Kunstroof is van alle tijden. Maar de vraag om fouten uit het verleden te herstellen en geroofde kunstschatten terug te geven, is van vandaag. Moeten westerse musea binnenkort afscheid nemen van een deel van hun topstukken? 'Blindelings teruggeven heeft geen zin.'
Een jaar of tien geleden kreeg het Etnografisch Museum van Antwerpen een delegatie van Noord-Amerikaanse indianen op bezoek. Ze hadden vernomen dat het museum stukken bezat die uit indiaanse graven afkomstig waren. 'U mag die stukken bestuderen en in uw depot bewaren', zeiden ze, 'maar u mag ze niet exposeren. De grafgiften van onze voorvaderen verdienen respect, ze zijn niet bedoeld om in een toonkast te liggen.'

Voor Jan Van Alphen, de directeur van het Etnografisch Museum, was het een eyeopener. De erfgenamen van de mensen die zijn museumstukken vervaardigd hadden, stonden voor het eerst aan zijn deur. 'Het is onvoorstelbaar hoe vanzelfsprekend westerlingen het lange tijd gevonden hebben om graven van vreemde culturen leeg te halen', zegt hij. 'Egyptische mummies waren voor onze musea gewoon verzamelobjecten. We dachten dat de wereld van ons was.'

In het bewustwordingsproces na de koloniale periode kregen heel wat jonge landen oog voor het belang van hun erfgoed. Ze realiseerden zich dat belangrijke stukken door de kolonisatoren waren meegenomen. Bovendien ging de uitvoer van cultuurgoederen onbekommerd voort. De Unesco, de culturele tak van de Verenigde Naties, deed inspanningen om de jonge landen op dit gebied te helpen. In 1970 werd een belangrijke Unesco-conventie goedgekeurd die de illegale uitvoer van erfgoed aan banden legde. In 1995 kwam daar de Unidroit-conventie bovenop, die de verplichte teruggave van stukken regelt.

Maar het probleem rees niet alleen bij landen die opkwamen voor de graven van hun voorvaderen of de totems van hun stammen. Ruzie over erfgoed is een wereldwijd verschijnsel geworden. Steeds meer landen raken in geschillen betrokken en in sommige gevallen vergiftigen die zelfs de goede relaties tussen staten. Twee lidstaten van de Europese Unie, Griekenland en Groot-Brittannië, bakkeleien al drie decennia over de teruggave van een onschatbaar ensemble, de zogeheten Elgin Marbles. De uitslag van dit nog steeds niet beslechte geschil kan bepalend worden voor het hele debat.

Vandaal

De Elgin Marbles zijn de marmeren beelden van het Parthenon in Athene, die sinds 1816 geëxposeerd worden in het British Museum in Londen. Lord Elgin, de Britse ambassadeur, nam ze uit Griekenland mee in de tijd van de Turkse overheersing. Hij had daarvoor de - later betwiste - toestemming van de sultan. Van in het begin werd de overbrenging van de antieke topstukken naar Groot-Brittannië bekritiseerd. Lord Byron, de romantische dichter die meevocht in de Griekse vrijheidsoorlog, bestempelde Elgin als een vandaal.
Toen de flamboyante Griekse actrice Melina Mercouri in 1981 minister van Cultuur werd, bracht ze de teruggave van de Elgin Marbles op het internationale forum. Ze verdedigde de terugkeer van dit erfgoed met zoveel gloed, dat de discussie een heet hangijzer werd. Het British Museum, dat uiteraard niet graag een van zijn blikvangers ziet vertrekken, weigert tot nu toe de stukken af te staan. Het stelt dat Lord Elgin de beelden rechtmatig verkreeg en dat ze in Londen elk jaar door een groot internationaal publiek worden bewonderd. Maar in Athene is intussen een nieuw Museum van de Akropolis gebouwd, waarin een speciale zaal voor de marmers van het Parthenon werd gereserveerd.
'Het lijdt geen twijfel dat deze beelden tot het Griekse erfgoed behoren', zegt Jan Van Alphen. 'Ze horen in Athene thuis. Nu er een museum gebouwd is waarin de stukken in optimale omstandigheden kunnen worden getoond, op de plek waarvoor ze gemaakt zijn, lijkt de tijd rijp om ze terug te geven. Grote, wetenschappelijk begeleide projecten waren al vaker een zinnige aanleiding om stukken terug te geven. Tijdens de restauratie van de tempel van Borobudur in Indonesië bijvoorbeeld, heeft Nederland beelden afgestaan die van daar afkomstig waren. Ook het Jubelpark in Brussel gaf toen een groot beeld terug.'

Alles hangt af van de geschiedenis van de stukken en de omstandigheden waarin de teruggave kan gebeuren, beklemtoont Van Alphen. 'Op dat gebied moet je de dingen geval per geval bekijken. Blindelings alles teruggeven heeft geen zin en kan zelfs gevaar opleveren voor de stukken. In de jaren 1990 heeft het Etnografisch Museum van Antwerpen overwogen om beelden terug te geven aan Congo. De directeur van het museum van Kinshasa heeft ons toen gezegd dat zijn land op dat moment niet in staat was om ze goed te bewaren. Dat is minder vreemd dan het lijkt: het vochtige tropische klimaat stelt hoge eisen aan de conservatie van werken die uit de meest uiteenlopende organische materialen bestaan.'

Ook de politieke situatie in de betrokken landen is van belang. Instabiele regimes kunnen onvoorziene problemen voor het erfgoed opleveren. Een voor de hand liggend voorbeeld is het Taliban-regime in Afghanistan. De verwoesting van de eeuwenoude Boeddhabeelden van Bamiyan lokte in 2001 internationaal protest uit, maar was slechts een onderdeel van een systematische vernietiging van kunstwerken in het hele land. De minister van Cultuur ging persoonlijk met een bijl beelden te lijf in het museum van Kaboel.

Kostbare Gandhara-beelden werden in die periode uit Afghanistan gesmokkeld. Aanvankelijk klaagden de Afghaanse museumlui dat aan. Ze lieten zelfs wereldwijd een petitie circuleren. Maar achteraf bleek dat de beelden daardoor gered waren. De Unesco zette intussen een programma op om Gandhara-beelden die in het Westen aan musea worden aangeboden, naar Afghanistan terug te brengen.

Winst

De discussie over de teruggave van erfgoed plaatst de musea in een kwaad daglicht dat ze niet verdienen. Musea spelen een belangrijke rol als ambassadeur van culturen in het buitenland. Het kan immers niet de bedoeling zijn om alle Vlaamse kunst naar Vlaanderen terug te halen, alle Franse kunst naar Frankrijk of alle Afrikaanse kunst naar Afrika. Musea tonen het publiek hoe ingenieus mensen in andere landen en continenten zijn en hoe ze in kunstwerken en cultusobjecten hun visie op de wereld tot uitdrukking brengen. Bovendien worden de stukken er niet alleen getoond, maar ook bestudeerd. Meer en meer wisselen etnografische musea in het Westen informatie over hun bezit uit met de herkomstlanden.

'De winst van de hele discussie over teruggave is dat er een grotere aandacht gekomen is voor het onderzoek van de herkomst en de geschiedenis van stukken', zegt Jacques Lust, een specialist in restitutievraagstukken.
'Er is een kentering ten goede. Het besef is gegroeid dat het op morele gronden niet aanvaardbaar is dat musea of verzamelaars stukken verwerven die op een illegale manier uit hun land van herkomst zijn weggehaald.'

Toch blijft de illegale export van erfgoed ook vandaag een bloeiende business. Er zitten goed georganiseerde smokkelaars achter, die vaak medewerking krijgen van corrupte ambtenaren en douanepersoneel. Ook de plaatselijke bevolking gaat niet altijd vrijuit. Archeologen die in Peru werkten, vertellen dat arme boeren in sommige streken de graven weten liggen en kostbaarheden daaruit verkopen voor een habbekrats. De echte winst is voor de handelaars.

De illegale handel floreert omdat de vraag naar vooral etnische en antieke kunst zo groot is. In het begin van de twintigste eeuw waren het alleen enkele verlichte kenners en kunstenaars zoals Picasso en Matisse die de schoonheid van etnische kunst herkenden. Vandaag is een grote groep verzamelaars er tuk op. Een van die verzamelaars was de modeontwerper Yves Saint Laurent. De veiling van diens fabelachtige kunstcollectie vorige maand in Parijs maakte voor de hele wereld duidelijk hoe netelig het probleem van de roofkunst blijft.
De couturier bezat twee bronzen dierenbeeldjes die in de negentiende eeuw uit China werden meegenomen door plunderende Franse en Britse troepen. Een Chinese erfgoedvereniging eiste de stukken terug, maar haalde voor de rechter geen gelijk. De roof is allang verjaard.

Betwistingen over erfgoed komen vaak tot uiting bij evenementen waar veel publiciteit over wordt gemaakt, zoals veilingen en grote tentoonstellingen. Verzamelaars en musea hadden vroeger andere normen en vonden geen graten in het verwerven van stukken die na de Unesco-conventie van 1970 als 'illegaal geëxporteerd erfgoed' worden beschouwd. Maar die conventie heeft geen terugwerkende kracht. Juridische gronden om stukken terug te eisen, zijn er meestal niet.

De oplossing ligt niet in spectaculaire claims, maar in stille diplomatie. Respect voor elkaars erfgoed en begrip voor elkaars gevoeligheden op dat gebied passen in de goede relaties tussen landen, die ook op andere gebieden belang hebben bij een vlotte samenwerking. Teruggave van erfgoed komt dan ook geregeld voor. Het is een element van goede verstandhouding waar alle partijen bij gebaat zijn. 

Jan Van Hove
De Standaard, 21/3/09