|
"Wenn ein Gott diese Welt gemacht hat, möchte ich nicht der Gott sein; ihr Jammer würde mir das Herz zerreissen."
Filosoof Arthur Schopenhauer
De mens is een mislukkend dier omdat het overwegend bewustzijn en verantwoordelijkheid is.
Filosoof Hubert Dethier
De laatste drie decennia van de menselijke geschiedenis werden overheerst door het neoliberalisme, de recentste vorm van het kapitalisme met zijn globalisering en opgepompte financiële wereld los van de reële economie. De globalisering staat op een ietwat vreemde wijze al langer onder vuur, denken we maar aan de ondertussen traditionele veldslagen tussen andersglobalisten en politie bij G8-bijeenkomsten. En de schijnwereld van de fictieve geldeconomie werd tot de financiële en economische crisis die via de VS naar de hele wereld uitwaaierde vooral als een zegen gezien, als een heilsmiddel om tot nieuwe economische groei te komen. Doch, als de crisis ons één ding geleerd moet hebben, is het dat een kapitalisme zonder degelijke regulering en dus bijvoorbeeld met vrij spel voor de jongleurs met kredieten en complexe financiële constructies, alleen maar ten goede komt van een kleine leidende klasse, een oligarchie die direct of indirect een serieuze vinger in de pap te brokken heeft in nationale en internationale economie. Als we ons perspectief vergroten en met een kritische blik naar de geschiedenis kijken, zien we dat eens de economie ophield met profiteren van de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog, er nog maar weinig profijt te rapen was voor de doorsnee burger. Nochtans is dat niet wat men ons liet geloven. Het neo-liberalisme werd door Thatcher bestempelt als de enige oplossing; theres no alternative. Nu is de tijd rijp voor een andere kijk op het neo-liberalisme, voor een beoordeling als postmoderne en recentste vorm van het kapitalisme met grote beloftes, maar kleine verdiensten. Hopelijk zullen politologen, filosofen, economen en sociologen over enkele decennia besluiten dat er dankzij de financieel-economische crisis van 2007-2008 een andere en kritischer kijk kwam op het neo-liberalisme
Francis Fukuyama had het over het einde van de geschiedenis na de val van het communisme. Het liberale kapitalisme, zoals sinds WOII verdedigd en verspreid door de VS, zou nu de hele wereld beheersen en de weg openen naar verdere economisch groei en een betere wereld. De rationele mens zou zich niet meer laten ketenen door het bolsjevisme en nationalisme en religie waren simpelweg geïncorporeerd ter verspreiding van de kapitalistische logica. Gedaan met de utopieën.Tegen 2015 moest en zou de armoede de wereld uit zijn volgens de VN; vele overheden onderschreven deze gedachte. Doch, vooral naar aanleiding van de ontluisterende crisis van de laatste jaren die niet te vergeten de derde wereld het zwaarste trof - werd nu ook het kapitalisme als een utopie ontmaskerd. Filosoof Hans Achterhuis legt uit dat de twintigste eeuwse mens van het kapitalisme in navolging van socialisme, nationalisme en religie een utopische heilskracht verwacht.[1] De utopie van het neo-liberalisme wordt getraceerd tot een compleet irreëel mensbeeld van de mens als een wezen dat alles in het leven in termen van economische calculatie ziet (homo economicus). Tekenend is Achterhuis uitspraak: Voor vele Amerikanen is het neoliberale denken een soort geloof, toch. En het zijn net de Amerikanen die dankzij de voor hen zo succesvolle (althans voor wie zonder gewetenswroeging kan terugdenken aan Little Boy) Tweede Wereldoorlog de richting van de internationale economie het meest hebben bepaald.
De ontmaskering van het pure kapitalisme, het neo-liberalisme, het VS-kapitalisme is een zeer goede zaak. Niet alleen het communisme, maar ook het neo-liberalisme zijn af te wijzen systemen. Een gecontroleerd en gereguleerd kapitalisme is de gulden middenweg. Het kapitalisme bleek na Wereldoorlog Twee een motor tot economisch herstel in Europa en Japan. Alfabetisering kende definitief een algemene verspreiding. Het kapitalisme is vanaf haar ontstaan tijdens de Middeleeuwen in zijn verschillende verschijningsvormen op zijn best een motor geweest voor ontvoogding en welstand en op zijn slechtst een motor tot uitbuiting en militarisme. Maar de economie kon na de Tweede Wereldoorlog natuurlijk niet blijven groeien en het kapitalisme zocht nieuwe manieren om verder door te leven. De zogenaamde rommelkredieten zijn hiervan een berucht voorbeeld. Het kapitalisme breidde zich uit met een tweede economie los van de reële economie.
De doorgroei van het kapitalisme ging echter niet meer gepaard met een doorgroei van de menselijke levensstandaard en geluk. Economische groei is niet hetzelfde als economische ontwikkeling en zeker niet hetzelfde als menselijke ontwikkeling. De laatste decennia is bijna overal in de Westerse wereld de inkomensongelijkheid toegenomen. Bovendien blijft de derde wereld internationaal achterop hinken en fungeren als leverancier voor de rijken. In de neo-liberale fase van het kapitalisme was het vooral een klasse van rijksten die zichzelf structureel in stand wist te houden, zonder dat Jan met de pet zich beter verzorgd zag door de staat of succesvol aan armoedebestrijding werd gedaan. Dit omdat inherent negatieve en onvermijdelijke gevolgen van het kapitalisme niet of niet voldoende aan banden werden gelegd. Volgens Karl Marx en Friedrich Engels waarde er een spook door Europa; het spook is nog steeds aan het waren. Kapitalistische structuren hebben bij voorkeur dankzij figuren als Reagan, Bush en Thatcher (de meest beruchten) ongestoord hun positieve, maar dus ook negatieve implicaties laten voelen. Het economisch principe van the winner takes it all is niet alleen van tel aan de top, maar is op een structurele, onbewuste manier werkzaam in de gehele maatschappij, overal ter wereld en op het niveau van het gehele statensysteem van onze planeet.
Voor een uitleg van het winner takes all-principe kunnen we terecht bij Paul de Grauwe, econoom (!), die onder meer de paarse regeringen van Guy Verhofstadt adviseerde, maar onlangs naar aanleiding van de financiële en economische crisis toegaf te veel volgens de gangbare liberale economische denkbeelden te hebben gehandeld. In zijn werk De onvoltooide globalisering (2007) legt de Grauwe het principe van winner takes it all uit: Het fenomeen ontstaat telkens wanneer mensen strijden voor dezelfde prijs. We vinden het terug in de topsport, maar ook in het topmanagement. Topmanagers en topsporters werken heel hard en worden gedreven door een ongebreidelde ambitie om eerste te zijn. In deze competitie naar de top krijgt de eerste de hoofdprijs. De tweede gaat met kruimels naar huis. Het is een wereld waarin de winnaar alles neemt. Het gevolg is dat de band tussen de vergoeding en de verdienste op losse schroeven komt te staan.[2]
De Grauwe wijst er ook op dat door de internationalisering, globalisering de concurrentie aan de top verscherpt is en de lonen nog meer buiten proportie gegroeid zijn. Maar waarom zouden we de toepassing van het winner takes all-principe beperken tot de wereld van topsporters, topmanagers,
Is het niet zo dat dit principe op een structureler manier evenzeer speelt op het niveau van nationale economieën en de geglobaliseerde internationale economie? Ik ben er absoluut van overtuigd. Geld maakt geld, macht en zelfs kennis. Veel geld, maakt veel geld en financiële en structureel economische afhankelijkheidsbanden tussen rijke en arme landen op onze aardbol blijken tamelijk stabiel te zijn. Er zit veel waarheid in dependencia-theorieën, denken we bijvoorbeeld aan Immanuel Wallerstein met zijn Wereld-systeem theorie uit de jaren zeventig van de vorige eeuw.[3]
De structurele ongelijkheid die destijds bestreden werd door het socialisme, weliswaar vanuit een vreemde teleologie van revolutie van het proletariaat, is dus nog steeds de wereld niet uit en wordt veel te weinig aan de kaak gesteld. Ongelijkheid moet zowel binnen iedere staat als op globaal niveau (ongelijkheid tussen staten) bestreden worden.
Doch, wat is überhaupt het nut van een gelijkere samenleving, een grotere gelijkheid binnen de eigen staatsgrenzen en uiteindelijk een grotere gelijkheid tussen staten? Waarom zouden we moeten streven naar meer gelijkheid, los van de egoïstische of op overlevingsinstinct gebaseerde wens om in het eigen levensonderhoud te kunnen voorzien, macht te hebben over de eigen omgeving? Ten eerste is er het feit dat de mens geen homo economicus is, hoewel we er onze economie er wel naar georganiseerd is. Mensen zijn sterk bezig met eerlijkheid, rechtvaardigheid, gelijkheid. Dit blijkt uit vele experimenten zoals bijvoorbeeld het ultimatum game.[4] Het gevoel van rechtvaardigheid overheerst meestal het pure winststreven.
Ten tweede is er het praktische nut. Gelijkheid is beter voor het milieu, het geluk van een bevolking en bijgevolg ook de gezondheid van de bevolking. Almost everyone benefits from greater equality, zo blijkt uit een recent werk van Richard Wilkinson: The Spirit Level dat onderbouwd is met zeer veel statistische gegevens. Inkomensongelijkheid heeft een negatieve invloed op de sociale samenhang én op de gezondheid van rijk en arm. Het gaat zelfs om een causaal verband.. Hoe groter de inkomensverschillen in een samenleving, hoe meer moorden er gebeuren, hoe meer mentale ziektes, vetzucht, kindersterfte en tienerzwangerschappen er zijn, hoe minder lang mensen er gemiddeld leven, en hoe lager de sociale mobiliteit er is. Opmerkelijk is bovendien dat niet enkel de armen het slachtoffer zijn van grote inkomensongelijkheid: zowat iedereen in de betrokken samenlevingen is slechter af. Alles heeft volgens Wilkinson te maken met kwaliteit van sociale relaties en angst, angst om slecht geëvalueerd te worden door anderen. Ongelijkheid impliceert minder vertrouwen, minder maatschappelijke samenhang. In ongelijke samenlevingen zitten veel meer mensen in de gevangenis. Typevoorbeeld is hier natuurlijk de VS met zijn stompzinnig prison system. Niet alleen is er meer geweld, de straffen zijn er ook langer. Er is veel meer wij en zij.Afstanden tussen mensen zijn groter en empathie kleiner. Onlangs kreeg ik een Amerikaanse krantje in handen waarin enkel fotos gepubliceerd werden van mensen die de voorbije week in de gevangenis beland waren. Onder de foto werd de straf en misdaad opgelijst. Op de laatste bladzijde werden de plaatselijke wanted criminelen afgebeeld, mét vangstpremie. Is dit de maatschappij waar wij naartoe willen?
Wilkinson legt ook de link met het werk van Richard Layard (Waarom we niet gelukkig zijn). Layard stelt dat rijke mensen eigenlijk schade toebrengen aan het milieu en bij andere mensen omdat ze een onnavolgbare norm stellen, en dat ze daarvoor belast moeten worden. Wilkinson: Akkoord, ongelijkheid vuurt de consumptie sterk aan. In ongelijke samenlevingen als de VS of het Verenigd Koninkrijk wordt er meer besteed aan publiciteit. Mensen werken er beduidend langer en ze gaan veel meer schulden aan om toch maar te kunnen consumeren. Dat droeg bij tot de zeepbellen die leidden tot de financiële crisis. Dat alles heeft te maken met de drang om gelijke tred te houden met diegenen die meer verbruiken dan jij. In gelijke samenlevingen halen mensen verhoudingsgewijs meer plezier uit hun sociale relaties.
Zo men wil, kan men vanzelfsprekend een derde reden aanhalen om te streven naar meer gelijkheid. We overstijgen dan het niveau van de ratio en belanden bij het emotionele. Het argument ethiek aanhalen om de noodzaak van gelijkheid aan te tonen, zal voor sommige conformistische of juist zeer kritische denkers waarschijnlijk als problematisch ervaren worden, daar de ethiek zelf gebaseerd is op de constante bevraging van wat goed en slecht is. Een religieus argument wens ik hier niet toe te voegen. We hebben geen nood aan het bijgeloof en de negatieve implicaties van religie, als we beschikken over het humanistische gedachtegoed waarin de waarde van de mens centraal staat.
Hoe kunnen we ooit tot meer gelijkheid komen en wie moet dit realiseren? Gelijkheid en menselijk geluk bevorderen is op deze moment zowel een taak van de overheid, die het voortouw dient te nemen, als van iedere individuele burger. Iedere overheid heeft volgens mij de plicht om het menselijke geluk, geluk van zijn burgers te bevorderen. Vanuit deze gedachte staat de burger een deel van zijn vrijheid af aan de overheid. Hierbij zou gesteund moeten worden op wetenschappelijk onderzoek dat uitwijst wat belangrijk is voor mensen. Vandaar dat ik steiger als ik UNIZO-man Karel Van Eetvelt hoor vertellen dat mensen meer uren zullen moeten kloppen om onze welvaart in stand te houden. De optie minder verdienen en anders gaan leven is vaak onbestaande voor kapitalisme-geïndoctrineerden.
Wat kunnen overheden doen? Zij mogen zich niet enkel beperken tot de klassieke armoedebestrijding. In zekere zin moet ook de rijkdom bestreden worden. Twee mogelijke manieren om echt in te grijpen zijn beperking van de marktsalarissen (bijvoorbeeld Japan). Deze optie laat de keuze voor een beperkte overheid, in tegenstelling tot een uitgebreide overheid, nog open. Een tweede manier om ongelijkheid te bestrijden is via hoge belastingen en een zeer actieve herverdeling (bijvoorbeeld Zweden). Deze tweede manier kan echter snel tot veel wrevel bij de bevolking leiden, vooral bij complexe en/of niet goed functionerende overheden (België?). Overheden dienen zich in ieder geval verantwoord te gedragen. Leterme had het destijds graag over goed bestuur
Hier zou ik willen verwijzen naar de Duitse staat die als reactie op de crisis en de lauwe reactie van Europa enkele opvallende beslissingen heeft genomen. Zo staat ondertussen in de Duitse grondwet ingeschreven dat geen enkel staatsniveau (federale overheid, Bundesländer, lokale overheden) nog schulden mag hebben. Niet nu en niet in de toekomst. Geniaal concept en zeker iets om over na te denken voor onze Belgische politici. De Duitsers beslisten ook om hun staatskas te spekken met een groene vliegtuigheffing. Bij mijn weten is dit de eerste keer dat een dergelijke taks opgelegd wordt. Hoe miniem op dit moment ook, een zeer belangrijke symbolische daad en hopelijk aanzet tot meer duurzaamheid en realisme bij andere landen
Wat kunnen burgers tenslotte doen? In de eerste plaats kritisch zijn voor de eigen overheden, zich organiseren, hun mening laten horen en hiernaar leven, zelfs petities ondertekenen. Altijd kritisch blijven en afvragen of het niet beter kan. Alles begint natuurlijk bij het vergaren van een minieme kennis van politiek en maatschappij. Belangrijk is om defaitisme en nihilisme te vermijden, ook al is dat soms moeilijk. Stijn Meuris is alvast een oetlul. Het is de verantwoordelijkheid van burgers dat incompetente volksmenners als Sarkozy, Berlusconi en Bush zo lang aan de macht kunnen blijven in moderne westerse democratieën, wat eigenlijk onvoorstelbaar is. En of we het nu willen of niet, uiteindelijk zullen we allemaal zuiniger moeten gaan omgaan met onze omgeving en ons geld en zelfs minder moeten gaan verdienen. Onderzoek heeft uitgewezen dat de meeste mensen veel gelukkiger zijn met een 36-uren werkweek en voldoende vrije tijd, dan met een hoger loon dat verworven moet worden door meer arbeidsuren. Deze vaststelling is tekenend maar voor het dogma van de economische groei nog steeds een taboe. Als we eerlijk zijn, moeten we toegeven dat we niet gelukkiger zijn dan onze ouders, ook al verdienen de meesten van ons meer. Belgen geven ieder jaar meer en meer uit aan kerstcadeaus, zelfs tijdens de crisis. En toch leeft 15% (!) van de Belgen in armoede. De paarse regeringen konden profiteren van een tamelijk gunstige economische conjunctuur en toch nam ongelijkheid toe. Het zilverfonds om de vergrijzende bevolking te verzorgen is leeg. Goed bestuur? Tijd voor politici om zulke beslommeringen opnieuw een plaats te geven in hun partijprogrammas en toekomstvisie.
Zullen overheden zich onder druk van hun bevolking op de weg van de gelijkheid begeven? Zal armoedebestrijding ondersteund worden door de noodzakelijke rijkdombestrijding om het winner takes all mechanisme aan banden te leggen? Het neo-liberalisme is ontmaskerd als utopie; laten we hopen dat we over een halve eeuw niet hetzelfde moeten doen met goed bestuur en de verantwoordelijke overheid
|
