Antwoord 12 op Tony Oosts bijdrage in de AVRA-Bulletin 2006 (zesde en laatste deel)

6. Antwerpen in de Romeinse tijd: een verbindingsplaats tot de twee grenslinies van Noord-Gallia met het Scheldebekken als logistiek hinterland.

Het gebied ten zuiden van de twee Romeinse verdedigingslinies van Noord-Gallia (die aan de Noordzeekust en die aan de Rijn in midden Nederland), waartussen tot diep in de vroege middeleeuwen de Maas en de Schelde langs Grevelingen in de Noordzee uitmondden, moet zo’n gebied geweest zijn dat ingericht werd als een Provincia Ripens met een dominante militaire aanwezigheid op verre afstand van Rome, zoals Thomas S. Burns die beschreef voor Raetia en Noricum aan de Donau (zie deel 5 van ons Antwoord 12 op Tony Oost).

Bekeken vanaf Antwerpen aan de Schelde situeerde de limes van de Rijn (ripa 1) zich ten oosten van deze monding en de Litus Saxonicum (“ripa” 2) zich ten westen. Voor de twee grensverdedigingen of “ripae” bestond er aldus een gemeenschappelijk steunpunt langsheen de enige waterweg naar het binnenland van Belgica, de Schelde, in de plaats Antwerpen, een plaatsnaam die etymologisch kan evolueren uit Anduaeripae (“de beide ripae of (grens)linies”), met daaraan verbonden de aanwezigheid van het leger, de Anduaeripenses (of de “Ripenses voor deze twee ripae”), grenstroepen in het uiterste noorden die in aantal konden op peil worden gehouden door de opname van strijders van buitenaf, die op die manier uitzicht kregen op een ‘honesta missio’ en het Romeinse staatsburgerschap na aanvankelijk 24 jaar dienst, maar vanaf 324 na Chr. reeds na 20 jaar (zelfs na 16 jaar indien ze gewond waren geraakt in de strijd). De kern van deze theorie, namelijk het ontstaan van Antwerpen in de Romeinse tijd op basis van foederati (en Germanen van buiten het Romeinse rijk), is reeds terug te vinden in mijn artikel in “Feiten en Fabels” uit 1987!

Binnen de organisatie van de Romeinse verdediging van het imperium in het noorden was het Scheldebekken een zeer belangrijke verkeersader. Daarin nam Antwerpen, in het bijzonder voor het vervoer van de zware militaire “onera” en de militaire begeleiding daarvan, en voor het personenvervoer langs de rivieren, een unieke strategische positie in ten opzichte van de beide verdedigingssystemen. De grote blokken van Doornikse kalksteen, die zo nodig waren voor de aanleg van de funderingen van fortificaties en stadsomwallingen, moesten zowel voor de militaire castra aan de Rijn als die aan de kust en voor de grote bevolkingscentra in beide grensgebieden (vb. Boulogne, Keulen, Trier…) onvermijdelijk langs Antwerpen vervoerd worden. Geen enkele andere plaats in het Scheldebekken lag zo strategisch ten opzichte van de beide limites.

Het ziet er naar uit dat ook de structuren van deze militaire organisatie uit de Romeinse tijd hebben doorgeleefd tijdens de vroege middeleeuwen, meer bepaald in de grenzen tussen de deelrijken van het Merowingische koninkrijk. Zo vormden de Rijnlimes en de Schelde de oorspronkelijke noordelijke grenzen van deelrijk Austrasië. De Litus Saxonicum en de Schelde vormden op hun beurt de noordelijke grenzen van deelrijk Neustrië. Speciaal voor de litus Saxonicum vormden de Schelde en haar westelijke bijrivieren Leie en Scarpe een parallel hinterland waarbij de rivieren als verbindingszone voor de kustverdediging fungeerden. Voor de zeer sterk gemilitariseerde Rijnlimes fungeerde Atuatuca of Tongeren als logistiek centrum wat de bevoorrading met graan betreft. De oostelijke bijrivieren van de Schelde met de Rupel, de Dijle tot Werchter en de Demer tot vlak bij Tongeren fungeerden als een tweede verkeersweg naast de landwegen, specifiek voor de aanvoer van zware materialen richting Tongeren. Dat maakte dat de Schelde vanuit militair standpunt een heel voordelige en aldus in te richten zone vormde, die na de val van het West-Romeinse rijk als vanzelf tot een grens evolueerde omdat geen van beide deelrijken zonder deze waterweg konden. De Scheldegrens zal in latere tijden meermaals bevestigd worden: zoals gezegd tussen Neustrië en Austrasië in het Frankische Rijk na Clovis, tussen West Francië en het Middenrijk van Lotharius in 843, en tussen West Francië en Oost-Francië vanaf 877. Zij zal bovendien de grens blijven tussen Frankrijk en Duitsland tot in de 16^de eeuw, ongeacht of de graaf van Vlaanderen een deel van Brabant als Rijksvlaanderen aan zijn graafschap toevoegde of de Bourgondische hertogen vanaf de late 14^de eeuw diverse vorstendommen langs beide zijden van de grensrivier via huwelijkspolitiek en vererving in één hand verzamelden, waardoor het noordelijke deel van het Rijk van Karel V ontstond. Dit maar om te zeggen hoe groot het strategisch belang van de Schelde wel moet geweest zijn, mocht iemand daaraan twijfelen, en hoe lang de impact van de Romeinse organisatie van dit gebied wel heeft doorgewerkt.

Na al het voorgaande herhaal ik hier nog eens de onterechte aantijging van Oost aan mijn adres: “Het is niet omdat op meerdere plaatsen langs de Scheldeoever stroomafwaarts van de samenvloeiing van Rupel en Schelde Gallo-Romeinse vondsten werden gedaan (…), dat deze vondsten te interpreteren zijn als kampplaatsen in een langgerekt verdedigingssysteem”. Ik zei reeds eerder dat wat Oost mij hier toedicht helemaal niet overeenkomt met mijn redenering, dat zijn geografische omschrijving helemaal niet diegene is die ik aanwend in mijn stelling en dat hij als archeoloog een onvergeeflijk loopje neemt met de vermeldingen van legerafdelingen op dakpanfragmenten. Antwerpen, gelegen stroomafwaarts van de samenvloeiing van Rupel en Schelde, vormt in mijn visie voor het Scheldebekken het sluitstuk en tegelijkertijd de verbinding met de twee noordelijke verdedigingssystemen, de Litus Saxonicum en de Rijnlimes. De plaats Antwerpen en zijn bewoners danken aan die ligging hun oorsprong, hun functie én hun naam, dit alles te situeren in de Romeinse tijd met als terminus post quem de inrichting van de laatste van de beide “ripae”, de litus Saxonicum ca. 150 na Chr.

Tot slot wil ik het hier nog even hebben over het specifieke karakter van de loop van de Schelde als element in de verdedigingsstructuren van Noord-Gallia. Uit wat voorafging blijkt dat onze visie door Oost heel onterecht op de korrel werd genomen. Bij aandachtig lezen van zijn artikel zal men zien dat hij nogal voortvarend zijn eigen interpretatie van mijn stellingen aanvalt. Wat Oost omschrijft als een langgerekt verdedigingssysteem behelst niet meer dan het gebied vanaf de samenvloeiing van Rupel en Schelde tot aan Antwerpen. Dat kan je bezwaarlijk een langgerekt verdedigingssysteem noemen, want dat is nauwelijks 15 km ver. Van een langgerekt verdedigingssysteem kun je pas spreken als je meerdere etappeplaatsen in ogenschouw neemt, bijvoorbeeld langsheen de hele loop van de Schelde en zijn bijrivieren, waarvan tenminste langs de linkeroever de Leie en de Scarpe, en ter rechteroever Rupel-Dijle-Demer. Daar gaat het namelijk over in mijn boek van 2006 en in mijn bijdragen van 1992 en 1994 en ook toen ik in 1990 over Tongeren en in 1997 over Mechelen schreef.

Laten we nu de loop van de Schelde op zich in ogenschouw nemen, dan zijn langs de Schelde Cambrai, Condé, Doornik, Gent en Antwerpen plaatsen die met zekerheid teruggaan op een Romeins antecedent. Elk van deze vijf (en dat was ook de visie van mijn leermeester Adriaan Verhulst) herbergde een militaire afdeling. Cambrai en Doornik liggen ca. 90 km en Doornik en Antwerpen ca. 120 km van elkaar. Gent ligt precies halfweg Doornik en Antwerpen. Halfweg tussen Doornik en Gent ligt ook Kaster (castra) bij Anzegem. Naast de evidentie voor een Romeins kamp op toponymische basis werd ter hoogte van dat Kaster te Kerkhove aan de Schelde een Romeinse aanlegsteiger teruggevonden. Op gelijkaardige afstand tussen Gent en Antwerpen bevindt zich de plaats Kastel (castellum) bij Moerzeke, waarvoor we geen vondsten hebben maar waarvan het toponiem zeker een indicatie is voor een plaats met een Romeinse militaire oorsprong. Tussen Cambrai en Condé ligt de stad Valenciennes, waarvan de naam onmiskenbaar van Latijnse oorsprong is, nl. Valentianas of goed behorend aan Valentinus. Deze site wordt in het traditionele onderzoek, net zoals Antwerpen, als een Romeinse vicus beschouwd, maar blijkbaar stond die in relatie tot de laat-Romeinse militaire site van Famars, die 5 km stroomopwaarts langs het bijriviertje de Rhonelle lag. Cambrai, Valenciennes/Famars, Condé, Doornik, Kaster/Kerchove, Gent, Kastel en Antwerpen liggen telkens ook 30 km of 20 mijl van elkaar. Wij menen dat deze acht plaatsen, Cambrai, Valenciennes/Famars, Condé, Doornik, Kaster/Kerchove, Gent, Kastel en Antwerpen, merktekens zijn van de Romeinse militaire organisatie langs de Schelde, waarlangs legerafdelingen konden gestationeerd zijn en waartussen, indien dat vereist was, de troepen zich te land of te water konden verplaatsen. Deze plaatsen zouden het stramien kunnen zijn van een langgerekte militaire structuur langsheen de Schelde, en de Romeinse militaire substructuren zijn voor een aantal plaatsen zoals te Cambrai, Doornik, Kaster en Gent ook teruggevonden, en voor Kastel op toponymische basis zeer aannemelijk. De acht plaatsen liggen telkens op 30 km van elkaar of de bekende 20 mijl uit de Romeinse tijd, zijnde één dagmars. Vanuit Kastel ligt ook Rumst (met Romeinse militaire substructuren in de bodem) op dezelfde afstand, maar nu langsheen de Rupel, wat er op wijst dat het geheel uitgebreider is geweest, conform aan Burns’ beschrijving “a complex environment dominated by the military”. Ook andere plaatsen als Arras, Kortrijk, Mons enzovoort verhouden zich geografisch met dezelfde afstanden tot deze merkplaatsen aan de Schelde. Het is een langgerekt en uitgetakt systeem dat samenhangt met andere structuren, zoals die reeds bestonden op de landwegen en waarvan de oudste mogelijk teruggaan tot de ankerplaatsen van de expedities van Julius Caesar, die langs diezelfde Schelde ook een expeditie vermeldt, en de jonger te dateren Litus Saxonicum, waarvan we niet enkel Oudenburg en Aardenburg kennen, maar ook Boulogne, het Romeinse kamp van De Panne, Domburg en bijvoorbeeld de site van Goedereede, waar Grevelingen en dus ook de Maas en de Schelde in de Noordzee uitmondden, waar zowel dakpannen met de vermelding CGPF gevonden zijn als met EXGERINF, Exercitus Germaniae Inferioris, het leger van Germania Inferior dat langsheen de hele limes doorheen midden Nederland voorkomt. Als nu in de omgeving van al deze plaatsen ook Romeinse vondsten worden gedaan, is dat dan niet versterkend ten aanzien van deze stelling? Zeker als er bijvoorbeeld vondsten zijn zoals de dakpanscherven te Antwerpen met de stempel Primcors, die we hier reeds meermaals hebben besproken, of die met CGPF te Rumst?

Tot slot nog een laatste bedenking hierbij. Het systeem van een gestructureerde organisatie van onze gebieden in functie van de Romeinse grensverdediging in het Scheldebekken en aangrenzende gebieden op basis van de dagmars van het leger, zou een perfecte basis kunnen vormen voor de stadsontwikkeling volgens het model dat de geograaf Walter Christaller in 1933 publiceerde over de constellatie van de steden in het gebied ten zuiden van de Donau in Zuid-Duitsland, een regio waarvan we met zekerheid weten dat deze op de hierboven beschreven wijze, als een Provincia Ripens, door het Romeinse leger werd ingericht. Het model van Christaller, dat een structuur voor het stedennetwerk vooropstelt dat een gevolg zou zijn van recentere (middeleeuwse) economische parameters, zou wel eens geënt kunnen zijn op de oerdegelijke organisatie van het Romeinse leger, waarbij dan latere (vaak economische) ontwikkelingen hebben bepaald of de ene of andere Romeinse prestedelijke kern al dan niet tot een middeleeuwse stad evolueerde, die op haar beurt de oorsprong kan zijn van een bepaalde agglomeratie van vandaag.

Hans Rombaut