik wil het licht kunnen aandoen of mijn auto kunnen starten, gewoon door eraan te denken', zegt de eerste menselijke cyborg.
Wie denkt dat professor Warwick een knotsgekke fantast is, vergist zich.
Kevin Warwick is professor in de Cybernetics aan de Universiteit van Reading in Engeland en geniet internationaal aanzien.
Hij doet onderzoek naar artificial intelligence, robotica en biomedical engineering.
Hij startte zijn academische loopbaan aan Aston University en heeft sindsdien baanbrekend werk verricht in onder andere London en Oxford.
Hij ontving diverse eredoctoraten en academische prijzen.
Hij liet tien jaar geleden voor het eerst een chip inplanten.
Hoe kwam hij op dat idee?
Hij wou een zesde zintuig, zoals dolfijnen en vleermuizen dat hebben. Zij kunnen ultrasonische signalen opvangen. Warwick liet een chip met sensor aanbrengen en hij kon zich via een draadje - dat uit zijn arm kwam - in de computer inpluggen.
Als een voorwerp dicht bij hem kwam, ontving zijn brein een impuls.
Hij voelde het kriebelen en kon het voorwerp detecteren. Dit kan handig zijn om in het donker je weg te vinden. Zijn zenuwstelsel werd dus op een computer aangesloten.
Hij kon ook zijn gedachten overbrengen op de computer.
Als hij zijn hand wou openen, dan opende de robothand die op de computer was aangesloten zich ook -zelfs aan de andere kant van de wereld.
Standaardbewegingen, maar wel spectaculair.
Voor iemand die een hand verloren heeft, is het systeem heel handig. Die persoon kan een artificiële hand hebben die hij direct kan bewegen via zijn brein. En als iemand die artificiële hand aanraakt, dan kan hij dat ook voelen.
Irena, de vrouw van Warwick, liet ook een chip inplanten.
Zij was wel bang dat het zou infecteren of dat de computer foute informatie naar haar hersenen zou sturen en dat ze gek zou worden. Dat is niet gebeurd.
Het was namelijk mogelijk dat een halve gare via de computer hun breinen zou beschadigen.
Warwick wou dat Irena zijn gedachten kon lezen.
Dat lukte niet helemaal.
Maar wanneer zij dacht: ik knijp drie keer mijn hand dicht, dan voelde Warwick drie trillingen. Je kan het vergelijken met elektrische schokken.
Een persoonlijk voordeel: mijn geliefde en ik zouden niet meer naar elkaar moeten bellen om iets te vertellen. En apparaten besturen: als ik hier in Maaseik wil dat het licht uitgaat in Aldeneik, dat ik dat dan kan door eraan te denken
Toelichting bij de start van mijn project imagooh! anno 2008:
Het is me de afgelopen jaren steeds vaker opgevallen dat steden en regios in Europa zich bij het publiek promoten door een logo tot vervelens toe te herhalen.
Jongens en meisjes uit de afdeling marketing noemen het branding.
Een eenvoudig beeld of een slogan moet bij de kijker onmiddellijk het product oproepen.
Die visie wordt echter niet alleen toegepast op bier en zeep, maar ook op geografisch afgebakende streken en hun bewoners.
De reductie van het Hageland of de Kempen tot een product en tot een steriel logo - is me een huiver. Een regio heeft veel verborgen facetten die in zon benadering niet alleen vergeten worden, maar zelfs definitief in de vergeetput verdwijnen.
Daar hoop ik de Maaskant met imagooh! voor te behoeden.
Ter gelegenheid van FantasMa 08 wil ik daarom het Zeer Hoog Instituut voor Maaslandse Identiteit oprichten, verder ZHIMI genoemd. Dat instituut heeft de opdracht om de culturele identiteit van het Maasland en haar bewoners eigenzinnig te onderzoeken. Op basis van die kennis kan het imago van de streek tussen Lanaken en Kessenich dan verrijkt en verdiept worden. Het ZHIMI is gevestigd in de kaduke schuur aan de Leugenbrugweg 20 te Aldeneik.
Het organigram heeft een simpele structuur: ik ben directrice, secretaresse, poetsvrouw, en doe het economaat.
Kortom, ik, M.H.I. Clemens, bén het instituut.
Ook de basis voor het onderzoek is simpel en kan terug gebracht worden tot drie vragen, waarin de kern van het Maasland en haar bewoners vervat zit :
Woeë kómme wieë van aaf?
Waem zeen wieë?
Woeë goeën wieë noa tów?
Zoals vaker blijkt, kunnen de vragen eenvoudig worden geformuleerd, maar zijn de antwoorden verre van voor de hand liggend. Terugvallend op de oude vorm van de triptiek, ach wat waren die duistere Middeleeuwen toch helder en inzichtelijk, probeer ik een voorlopig antwoord te formuleren.
De installatie imagooh! is samengesteld uit drie kamers die zich naast elkaar bevinden in de binnenlocatie van Fantasma 08.
In de eerste ruimte zullen vele parafernalia te bekijken zijn die verwijzen naar het verleden van het Maasland. Het moet een lieu de mémoire worden van de regio.
In al de attributen en kleinodiën die daar kriskras gestapeld liggen, een herinnering aan eeuwen Mosaanse geschiedenis, zit het cultureel geheugen van de streek verweven en gegoten.
Misschien zou men in deze kamer een voorzichtige aanzet kunnen zien van de Maaslandse canon, een kabinet met onderdelen waar de regionale identiteit uit geconstrueerd is.
Dat onderdeel vormt ook het eerste luik van de Maaslandse eigenheid.
In de tweede ruimte heeft het ZHIMI, eigenlijk een kenniscentrum, onderdak gevonden.
Vanuit het instituut zullen diverse initiatieven genomen worden om de hedendaagse identiteit van de regio te onderzoeken.
Daarin kunnen de bewoners een belangrijke en ondersteunende rol spelen.
Aan de hand van affiches, waarop de drie vragen in het dialect als karbonkels oplichten, wordt de thematiek in het hele Maasland onder hun aandacht gebracht.
De affiche effent het pad naar een bijzondere vragenlijst waem zeen wieë? die iedereen kan, mag, zou moeten invullen.
De antwoorden van die lijst worden in het ZHIMI verwerkt tot een overzichtelijk eindresultaat waarin culturele en psycho-logische eigenschappen van de Maaslander tot uiting komen.
Ik omschrijf dit onderdeel van imagooh! als een sociale sculptuur.
Andere initiatieven van het ZHIMI worden later op een weblog en op de site van Elementum vzw meegedeeld.
De derde kamer tenslotte zal volledig gewijd zijn aan de toekomst van het Maasland en haar bewoners.
Waarschijnlijk zal hier de eerste transhumane inwoner van de regio worden voorgesteld.
Met dat beeld én het ZHIMI én de canon geeft dit seculiere drieluik een volledig overzicht van de Maaslandse identiteit.
Verder hoop ik met imagooh! een tipje van de sluier op te heffen die over de trits ik, wij en zij hangt.
Rond die drie persoonlijke voornaamwoorden, en de Tijd zweeft de identiteit als een vage nevel boven de Maasvallei.
Maar misschien is alles slechts een fantasma?
Of staan we toch aan het begin van een tweede Renaissance in het Maasland?
M.H.I.Clemens
Maaseik, 18 maart 20008
Korte biografie
Clemens is een pseudoniem, maar ook de familienaam van mijn moeder.
Als Latijns begrip betekent clemens zacht, mild, toegeeflijk...
De voorletters M., H. en I. worden niet ingevuld.
Imagooh! is mijn eerste installatie in de wereld der kunsten. Noem me dus gerust een outsider.
In de gewone wereld probeer ik op werkdagen tussen 8 en 16 uur kinderen voor dislectio te behoeden.
Oh ja, ik ben een inwijkeling, geine echte Maeslènjer...
27-09-2014
Elementaire deeltjes
Beste bezoeker,
Binnenkort bespreken we in de leesclub het controversiële boek "Elementaire deeltjes" van Michel Houllebecq. Het boek is moeilijk samen te vatten.
Alleszins is de term 'transhumanisme' hier van toepassing.
Hierover heb ik in het verleden reeds enkele berichten op mijn blog gezet. Als u die nog eens wenst na te lezen, gebruik dan de zoekfunctie, tik bv transhumane mens in en u komt er meteen bij uit!
Was ik in 2008 ook een ziener, zoals...?
13-05-2014
Antigone
Beste bezoeker
Sinds enkele jaren ben ik lid van een leesclub.
Het laatste werk dat we lazen en bespraken was de tragedie ' Antigone' van Sophocles, nog steeds brandend actueel.
Hierover wil ik meer gaan berichten.
U ziet een tekening van Jean Anouilh die Antigone en Kreoon voorstelt en meteen een schitterende samenvatting is van de tragedie.
19-02-2014
Koning Leopold I en de Gebroeders Van Eyck
Beste bezoeker,
Ik heb hier het geïllustreerd receptenboek 'Koken met Van Eyck' bij me liggen. Het boek is stijlvol vormgegeven en samengesteld door Isabelle Kraewinkels, beter bekend als Mouche. Er staan recepten in die o.m. gebruikt werden voor het groot banket dat aan koning Leopold I en zijn entourage aangeboden werd. Het receptenboek is te koop bij de toeristische dienst van de stad Maaseik.
Ik haalde er ondermeer volgende randinformatie uit die ik graag met jullie wil delen..
Koning Leopold I werd uitgenodigd om op drie september 1864 het standbeeld van de gebroeders Van Eyck te komen inhuldigen in Maaseik. Met het vergrootglas in de hand heb ik de affiche van '28 july 1864' proberen te ontcijferen. Op die programma-affiche die toen verspreid werd staat o.a.:
"STAD MAASEYCK (let op de drie laatste letters) Inhuldiging van het standbeeld der Gebroeders Jan en Hubrecht Van Eyck uitvinders der olieverw-schildering
PROGRAMMA DER FEESTEN Het kollege van Burgemeester en Schepenen der stad Maaseyck, Gezien de beslissing des Gemeente- Raeds en op voorstel der inrigtende Komissie der feesten bepaelt het volgend programma voor de plegtigheden, die ter gelegenheid dezer inhuldiging zullen plaets hebben : Zaterdag 3den september 1864
Zondag 4den september ................
Maendag 5den September.
GROOT FESTIVAL van Harmoniën, Fanfaren en Zanggenootschappen Ten negen uren 's morgens vereenigen zich al de aen het feest deelnemende gezelschappen op den Casino, ten einde zich stoetsgewyze naer het stadhuis te begeven, alwaer zy door de Gemeente-Raed zullen ontvangen worden.
'S middags plegtig onthael van onzen doorluchtigen Koning en de koninklijke Familie, die op de grenzen der gemeente dor de eerewacht en aen den ingang der stad door de civiele en militaire overheden, voorafgegaen door alle societeiten, onder eene salvo van 101 canonschoten, zullen verlkomd worden.
ONTHULLING DES STANDBEELD
Ten dry uren vergaderen zich de onderscheidene genoodigden van den kant der Eikerstraat, op het Stadhuis,alwaer zij door de stedelijke regering ontvangen zullen worden, ten einde zich daer gezamenlyk te begeven naar het middelpunt der markt, om de onthulling, in tegenwoordigheid onzes geëerbiedigden Konings en der Koninklijke Familie, over te gaen." .......................... Er volgt die dag ook nog een
"KANTATE, toegepast op de uitvinding der twee vermaarde schilders, onder het bestuur van den orkestmeester, M.A. VAN DOOREN,
opsteller vanderzelver musyk, uitgevoerd door 200 Maeseycker zangers.
KONINKLIJK BANQUET Ten zes uren 's avonds........."
Dan volgen die dag nog een "algemeene verlichting en een koninklyk bal."
De feestelijkheden gaan nog door nog door op woensdag, donderdag en vrijdag, met een "groot bal, groot vuerwerk, algemeen banket en dansparty op den Casino"!
Wat me bij het woordgebruik op de affiche opvalt zijn de woorden ' banquet' als het over 'koninklijk gaat en 'banket' als het over de gewone burgers/'algemeen' gaat...
Ik ben benieuwd naar de activiteiten van het feestjaar 2014.
17-02-2014
Van Eyckjaar 2014
Beste bezoeker,
Na lange tijd afwezig te zijn geweest wil ik weer berichten op mijn blog posten.
Een goede reden hiervoor is het Van Eyckjaar 2014.
Precies 150 jaar geleden werd het standbeeld van de gebroeders Van Eyck dat op de markt van Maaseik staat, feestelijk ingehuldigd. Dit is een mooie aanleiding voor vele activiteiten.
Op 7 september 2014 wordt het feestjaar geopend op de markt van Maaseik.
Er volgen nog lezingen, tentoonstellingen, voorstellingen, muzikale perfomances.
Ik wil u via mijn blog op de hoogte houden en eventueel van mijn persoonlijke commentaar en appreciaties geven.
11-02-2012
Wat is liefde?
Valentijn en een Romeinse dichter?
Ook de Romeinen waren bezig met liefdesbetuigingen.
Zo ook de bekende Romeinse dichter Catullus. Over het leven van Catullus is
weinig met zekerheid bekend. Hij werd tussen 84 en 77 v.Chr. geboren in Verona.
Catullus was de eerste Romeinse lyrische dichter in wiens werk persoonlijke
belevenissen sterk en zuiver weerspiegeld werden. Zijn meesterschap over de
Latijnse taal gaat in zijn poëzie gepaard met een volmaakte beheersing van
Griekse lyrische versmaten, waarvan er vele door hem voor het eerst in het
Latijn zijn gebruikt.
Vermits hij als jongeman (ca. 62 v.C.) naar Rome werd
gezonden om er zijn studies te voltooien, had zijn familie waarschijnlijk een
politieke carrière op het oog, maar Catullus leek op dat vlak geen grote
ambities te hebben. Blijkbaar boeide de literatuur hem meer dan het
vooruitzicht van een leven als advocaat of politicus. Al snel trad hij op de
voorgrond in een kring van jonge dichters (de poetae novi) die hun voorbeelden vooral zochten in de hellenistische
Griekse poëzie. Rond 61 v.C. maakte Catullus
kennis met de mooiste, machtigste en meest losbandige vrouw van Rome, die hij
in zijn gedichten Lesbia noemt.
Het beroemdste gedicht van Catullus is ook zijn
kortste:
Odi et amo.
Quare id faciam, fortasse requiris?
Nescio, sed fieri sentio et excucior.
Het gedicht bevat 8 werkwoorden, geen bijvoeglijke
naamwoorden, en geen zelfstandige naamwoorden. Deze omkering van de
gebruikelijk poëtische structuur (gewoonlijk meestal zelfstandige naamwoorden
en bijvoeglijke naamwoorden) benadrukt het drama en de tegenstrijdige emoties
die Catullus voelt.
Van dit gedicht zijn ontelbare vertalingen gemaakt.
Een voorbeeld:Ik haat en ik heb lief. Waarom, vraag je? Geen idee, maar ik voel het en het verscheurt me.
Rik Deweert vertaalde het gedicht als volgt:
Ik haat je en ik hou van je
Je vraagt je wellicht af waarom
Ik weet het niet,
En ik lijd eronder.
Nog een mooie vormelijke vertaling vind
ik :Ik haat jou heb ik lief vraag me niet waarom ik mezelf zo kwel
A. Rutgers van der Loeff, die alle verzen van
Catallus navolgde, gaf het vers de titel 'Gespletenheid' en vertaalde
het zo:
Haat voelt mijn hart en liefde-, als om strijd,
Vraag niet, waarom! Ik weet het niet, maar lijd.
De dichter Jan Emmens, wiens poëzie voor een deel
beheerst wordt door dubbelgevoelens, noemde het vers 'Distichon' en
vertaalde het aldus:
Ik haat en ik bemin haar.
Waarom, zul je vragen? Weet ik het.
Ik voel het gebeuren en ga er kapot aan.
Volgens mij blies Paul Claes alle vorige pogingen op
en drukte ons met de neus op de feiten van Catullus' passie: Mijn haat is mijn
liefde.
'Zwei Seelen' noemde Paul Claes zijn
vertaling. Hij bracht het distichon in vier rijmende regels onder:
Haten en beminnen.
Waarom ik dat doe? 'k Weet niet.
Maar van binnen doet het pijn - en hoe!
'Gespletenheid', 'Zwei Seelen', de
nadruk wordt gelegd op de tegenstrijdigheid, niet op de gelijktijdigheid van de
gevoelens. De pijn is die van de verscheurdheid. Voor zijn volledige vertaling
van Catullus' verzen hernam Claes het gedicht. Hij noemde het nu 'Paradox',
en daarin is de schijnbare tegenstrijdigheid van de gevoelens mooi weergegeven,
hun eenheid ook.
De vertaling is beknopter geworden:
Mijn haat is mijn liefde.
Waarom? vraag je.
Ik weet het niet, maar ik voel het en dat is mijn dood.
Geschreven door M.H.I. Clemens
23-01-2012
Jeanne d'Arc en Jaqueline Harpman
De Belgische schrijfster Jacqueline Harpman is geboren op 5 juli in Etterbeek. Ze is de dochter van Andries Harpman, een zakenman van Joods-Nederlandse afkomst en van Jeanne Honorez, dochter uit een landbouwersgezin. Bij de inval van de nazi's in België in 1940 vlucht het gezin naar Casablanca, Marokko, waar Jacqueline van haar 11de tot aan haar 16de woont. In 1941 gaat Jacqueline moderne talen studeren in het collega van Casablanca. Daar leert ze Engels en Arabisch. Al op heel jonge leeftijd leest ze Balzac, Racine, Freud en Proust. Rond 1945-1946 keert ze terug naar Brussel waar ze in het lyceum van Vorst haar middelbare studies afmaakt. Daarna gaat ze medicijnen studeren aan de ULB, maar ze krijgt tuberculose en moet afhaken. In 1950 ondergaat ze een pneumo-thoraxbehandeling in een sanatorium in Eupen. Ze zal er 21 maanden verblijven. Dat geeft haar veel tijd om te lezen. In die periode zet ze zich ook aan het schrijven. Ze schrijft er het nooit uitgegeven Les jeux dangereux. In 1952 herbegint ze haar studie medicijnen. In november van dat jaar overlijdt haar vader. In 1953 mist ze haar examens door een appendix-operatie. In 1958 heeft ze haar eerste roman klaar: "Laparition des esprits" die pas in 1960 zal verschijnen. Ondertussen ontmoet ze de uitgever René Juillard die "Brève Arcadie" publiceert. Voor dit werk ontvangt ze de Prix Rossel in 1959. Ze gaat zich nu voltijds toeleggen op het schrijverschap. Ze schrijft zelfs voor de cinema, voor radio-uitzendingen, toneelrecensies en natuurlijk ook eigen literair werk.
Jacqueline Harpman trouwt in 1953 met Pierre Puttemans, een architect en dichter. Ze krijgen samen een dochter, Marianne. Twee jaar later is ze klaar met haar derde roman, "Les bons sauvages" en wordt haar tweede dochter, Toinon, geboren.
Na het overlijden van René Juillard in 1966 komt haar uitgeverij in handen van een nieuwe directeur, Christian Bourgois. Van deze nieuwe uitgever krijgt "Les bons sauvages" geen aandacht. Ontgoocheld stopt Harpman met schrijven. In 1967 gaat ze opnieuw studeren aan de ULB en behaalt er een licentiaatsdiploma(master) in de psychologie. Ze werkt een aantal jaar als psychotherapeut in het ziekenhuis FondRoy. In 1976 wordt ze lid van de Belgische Vereniging van Psychoanalyse. Ze schrijft ook artikels voor het tijdschrift Revue belge de psychanalyse. Tussen 1985 en 1986, na een afwezigheid van twintig jaar, herneemt ze het schrijverschap en publiceert kort na elkaar verschillende romans. Zo verschijnt er achtereenvolgens "La mémoire trouble" (1987), "La fille démantelée" (1990), "La plage dOstende" (1991), "La lucarne" (1992), "Le bonheur dans le crime" (1993), " Moi qui nai pas connu les hommes " (1995), " Orlanda " (1996) en "Lorage rompu" (1998). Een aantal van haar romans werden vertaald in het Nederlands, het Engels, het Roemeens en het Lets.
In de meeste van haar romans baseert ze de intrige op de relaties tussen de personages. Je herkent er vaak de invloed van de psycholoog op de auteur. Ze heeft een zeer eigen stijl, met heel nauwgezette karakterschetsen. De gevoelens van haar personages worden uitvoerig en gedetailleerd geanalyseerd.Harpman won verschillende prijzen met haar boeken. De Prix Rossel voor "Brève Arcadie", de Prix Point de Mire voor "La plage dOstende", voor Orlanda" kreeg ze de Prix Médicis en in 2006 mocht ze de Grand Prix de Littérature de la Société des Gens de Lettres in ontvangst nemen voor haar hele oeuvre. Op 15 oktober 2009 ontving ze op het Brusselse stadhuis de Prix Littéraire des bibliothèques de la Ville de Bruxelles voor haar roman "Ce que Dominique na pas su", verschenen bij Editions Grasset in 2008. Jacqueline Harpman woont en werkt nog altijd in Brussel.
Ik leerde haar werk kennen door het lezen van "Récit de la dernière année"(2000). Sindsdien ben ik fàn. Haar eigengereide stijl, haar fantastisch goed en precies neergezette karakters zijn voor mij een revelatie geweest. Deze bijzondere 'ontmoeting' met Harpman zette mij aan de novellenbundel "La Lucarne" te gaan vertalen. Door de pen van Harpman nemen 10 vrouwen, waaronder Antigone, de heilige Maria en Jeanne d'Arc het woord om de gebruikelijke 'leugens' over hen te herstellen als contra-waarheid. De andere vrouwelijke stemmen doorzoeken hun familiegegevens tot ze bij de diepe en verborgen geheimen uitkomen. Als toeschouwer en lezer ga je ongewild ongeremd mee in deze verborgen fantasmen, een beetje voyeuristisch zelfs. De novelle 'Antigone' draagt de titel 'Comment est-on le père des enfants de sa mère? '; die van Maria 'En vérite, je vous le dis'. De twee vertalingen heb ik twee jaar geleden naar Jaqueline Harpman gestuurd als een Vlaams eerbetoon. Op dit moment probeer ik de novelle van Jeanne d'Arc te vertalen; ze is opgedragen aan haar man Pierre Puttemans en draagt de titel 'Au troisième degré'.
Jeanne d'Arc werd waarschijnlijk geboren op 6 januari 1412 in een dorp van Barrois, Domremy. Haar ouders waren 'laboureurs', redelijk welgestelde boeren. De naam Jeanne d'Arc verscheen voor het eerst in een gedicht in 1576. Sinds haar 13e beweerde Jeanne stemmen te horen, van de heiligen Catharina en Margaretha, van de aartsengel Michaël en van God, die zeiden dat het land bevrijd moest worden van de Engelsen.
In 1429 zocht ze de dauphin in Chinon op, onderweg gekleed als man om zich te beschermen tegen onkuise benaderingen, met als doel hem ervan te overtuigen de strijd op te voeren. De dauphin liet haar eerst ondervragen door kerkelijke gezagsdragers, die haar aanvankelijk van ketterij verdachten en stemde toen in met het voorstel het Engelse beleg van Orléans te breken. Gekleed als een man, in harnas, wist zij met haar vroomheid, zelfvertrouwen en enthousiasme de gedemoraliseerde Franse troepen in de stad nieuw vertrouwen te geven. Op 8 mei werden de Engelsen gedwongen het beleg op te geven. Dit succes ("17-jarig meisje verslaat Engelsen") sprak in heel het land tot de verbeelding en deed het Franse zelfbewustzijn veel goed, waarop de dauphin zich door Jeanne liet overtuigen dat het tijd was zich te laten kronen. Hiertoe moest Reims veroverd worden,de stad waar traditioneel de koning gekroond werd. Dit lukte de door Jeanne geleide Fransen zonder veel moeite en op 17 juli werd de dauphin gekroond tot koning Karel VII. Nadien bleven militaire successen uit. Karel VII was tevreden met het behaalde resultaat en stelde niet genoeg middelen beschikbaar voorverdere veroveringen. Een aanval op Parijs mislukte en bij een uitval uit het wel veroverde Compiègne werd Jeanne gevangengenomen door de Bourgondiërs '1430). Die verkochten haar aan het eind van het jaar aan de Engelsen. De Engelsen waren er erg op gebrand haar als heks en ketter neer te zetten, om zodoende het koningschap van Karel VII te ontkrachten. Ze brachten haar in februari 1431 in Rouen voor de Inquisitie. Jeanne werd beschuldigd van het weglopen uit het ouderlijk huis, het ontkennen van de kerkelijke autoriteit (haar eigen contact met God via de stemmen), poging tot zelfmoord (ze had geprobeerd uit de Bourgondische gevangenschap te ontsnappen door uit een toren te springen) en het dragen van mannenkleren.
Aanvankelijk gaf ze niets toe, maar na dreiging met marteling trok ze haar verklaring over het horen van stemmen in. De Engelsen waren hier niet tevreden mee en wisten haar met een list ertoe te verleiden in de gevangenis weer mannenkleren te dragen. Het proces werd hierop heropend. De rechters constateerden dat Jeanne opnieuw in overtreding was en verklaarden haar nu tot ketter - een misdrijf dat tot de brandstapel leidde. Op 30 mei 1431 werd ze op de brandstapel verbrand op de oude markt in Rouen. Nadat men dacht dat ze overleden was, werd het vuur gedoofd en haar deels verkoolde lichaam aan de omstanders getoond, om te laten zien dat zij inderdaad een vrouw was. Daarna werd het vuur weer aangestoken. Omstanders beweerden dat haar hart niet brandde. Haar as werd in de Seine gestrooid om mythevorming te voorkomen.
Sinds Napoleon is Jeanne d'Arc in Frankrijk een politiek symbool en icoon van nationale identiteit, ook vandaag nog! Daarover is een ingezonden stuk van dixerat te lezen op mijn blog, dd 09 01 2012. Haar persoon en leven heeft schrijvers, onder wie grootheden, door de eeuwen heen geïnspireerd, zoals Shakespeare, Voltaire, Schiller, Shaw, Brecht...Ook in de muziek is zij een inspiratiebron geweest. In de beeldende kunst wordt ze meestal afgebeeld als een man in harnas, gezeten op een paard.
Jaqueline Harpman laat Jeanne d'Arc tijdens haar laatste levensuren vertellen:
" ...Niemand heeft me bewonderd om wie ik was: een overmoedig meisje dat denkt als een màn... ...En nu zal ik moeten sterven in vrouwenkleren, ik die noch meisje noch vrouw ben geweest, die tot mijn grote spijt niet als jongen ben geboren... ...Op deze wereld is geen plaats voor iemand zoals ik, ik kan dus niet beweren dat ik met spijt zal sterven... ...Ik heb me niet kunnen onderwerpen aan de sombere geschiedenis die me was toegewezen. Ik wou mijn eigen leven uitvinden...
J'ai tout manqué "
( bron over Jeanne d' Arc: Wikipedia)
20-01-2012
Gelezen: Norwegian Wood van Haruki Murakami
De Japanse auteur Murakami werd geboren in 1949 in Kyoto als zoon
van een boeddhist en een zakenvrouw. Hij bracht een groot deel van zijn jeugd door met het lezen van
Japanse literatuur. Zijn grootste belangstelling gaat echter uit naar de Amerikaanse
literatuur, naar de spanning tussen Oost en West,die hij met elkaar verzoent. Murakami kreeg een opleiding toneel aan de Waseda Universiteit in
Tokio. Daar ontmoette hij zijn later vrouw Yoko. Zijn eerste baan was in een platenzaak. Dit verklaart dat veel van zijn boeken een muzikaal thema hebben. De titel 'Norwegian Wood' verwijst naar een song van de
Beatles, een melancholisch lied over een vreemde liefdesnacht met de
beginzinnen:
"I once had a girl
or should I say
she once had me" Tijdens een landing in Hamburg hoort de 37jarige Toru Watanabe dit
nummer. Dit voert hem terug naar zijn studententijd: in 1969 is
Watanabe een student in Tokio die zijn leven zo eerlijk mogelijk probeert te leiden, maar in wiens
verleden een onverwerkt verdriet schuilt: ooit pleegde zijn beste
vriend Kizuki zelfmoord. Voor Watanabe is dit nog altijd een pijnlijke herinnering en
Kizuki's toenmalige vriendin, Naoko stort er zelfs door in en komt
in een soort psychiatrische inrichting hoog in bergen, ver van de
bewoonde wereld, terecht..
Als Watanabe haar daar gaat opzoeken, is hij niet toevallig Thomas
Manns De Toverberg aan het lezen.
Net als in het sanatorium in de bergen waar de jonge Hans Castorp in
Manns roman naartoe trekt, is de instelling waar Naobo verblijft een buitengewoon oord waar de patiënten hun dagen doorbrengen in de
rust en zorgeloosheid die ze buiten niet vinden. Als Watanabe dan de zeer aardse, open en levendige Midori ontmoet,
staat zijn half verliefde, half medelijdende houding tegenover Naoko
hem zijn eigen geluk in de weg. Naoko deelt hoog in de bergen haar appartementje met de fascinerende
Reiko, die gitaar speelt ('Norwegian Wood') en de steun en
toeverlaat van Naoko wordt. Toch kan ook zij Naoko niet redden.
Alle personen in het boek hebben hun eigen verhaal, staan lichtjes
buiten de maatschappij en worstelen met keuzes maken.
Murakami laat de figuren zo knap tot leven komen en hun gesprekken
zijn zo vol van ideeën,
energie en levenslust dat het boek als geheel toch een luchtige toon
heeft, waardoor het redelijk optimistisch en
verzoenende slot absoluut niet als onecht overkomt.
Wereldwijd vallen Murakami's fans voor de ongebreidelde verbeelding
waarmee hij hen ver van de werkelijkheid wegvoert.
In deze bijna klassieke Bildungsroman maakt Murakami's surrealisme
echter plaats voor hyperrealisme.
Hij zit zijn personages erg dicht op de huid, de roman is bijna
therapeutisch..
Muzikale referenties drukken bij Murakami vaak gevoelens uit:
in het liedje "Norwegian Wood" moet John Lennon in de badkuip slapen
van de vrouw
met wie hij een stuk in de nacht gedronken en gepraat heeft.
Ook Watanabe krijgt tijdens zijn bezoek in de bergen aan Naoko een
aparte slaapplaats toegewezen...
In feite is de song 'Norwegian Wood' een samenvatting van het boek en dat maakt het nog meer bijzonder!
Een literaire verwijzing naar De Toverberg van Mann: Madamme
Chauchat die Hans Castorp het hoofd op hol brengt is in Norwegian
Wood de complexloze Midori.
Norwegian Wood is voor mij een prachtige, warme, wijze roman en Murakami een groot verteller!
19-01-2012
Paralipomena
Toevallig las ik vandaag een kort
gedichtje van Leo Vroman dat een facet belicht van de verwevenheid die
kenmerkend is voor de begrippen ik- en wij-identiteit. Uit schemas, zoals
gisteren voorgesteld, lijkt een zekere objectiviteit naar voor te komen die de
indruk geeft dat het model samenvalt met de werkelijkheid. Niks is minder waar
natuurlijk. Het model blijft een krakkemikkige poging om het echte leven in
een statisch beeld te vangen. Het is misschien daarom niet overbodig om te
vertellen dat ik de identiteit niet vaststaand interpreteer, maar wel dynamisch, dus
veranderlijk en wisselend. Nu eens tracht een mens zichzelf te bekijken vanuit
een quasi objectief standpunt, dan voelt hij of zij de blik van de Ander als
een taxatie. Dat standpunt wisselt voortdurend. Zoals Arthur Rimbaud schrijft: je est
un autre.
Hier het gedicht Hulp gevraagd van Leo Vroman als een paralipomena - toevoeging - op het stukje van gisteren:
Eén ding weet ik zeker:
ik heb een grote neus,
want als ik een nauwe beker
wil leegdrinken moet ik heus
helemaal achterover hellen.
Maar of ik een engel ben, een
genie,
of een schurkje, of wel alle drie,
dat zal jij me moeten vertellen.
18-01-2012
wij-identiteit
2. Voordat ik de vraag over de
constructie van een identiteit probeer te beantwoorden, wil ik er eerst een
kleine analyse van maken. Daarbij baseer ik me op het boek Das kulturelle
Gedächtnis van Jan Assmann, hoogleraar
Egyptologie aan de universiteit van Heidelberg. Ik vrees dat ik zijn
indrukwekkende tekst niet helemaal begrijp, maar zal toch pogen om enkele
facetten van zijn theorie toe te passen op mijn interpretatie van het thema
regionale identiteit.
Assmann maakt uiteraard een
onderscheid tussen een ik- en een wij-identiteit. Het eerste lid van dat
verschil splist hij dan nog eens op in een individuele en persoonlijke
identiteit. Het individuele element slaat dan op de contingente momenten van
iemands leven, zoals geboorte en dood, maar ook zijn of haar eigenzinnige noden
en verlangens. De persoonlijke identiteit interpreteert Assmann in een sociale
context: in welke mate is een individu erin geslaagd om zich in een gemeenschap
te integreren en te ontvouwen? Uit deze omschrijving volgt dus dat de ik-identiteit
cultureel en socio-genetisch is bepaald. De wij-identiteit is dat sowieso, want
zij wortelt in en steunt op een gemeenschap. Waar kan dan het onderscheid
liggen tussen de ik- en wij-identiteit? Wel, simpelweg in het feit dat de
ik-identiteit verwijst naar een concreet lichaam, naar een brein dat gevormd is
door een levensgeschiedenis. De collectieve identiteit verwijst naar naar wat
Assmann noemt, een Sozialkörper, een
fictief lichaam dat niet zichtbaar, ongrijpbaar, niet meetbaar en immatrieel is.
Toch heeft het een vorm, weliswaar etherisch, die steunt op een sociale en
culturele geschiedenis. Of anders gezegd, de collectieve identiteit is een
constructie die gevormd wordt door het verleden en de symbolische invulling
ervan. Twee belangrijke randbemerkingen van deze visie: geen ik-identiteit
zonder wij-identiteit en omgekeerd. En verder volgt daaruit dat mijn identiteit
wordt uitgebouwd in de mate ik interactief en communicatief deelneem of me
spiegel aan het zelfbeeld van de regio.
Schematisch ziet het dan uit als
volgt:
Identiteit
Ik Wij'
Individueel Persoonlijk
Collectief
Volgende week probeer ik de
collectieve identiteit in te vullen.
PS: lijnen van Identiteit naar 'Ik' en 'Wij' zijn weggevallen. Idem dito van 'Ik' naar individueel en persoonlijk. Er loopt een stippellijn van 'Wij' naar collectief.
13-01-2012
Waalse haan...
Waalse identiteit
1. Donderdag een interessant artikel
gelezen in De Standaard dat naadloos aansluit bij mijn vorige bijdrage over
identiteit. De oud-hoofdredactrice van Le Soir, Beatrice Delvaux, beschrijft daarin dat de Walen terug zijn. Ze
bedoelt daarmee dat de afgelopen maanden het begrip Waal of beter gezegd, de
Waalse identiteit, aan belang heeft gewonnen. Heel wat franstalige
intellectuelen willen samenwerken aan een project dat de autonome Waalse
toekomst moet realiseren. De invloedrijke vaksbondsman Thierry Bodson van de
FGTB zegt heel duidelijk: Ik voel me Waal. Jammer genoeg is dat gevoel
tegenwoordig te vaak afwezig. Uit deze laatste zin blijkt de Waalse identiteit
nog lang niet voldoende ingeprent is bij onze zuiderburen. En laat die
wij-identiteit nu net een voorwaarde zijn voor zelfvertrouwen, dat op zijn
beurt een sterke basis vormt om gezamenlijk de hand aan de ploeg te slaan.
Soeverein en autonoom hun eigen weg zoeken en gaan, dat lijkt de Waalse
opdracht te zijn voor de komende jaren.
Misschien is een vergelijking met
onze geschiedenis aangewezen. Ik kan me herinneren dat zon dertig jaar geleden
door Vlaanderen met beate bewondering naar Nederland werd gekeken. Holland was
een gidsland, vooral op cultureel gebied. Veel Vlamingen keken uitsluitend naar
de tv-zenders van de Noorderburen, en en werd nogal wat gejijd en gejouwd erg
geaffecteerd dan nog - tijdens gesprekken in Leuven of Gent. Want weg met de ge
en gij, wegens te platvloers. Beschaafd Nederlands was Noord-Nederlands.
Intussen heeft zich een hele ommezwaai voltrokken. Vlamingen praten nu op de
Hollandse tv simpelweg in de ge- en gijvorm. Het lijkt wel of ons
zelfbewustzijn explosief is toegenomen, zeker ten aanzien van de Hollanders.
Ten tweede male hebben we de Bataven opzij gezet. De Stomme van Portici is een vlotte bavardeur geworden...
Ik heb de indruk dat Wallonië nu
een land in de kering is. Men prakkezeert over een denktank die misschien zou
gaan werken aan een Manifeste du Cercle Wallon, een publicatie die vergelijkbaar is met het
Warandemanifest (gratis te lezen op internet). In die tekst wijzen de auteurs
met veel aplomb op de noodzaak van een zelfstandig Vlaanderen, want, ik citeer,
onafhankelijkheid zal het zelfbewustzijn en het zelfvertrouwen stimuleren,
zodat Vlamingen zich beter zullen ontwikkelen tot tegemoetkomende en open
Europeanen en wereldburgers. De
onderliggende premisse van deze redenering komt op de volgende visie neer:
regionale identiteit is een constructie. Ze is niet gegeven,
maar wordt opgebouwd, samengesteld
of geconstrueerd. Voor de hand liggende vraag: hoe kan men zon constructie
realiseren?
Die vraag zal ik volgende week
proberen te beantwoorden.
09-01-2012
Regionale identiteit
Jeanne dArc, Peguy en de Maas
De afgelopen weken is er in
Frankrijk een kleine ideeënstrijd los gebarsten onder de leden van enkele
rechtse politieke partijen over Jeanne dArc. Dit simpele boerenmeisje, ze werd
600 jaar geleden geboren in Domrémy aan de boorden van de Maas, krijgt veel
aandacht omdat ze een icoon is geworden van de identité nationale.
Zowel president Sarkozy als Marine
Le Pen van het Front Nationale proberen de moedige vrouw in te lijven als
ultiem bewijs van de Franse identiteit. Ze kan immers als het perfecte
voorbeeld gelden van moeder van de natie. Een eenvoudig symbool dat veel
stemmen kan opleveren...
Toen ik het verhaal van de
annexatie las, moest ik aan het gedicht van Charles Péguy denken dat tijdens
FantasMa 08 werd opgesteld langs de kunstroute in Aldeneik. Die tentoonstelling
zou men ook kunnen karakteriseren als een poging tot onderzoek naar de
Maaslandse identiteit. Bestaat er zoiets als een Maaslandse identiteit of is
het louter een waanbeeld dat de inwoners hoog houden om bij een bepaalde regio
te horen? Iech ben eine Maaslenjer,
daarmee wordt de regionale identiteit omschreven. Maar hoe dat begrip verder moet
worden geduid, is een probleem waarover de volgende jaren nog veel inkt zal vloeien.
Ik citeer hieronder het gedicht van
Charles Péguy (1873-1914):
Adieu à la Meuse
Adieu, Meuse endormeuse et douce à
mon enfance
Qui demeure aux prés, où tu coules
tout bas
Meuse adieu: jai déjà commencé ma
partance
En des pays nouveaux où tu ne
coules pas.
Voici que je men vais en des pays
nouveaux:
Je ferrai la bataille et passerai
les fleuves;
Je men vais messayer à de
nouveaux travaux,
Je men vais commencer là-bas des
tâches neuves.
Et pendant de temps-là, Meuse
ignorante et douce,
Tu couleras toujours, passante
accoutumeé
Dans la vallée heureuse où lherbe
vive pousse;
O Meuse inépuisable et que javais
aimée.
Het gedicht is een ode aan de Maas,
maar het drukt ook de gevoelens van Jeanne dArc uit wanneer ze haar geliefde
Maasvallei verlaat om te gaan vechten tegen de Engelse bezetter. Er wordt
gestreen en gevreen - dit laatste evenwel niet in het geval van Jeanne dArc - , soms staat
de wereld even stil, maar de Maas, die stroomt steevast verder...
08-01-2012
Sabina Spielrein
Beste bezoeker,
De film" A dangerous method" van David Cronenberg is vanaf 4 januari
2012 te zien in de zalen.
Het verhaal speelt zich af aan het begin van de 20ste eeuw.
Sabina Spierlrein is een jonge vrouw van rijke komaf.
Zij lijdt aan depressieve gevoelens en emotionele uitbarstingen. De
diagnose is: hysterie.
Ze laat zich in Zürich behandelen door Carl Gustav Jung voor wie ze
een hartstocht opvat.
Jung gaat een intieme relatie aan met zijn patiënte.
Sigmund Freud, de leermeester van Jung, is het hier niet eens.
De affaire van Jung met Spielrein leidt tot de definitieve breuk
tussen Freud en Jung,
de twee grondleggers van de moderne
psychologie.
De Noorse schrijver Karsten Alnaes heeft 5 jaar onderzoek gedaan in
verschillende Europese steden om materiaal te verzamelen
over Sabina
Spielrein.
Aanleiding hiervoor was een krantenartikeltje.
De schrijver raakte gefascineerd door haar bijzonder aangrijpend
levensverhaal en schreef het boek ' Sabina' in 1994.
Het boek is gebaseerd op feitelijke documenten. Wat niet uit
biografische gegevens was te halen, vulde hij zelf aan.
Sabina studeert later, na de breuk tussen Freud en Jung, medicijnen
en specialiseert zich tot psychiater.
Ze vertrekt naar Wenen waar ze gaat horen tot de kring rond S.
Freud.
Na de Russische revolutie keert ze met haar man, een Russische arts,
naar Rusland terug.
Tijdens de bezetting van Rostov in 1941 worden Sabina en haar twee
dochters door Duitse soldaten vermoord.
Het boek en de film zijn een complementair eerbetoon aan deze unieke
vrouw die de geschiedenis
van de psychoanalyse veranderde.
Aanraders!
03-01-2012
gelezen: Persepolis van Marjane Satrapi
Mijn schoondochter verraste me met de complete Persepolis van Marjane Satrapi tijdens onze Kerst 2011.
Onmiddellijk vielen me de zwart-wittekeningen op.
Dat Marjane Satrapi voor deze haast kinderlijke stijl gekozen heeft wordt helemaal duidelijk
als je eenmaal de graphic novel begint te lezen: de tekeningen mogen je niet afleiden van de inhoud!
Het album vertelt over het leven van Satrapi na de Islamitische Revolutie in Iran, 1979.
Satrapi vertelt over haar leven vanaf haar 14de tot haar 24ste jaar.
Ze verhaalt over de moeilijkheden die een jong meisje en vrouw ondervindt
in een maatschappij waar het dagelijks leven gedomineerd wordt door
de godsdienst en de machteloosheid die zij hierbij ondervindt.
Elke periode in haar leven wordt gekenmerkt door steeds nieuwe problemen.
Dit wordt op een schitterende wijze in het verhaal verteld.
Satrapi slaagt er in ons te laten meevoelen met het onderdrukte deel van het Iraanse volk.
Je kan niet anders...
Nadenken over fundamentalisme doe je na het lezen van dit prachtig album zeker!
Dank je Sara voor dit prachtig geschenk.
Ik ga het opnieuw lezen, dit keer voor de inhoud alleen!
13-12-2011
Gelezen: Tirza van Grunberg
Beste bezoeker,
Grunberg heeft volgens mij noch in Vlaanderen noch in Nederland concurrenten.
Niemand anders dan hij weet
de visie dat het laagje beschaving maar heel dun is, zó pakkend te
verwoorden.
Dat lukt hem ook weer in de roman
'Tirza'
Sinds
zijn verbluffende debuut in 1994, 'Blauwe
maandagen' heeft
hij ruim vijftien boeken geschreven, verhalen, romans,
columns,
essays, wat gedichten, plus twee romans onder het pseudoniem
Marek van der Jagt.
De
belangrijkste
literaire prijzen heeft hij geïncasseerd, hij heeft
een televisieprogramma verzorgd, kortom, Arnon Grunberg is van
wonderkind allang een gevestigd schrijver en cultureel
fenomeen
geworden, met een voorbeeldwerking voor andere jonge
schrijvers.
Opmerkelijk
is
trouwens dat je zijn directe invloed vooral in Vlaanderen
terugziet, en dan nog wel bij vrouwen, zoals Annelies Verbeke
en
Saskia de Coster, die gedreven, fantasievolle vertelkunst
combineren
met een krachtig wereldbeeld.
Echte
concurrentie
voor de pakkend uitgevoerde levensvisie van Grunberg zie
ik vooralsnog niet opdagen.
Grunbergs
kernkracht,
in eigenlijk al zijn boeken, is een grondige twijfel aan
de beschaafde staat van de moderne mens, die in feite wordt
gedreven
door liefde, pijn en woede. Het is denk ik ook de actuele
vraag van
de huidige maatschappij.
Zijn
onze
afspraken en instellingen bestand tegen de menselijke
oerinstincten? Samen met zijn andere handelsmerk- zijn soms
onthutsende dan weer hilarische stijl, - maakt zijn kijk op
mensen
Grunberg tot de optimale schrijver van onze tijd, zoals in
Frankrijk
zijn geestverwant Houellebecq dat is.
Nu
eens
bedt hij zijn visie in in een realistische
'Gesellschaftsroman',
dan weer slaat hij de meer fantasievolle, mythische toon aan,
die hij
vroeger leek te reserveren voor zijn
Marek
van
der Jagt-alter ego.
Zijn
voorlaatste
roman 'De asielzoeker' (2003) had onmiskenbaar een
maatschappijkritische strekking, 'De joodse messias' uit 2004
daarentegen had weer meer weg van een groteske allegorie,
culminerend
in een scène waarin de Israëlische premier en Arafat zitten te
sjacheren over het aantal doden dat ze elkaar gunnen.
Zo
kent Grunbergs schrijverschap twee kanten, borend realisme
en
grillige fantasie, die elkaar met enige regelmaat, soms om
het
boek, dan weer binnen
een
boek, afwisselen.
Zijn
roman 'Tirza'
dient
zich aan als een ultrarealistisch product dat je, met al die
authentieke namen uit Amsterdam Oud-Zuid, zelfs precies kunt
lokaliseren.
Hoofdpersoon
Jörgen
Hofmeester is een vader van het ouderwetse soort. Trots op
zijn dochters Tirza en Ibi, maar bevreesd voor de grote
veranderingen
in het leven.Tirza zou 'hoog-hoogbegaafd' zijn, zijn
oogappel
Ibi is enigszins uit de gratie geraakt omdat ze met een
allochtoon
een Bed en Breakfast in Frankrijk runt in plaats van iets
moeilijks
te studeren.
Zelf
is
Jörgen intussen maar matig geslaagd. Op de avond van het
eindexamenfeestje voor Tirza, als de trotse vader zijn cursus
'Zelf
sushi en sashimi maken' uitprobeert, keert zijn weggelopen
echtgenote, na een jarenlange buitenechtelijke affaire, terug
en
drukt hem met z'n neus op z'n tekortkomingen. Hun huwelijk was
een
vergissing, ze wilden elkaar helemaal niet, maar nu, na haar
escapade, zijn ze te oud om er nog wat van te maken en moeten
ze maar
illusieloos bij elkaar blijven.
Jörgen
blijkt
intussen door zijn werkgever, een literaire uitgeverij, allang
op non-actief te zijn gesteld. Om zijn omgeving niks van die
vernedering te laten merken, rijdt hij elke dag naar Schiphol,
waar
hij doelloos rondhangt met het laatste manuscript van een
auteur in
zijn tas.
Jörgens
met
veel krenterigheid bijeengeschraapte kapitaal, waarmee hij
zijn
dochters een onbezorgde toekomst wilde geven,
blijkt na 11
september
in hedge-funds te zijn verdampt.
Als
Tirza
vervolgens met een Marokkaans vriendje thuiskomt ziet hij in
hem Mohammed Atta, de hoofddader van de 9/11-aanslagen, en
daarmee de
oorzaak van zijn financiële teloorgang.
Tirza zelf is trouwens,
hoogbegaafd of niet, zo anorectisch als ik weet niet hoe en op
zoek
naar een heel ander leven dan haar ambitieuze vader heeft
uitgestippeld.
Ook zij zet zo haar vader in z'n hemd.
'Tirza'
is
een roman zoals we er intussen meer van Grunberg kennen, over
losers die in de gaten krijgen dat de wereld meedogenlozer is
dan ze
hadden verwacht, en dat succes, intelligentie en liefde
overstemd
worden door de krachten van het instinct. Maar het is ook een
roman
waarin de intellectuele maar falende hoofdpersoon zijn eigen
kwaal
onder ogen ziet, zonder hem te kunnen helen.
In een
notitieboekje
schrijft hij: ,,Eén woord: controle. Tweemaal onderstreept.
Hij keek
naar zijn eigen handschrift, naar het woord zelf, alsof in dat
woord,
in de twee onderstrepingen, de verklaring zat voor alles. Voor
zijn
leven, de ziekte van zijn dochter, de ziekte van de blanke
middenklasse, de ziekte die hij was en die hij niet meer wilde
zijn.''
Met
de gedachte dat controle-dwang het belangrijkste motief van
de
hedendaagse beschaafde mens vormt, raken we geloof ik de
kern van
Grunbergs nieuwe boek.
De vrolijke anarchist van 'Blauwe
maandagen'
heeft zich via zijn romans en essays ontpopt als een
rasechte
cultuurpessimist die de vinger op de zere plek van de
westerse
beschaving legt, haar hysterische hunkering naar orde.
Herhaalde
malen wordt ook het credo van Tolstoi uit zijn laatste jaren
instemmend geciteerd, over kunst als 'Eitle
Kurzweil müßiger Menschen'( ijdel
tijdverdrijf van nutteloze mensen).
Wat
overigens
het soelaas voor onze scheefgegroeide, overgeorganiseerde
wereld is, is niet zo een-twee-drie duidelijk.
In vorige
boeken zoals
'Gstaad 95-98' en 'De asielzoeker' kreeg je nog wel eens het
gevoel
dat Grunberg een soort oerstaat vol seksuele vrijheid en
ongebreidelde driften propageerde, bijvoorbeeld wanneer zijn
onmaatschappelijke hoofdpersonen elkaar ongeremd besnuffelen
en
bespringen.
Ook
in
'Tirza' laat hoofdpersoon Jörgen zich verleiden tot een
seksueel
avontuurtje met een vriendin van zijn dochter, maar hier is
het meer
de troosteloze mislukking die belicht wordt, de absurditeit
van een
man in zijn midlifecrisis. De scène heeft overigens veel weg
van
soortgelijke scènes in Houellebecqs roman 'Elementaire
deeltjes' en
de film 'American Beauty'.
Ik
krijg
steeds meer de indruk dat Grunberg de hedendaagse burgerman
weinig hoop laat.
Zoals
gezegd,
Tirza ziet er lange tijd uit als een realistische roman over
een loser en zijn langzamerhand weggeslagen illusies. In zijn
bekende
priemende stijl zet Grunberg zijn antiheld neer, nadat deze
zijn Ibi
betrapt heeft op seks met een huurder van hem:
,, 'Maar dat is
haar vriend niet,' riep Hofmeester. 'Dat is de huurder.
Begrijpen
jullie dat dan niet? Begrijpen jullie dan niets? En ze is nog
geen
vrouw. Ze is niet volwassen. Ze is een kind, een kind. Het is
mijn
fout. Ik had haar nooit naar boven moeten sturen voor de
huur.' Hij
keek zijn eigen familie aan, zoekend naar iets van
verstandhouding,
maar hij zag niets wat daarop leek. Hij sprak een andere taal.
Hij
kwam uit een ander land. Hij was een ander mens dan de rest
van zijn
familie, een Fremdkörper in dit gezin.Een
overblijfsel,
maar van wat? Van de bevruchting. Van het feit dat hij
zijn vrouw tot twee keer toe had bevrucht. Daarvan was hij het
restant, zoals een navelstreng. En maar één ding maakte aan
die
overbodigheid een einde: het
geld.''
Maar
ten
slotte kan Grunberg het toch weer niet laten andere registers
uit
te trekken.
Tirza
vertrekt
met vriendje naar Namibië, of althans dat is de bedoeling,
en laat vervolgens niks van zich horen. Op zoek naar zijn
vertrokken
dochter pikt ongeruste Jörgen in Windhoek een negenjarig
gezelschapsmeisje op, niet voor de seks, en zwerft met haar
van hotel
naar hotel. Bijna lijkt het of deze ongelijke verbintenis hem
het
opperste geluk brengt.
Tirza
vindt
hij intussen niet, geen wonder, hijzelf heeft haar en haar
vriendje aan de vooravond van hun vertrek vermoord: het kind
dat hij
niet kwijt wilde raken. Maar hij lijkt het zichzelf niet goed
meer te
herinneren of heeft het verdrongen.
Zoals
wel
vaker bij Grunberg het geval is, ontstijgt naar het einde toe
de
geschiedenis haar realistische gronden, en krijgt ze
droomachtige,
hallucinante trekjes.
Hoe mooi en zuigend beschreven ook, ik
beschouw het toch als een relatieve zwakte van de schrijver,
dat hij
zijn slothoofdstukken vaak zo theatraal inkleedt.Hij is een
alleskunner en hij weet het maar hij heeft ook wat weg van een
pianist die aan het eind van een Beethoven-sonate een coda van
Liszt
breit.
Maar
het
laat ook zien dat Grunberg zich niet aan de geijkte regels
houdt
en zijn eigen gang gaat, zoals hij overigens ook het 'Eitle
Kurzweil', zelf geopperd, aan z'n laars lapt.
Romans
mogen
dan onzinnige bezigheden zijn, hij bedient zich er toch maar
van om zijn product, het failliet van onze cultuur, aan de man
te
brengen.
Indringend en onontkoombaar.
Beste bezoeker,
