De Wallace Collection in Marylebone, Londen, is een klein maar fijn museum – met vrije toegang bovendien - voor wie houdt van Franse 18de-eeuwse kunst, zij het schilderijen, sculpturen, meubels  of Sèvre porselein (Afb 1).  Een intrigerend doek in de collectie is “Louis XIV and his family" (Afb 2). Het doek is noch gedateerd noch gesigneerd maar wordt toegeschreven aan Nicolas de Largillière (1656-1746). Deze schilder bracht zijn jeugd door in Antwerpen en Londen en kwam pas rond 1682 naar Parijs. Door zijn inbreng van Vlaamse barok kan hij beschouwd worden als een soort wegbereider van de Franse rococo. 

Dat “Louis XIV and his family"  inderdaad van de hand is van Largillière daar is iedereen het mee eens, maar dat geldt niet voor de identificatie van de afgebeelde personen noch voor de datering. De dame in het zwart bijvoorbeeld, links op het doek, werd aanvankelijk door de curatoren van de Wallace Collection aanzien als Mme de Maintenon. En inderdaad, op een portret van Pierre Mignard uit 1694 (Afb 3) lijkt het om dezelfde dame te gaan.

Mme de Maintenon was aanvankelijk de gouvernante voor de zeven kinderen ontsproten uit de verhouding van de koning met zijn mâitresse Mme de Montespan. Toen de passie van Louis XIV voor de Montespan verkoelde werd de gouvernante zelf zijn mâitresse, de laatste in een lange reeks en, omdat ze zeer vroom katholiek was, uiteindelijk zijn geheime echtgenote na de dood van zijn wettelijke vrouw Maria Theresia van Spanje in 1683.

Nader onderzoek van het schilderij echter leerde dat het niet ging om deze Mme de Maintenon maar om Mme de Ventadour, en dat het schilderij mogelijk eerder bedoeld was als een hommage aan deze dame omdat zij de Bourbons gered had van de dynastieke ondergang. De mensen van Wallace dateren het doek circa 1715 en interpreteren het dan ook als een imaginair familieportret waarin het knaapje aan de leiband de toekomstige Louis XV voorstelt, de troonopvolger van Louis XIV die op het schilderij zo ostentatief naar hem wijst, en die door Ventadour van de dood werd gered. Was het knaapje gestorven dan was Louis XIV de laatste koning geweest van de Bourbon-dynastie.

 Madame de Ventadour was sinds 1704 de gouvernante van de kinderen van de oudste kleinzoon van Louis XIV, de hertog van Bourgondië of le petit dauphin. De oudste zoon van Louis XIV, de natuurlijke opvolger of le grand dauphin was reeds in 1711 op 50-jarige leeftijd, een natuurlijke dood gestorven. Dus nu werd diens oudste zoon, de voormalige petit dauphinof  hertog van Bourgondië, de troonopvolger. Het jaar daarop, in 1712, woedde er een mazelen epidemie aan het Franse hof. Dokter Fagon, volgens Mme de Maintenon de beste dokter van Frankrijk, behandelde de zieken met de beproefde methode van de aderlating. De gevolgen van zijn therapie waren dramatisch. Eerst stierf de vrouw van le petit dauphin en een week later de dauphin zelf. Hij had twee kinderen in leven : de oudste, geboren in 1704 en getiteld als de hertog van Bretagne, en een jonger broertje, geboren in 1710 en getiteld als hertog van Anjou. Deze twee achterkleinkinderen van Louis XIV bleven dus verweesd achter waarbij de oudste, de hertog van Bretagne de nieuwe troonopvolger of dauphinwerd. Voor alle duidelijkheid : Louis XIV was nog steeds in leven. Nu kregen ook beide broertjes de mazelen. Fagon spande zich in om middels heroïsche aderlatingen de troonopvolger te redden. De reeds danig verzwakte knaap overleefde dit natuurlijk niet en stierf op 8 maart 1712. De tweejarige hertog van Anjou werd nu de enige nog mogelijke troonopvolger, dus moest hij ten allen prijze  overleven en Fagon maakte zich reeds klaar om hem te redden via een nog spectaculairder aderlating want die van het broertje was onvoldoende gebleken. Maar dat was buiten de Ventadour gerekend. Zij had de rampzalige gevolgen van Fagon’s therapie gezien en verschanste zich met de kleine dauphin en drie kindermeisjes en weigerde de dokters elke toegang tot de zieke knaap die vervolgens voorspoedig genas. Drie jaar later stierf uiteindelijk de Zonnekoning en de hertog van Anjou werd als Louis XV de nieuwe koning van Frankrijk.

Indien het doek dateert van 1715 of later dan is het inderdaad imaginair want  1711 was het laatste jaar waarop alle afgebeelde personages nog in leven waren. Franse deskundigen daarentegen (Pierre Cabanne in L’Art du XVIIIe Siècle) dateren dit werk in 1708, toen waren alle afgebeelde personages nog in leven maar het knaapje aan de leiband kan dan onmogelijk de latere Louis XV zijn, vermits nog niet geboren, maar de vierjarige hertog van Bretagne. Louis XIV zou dit schilderij in 1708 besteld hebben om trots al zijn troonopvolgers voor te stellen : zijn zoon, kleinzoon en achterkleinzoon. Maar vervolgens stierven de drie afgebeelde troonopvolgers kort na elkaar en wel in protocollaire orde, eerst zijn oudste zoon, le grand dauphin, dan zijn kleinzoon en tenslotte ook de afgebeelde achterkleinzoon. De Zonnekoning moet vanaf 1712 wel met enige bitterheid in het hart naar dit doek hebben gekeken waarop zijn eigenlijke troonopvolger zelfs niet eens wordt afgebeeld.

Is de scène fictief of niet, het decor lijkt reëel. Bijvoorbeeld het paneel met de apollinische zonnewagen. Louis XIV geloofde blijkbaar zelf dat hij inderdaad le Roi Soleil was. De omlijsting van dit paneel illustreert trouwens treffend de laat Louis XIV stijl die de Régence onmiddelijk voorafgaat. Het doek is bovendien merkwaardig omdat het 6 generaties van de Bourbon familie afbeeldt, voorzover men de twee borstbeelden meetelt : links Louis XIII, de vader van de Zonnekoning en rechts Henri IV, zijn grootvader en stichter van de dynastie (Afb 4).

Afb 2 Het familieportret.

Afb 3. Mme de Maintenon.

05-01-2014 om 00:00 geschreven door Guido  

Een getalenteerde meubelmaker uit Gent, Frans Vander Cruysse, aldaar geboren rond 1690, verhuisde in de eerste helft van de 18de Eeuw naar Parijs. Ook Johann Franziscus Oeben (of Öben) hield het voor bekeken in zijn geboorteplaats Einnsberg (bij Aachen) en trok rond 1740 eveneens naar Parijs met in zijn kielzog 3 broers en 2 zusters.

Voor bekwame meubelmakers-ebenisten was de aantrekkingskracht van het 18de eeuws Parijs gemakkelijk te verklaren. Sinds Louis XIV was Parijs zowat het artistieke en intellectuele centrum van de beschaafde wereld geworden. Het potentieel kliënteel voor peperduur of avant-garde meubilair was er veel groter dan in een of ander klein Duits vorstendommetje, laat staan in Gent.

In de Faubourg St Antoine vonden de inwijkelingen een ganse kolonie nederduits sprekende ambachtslui. De meesten van hen waren katholiek en ze vulden als het ware het vacuüm op dat vertrekkende protestanten achterlieten. Velen hadden bovendien vroeger op hun verplichte reizen als gezel of compagnon al gewerkt bij een Franse meester. Nu kwamen ze terug als meester of behaalden er alsnog het meesterschap.

Frans Vander Cruysse, algauw François Lacroix genoemd, werd mâitre menuisier-ébéniste, en verwierf een atelier in de Faubourg St Antoine. Rond 1720 trouwde hij met Françoise Dupuis. Het koppel kreeg vijf ravissante dochters en een zoon, Roger. Deze Roger zou net als zijn vader een beroemde menuisier-ébéniste worden. Hij stempelde zijn meubels als R.V.L.C (Roger.Vandercruysse.La.Croix) maar ook soms simpelweg als R.LACROIX.

Johann Franziscus, of Jean-François, Oeben en zijn jongere broer Simon-François werkten aanvankelijk in de werkplaats van Charles-Joseh Boulle in de Louvre. Na diens dood kreeg Jean-François de titel van menuisier ébéniste du Roy en installeerde zijn werkplaats in de Gobelins. In 1756 verhuisde hij naar de Arsenal waar hij tot zijn dood zou verblijven. Simon bleef in de Gobelins.

Beide broeders Oeben trouwden elk met een dochter van François Lacroix Vander Cruysse. Jean-François Oeben trouwde in 1749 met de oudste, Françoise-Marguerite, en Simon-François met Marie-Marguerite. En een van de 2 zussen Oeben, Marie-Catherine, trouwde in 1759 met Martin Carlin, een jonge Duitser afkomstig uit Freiburg, die als gezel werkzaam was eerst bij François Vander Cruysse en later bij Jean-François Oeben als die vanaf 1756 zijn eigen werkplaats had. Carlin werd mâitre menuisier ébéniste in 1766 en had dus voortaan ook zijn eigen atelier. De vier schoonbroers werden wereldberoemde vaklui en hun werk wordt nog steeds bewaard in diverse musea over de hele wereld. J-F Oeben werd de vaste leverancier van Mme de Pompadour, zijn broer leverde meubilair aan de Duc de Choiseul, Carlin leverde zijn meubels voornamelijk aan de vermaarde marchand-mercier Poirier voor Mme du Barry en LaCroix had een vast clienteel bij Mesdames Tantes (de dochters van Louis XV). Op openbare veilingen gaat hun werk tegenwoordig van de hand voor miljoenen euro’s.

Toen J-F Oeben stierf in 1763 dongen 2 gezellen van zijn werkplaats, Jean-Henri Riesener en Leleu, naar de hand van Françoise-Marguerite, de weduwe. Wie met de weduwe van een overleden meesters-ebenist trouwde kreeg er als het ware het meesterschap van de overleden echtgenoot bij en dus ook het recht onafhankelijk een atelier uit te baten. Riesener haalde het van zijn rivaal en volgde dus J.F. Oeben op in de Arsenal  . Hij werkte het door Oeben begonnen wereldberoemde bureau cylindrique van Louis XV verder af en werd net als zijn nieuwe schoonbroers, S. Oeben, LaCroix en Carlin wereldvermaard door zijn meubilair in een neoklassieke stijl die zeer geliefd was bij koningin Marie-Antoinette. Riesener nam ook de zorg op zich van Victoire, het dochtertje van J.F Oeben dat pas 5 jaar was toen haar vader stierf. Met Françoise-Marguerite kreeg hij een zoontje Henri-François, geboren in 1767 die later een bekend portrettist zou worden..

Victoire Oeben was dus de kleindochter van Frans Vander Cruysse alias François Lacroix, Roger Lacroix was haar oom en Henri-François Riesener haar halfbroer. Toen ze 20 werd, in 1778, trouwde ze met een zekere Charles Delacroix, een diplomaat die carrière zou maken tijdens de Revolutie en Minister van Buitenlandse Zaken werd onder het Directoire.

Charles en Victoire kregen kort opeenvolgend 3 kinderen, en 14 jaar later een “nakomertje”, Eugène, geboren op 26 april 1798.

Met die geboortedatum van Eugène, de latere exponent van het Franse Romantisme (naast Géricault) is iets loos. Charles, de vader, leed al enkele jaren aan wat toen werd genoemd een sarcocèle (nu wordt dat een lipofobroom genoemd) uitgaand van zijn scrotum. Dit overigens goedaardig gezwel ontwikkelde zich tot een volumineuze tumor. Die tumor was zò groot dat zijn penis er in verdween en de urine geloosd werd als door een soort navel in dat gezwel. In die situatie was geslachtsgemeenschap met penetratie onmogelijk.

Niemand durfde hem te opereren, uiteindelijk werd een militair chirurg, Imbert-Delonnes, bereid gevonden de risicovolle ingreep uit te voeren. Dit gebeurde op 27 Fructidor van het jaar V (13 september 1797). Een gezwel van 15 kilo werd verwijderd, Charles doorstond de ingreep heldhaftig – er was toen nog geen sprake van anesthesie. De verwijdering van dat gezwel was een medische primeur en de chirurg publiceerde een omstandig verslag van de ingreep. Dit verslag werd zelfs in het Nederlands vertaald : “Kunstbewerking van een vleeschbreuk gedaan aan Ch. Delacroix”. In die prae-antibiotische tijd veretterde een chirurgische wonde altijd maar genas meestal na een maand of zo. Dus Charles zou Victoire pas hebben kunnen bevruchten vanaf medio october. Derhalve zou Eugène een prematuur geweest zijn van ongeveer 6 à 7 maand. In die tijd waren de overlevingskansen van een dergelijke prematuur nihil.

Vandaar het geroddel in Parijs : Charles Delacroix werd als minister vervangen in juli 1797 door Talleyrand en werd aangeduid als gevolmachtigde voor de Bataafse Republiek (Holland). Kwatongen verspreidden het gerucht dat Talleyrand niet alleen de ministerstoel van Delacroix bezette maar ook diens plaats innam in het bed van de mooie Victoire, des te meer daar Talleyrand een intieme vriend was van het gezin Delacroix-Oeben. Hij zou de biologische vader geweest zijn van Eugène.

Hoe dan ook, we gaan hier niet verder op in, maar gezien  “mater semper certa est” : of de biologische vader van Eugène nu Charles Delacroix was of prins Talleyrand, dat maakt voor ons betoog niets uit : Eugène Delacroix, de schilder van de Franse Romantiek en icoon van de revolutie in het algemeen (in casu tegen koning Charles X) was langs moederszijde een achterkleinkind van de Gentse meubelmaker Frans Vander Cruysse. Quod demonstrare volui. 

(made by Pierre Chasselat in 1799, Wellcome Collection London.)


Eugène Delacroix.

La Liberté guidant le Peuple. Iconisch schilderij door Eugène Delacroix.

30-12-2013 om 00:00 geschreven door Guido