Citizen Kanexml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

Een essay schrijven voor filmgeschiedenis, het komt wat laat en ongelegen, maar toch besluit ik het een kans te geven. Natuurlijk moet ik eerst uitmaken over welke film ik het nu juist wil hebben en hoe ik het ga aanpakken, daar er geen richtlijnen worden gegeven in de instructies wordt er veel overgelaten aan de schrijver zijn fantasie. Na een paar keer heel het lijstje geziene films overlopen te hebben is mijn oog blijven hangen op de laatste film: Citizen Kane. Ik zorg dat ik een exemplaar in handen krijg en gelukkig geven de weergoden niet veel zon. De popcorn laat ik achterwege en ik nestel me in de zetel voor een dagje Citizen Kane. Licht uit, spots aan, laat de film beginnen.

Wanneer ik de film bekeken heb, blijf ik een beetje met gemengde gevoelens achter. Enerzijds is er het beeldmateriaal zelf, dat ik bijna subliem vind. Anderzijds zitten we met het eigenlijke verhaal dat mij persoonlijk, door zijn structuur, minder aanspreekt.

Maar laat ik bij het begin beginnen. Citizen Kane vertelt het verhaal van krantenmagnaat Charles Foster Kane. Bij aanvang krijgen we een blik op zijn vervallen landgoed ‘Xanadu’ waar we de landmeester zelf op zijn sterfbed vinden. Een glazen sneeuwbal valt uit zijn hand en met zijn laatste adem vormt hij het woord ‘Rosebud’.  Daarna krijgen we een nieuwsbericht dat ons een deel over het publieke leven van Kane onthult. Maar het verhaal achter de man blijft onbekend. Verslaggever Jerry Thompson wordt er door filmjournaalproducent Rawlston op uit gestuurd om uit te vinden wat dit laatste woord betekent, in de hoop meer te weten te komen over wie de man Kane nu eigenlijk was. Thompson gaat op bezoek bij familie, vrienden en collega’s van Kane en ontrafelt via interviews bij verschillende personen meer en meer over het leven van Kane.

De film dateert uit 1941 en werd geregisseerd door de controversiële Orson Welles (1915-1985), welke eveneens de rol van Kane voor zijn rekening neemt. Na een aantal jaren radiowerk en het vormen van zijn eigen theatergezelschap ‘The Mercury Theater’ kreeg Welles in 1939 een contract bij RKO pictures. Hier kreeg hij de ongeëvenaarde carte-blanche mogelijkheid om eender welke film te maken die hij wilde, dit werd Citizen Kane.

Het scenario zou hij samen schrijven met Herman J. Mankiewicz. De geruchtenmolen draait echter dat Welles nooit één woord aan het scenario zou geschreven hebben en het volledige werk van de hand van Mankiewicz komt. Beiden ontkennen dit echter en beweren dat het uiteindelijke script door Welles is samengesteld uit twee afzonderlijke scripts respectievelijk door Welles en Mankiewicz geschreven.

Wanneer ik het script naast de film leg is het eerste wat me opvalt dat er, vooral in de introscènes, serieus verschoven en geknipt is van het scenario naar de uiteindelijke film. Het verhaal zelf wordt verteld aan de hand van flashbacks waarbij het leven van Kane wordt blootgelegd bekeken door de ogen van verschillende mensen uit zijn naaste omgeving. Met deze manier van vertellen gaat Orson Welles radicaal in tegen de traditionele vertelstructuren van het toenmalige Hollywood. Persoonlijk heb ik een beetje problemen met deze manier van vertellen. Naar mijn gevoel raak je zo minder betrokken bij het verhaal, en ik ben niet een zodanige voorstander voor het gebruik van interviews voor het vertellen van een fictief verhaal. Anderzijds wordt zo het verhaal hier wel op gang getrokken. Het vreemde is misschien wel dat Thompson op het einde zijn zoektocht naar het woord Rosebud volledig opgeeft, het lijkt wel of dit enkel een reden is om het verhaal te starten en de eigenlijke betekenis van het woord en niet toe doet. Als kijker krijg je op het einde wel nog mee waar het allemaal om draait. Het blijkt de slee te zijn uit Kane zijn kindertijd. Wie daarmee teleurgesteld achter blijft van: ‘het is maar een slee’ begrijpt het volgens mij niet helemaal. De slee staat symbool voor zijn verloren kindertijd. Ergens in het begin van de film zien we de zesjarige Kane met zijn slee spelen, hij ziet er heel gelukkig uit. Het is bijna een idyllisch plaatje. Wanneer hij echter door zijn moeder wordt weggestuurd om ondergebracht te worden bij een voogd, Mr. Thatcher, duwt de kleine Kane Thatcher weg met zijn slee. Dit is volgens mij het symbool dat hij wil ingaan tegen de veranderingen die hem boven het hoofd hangen en in zijn onbezorgde jeugd wil blijven hangen. Wanneer hij toch meegenomen wordt zien we nog een aantal beelden van de slee die meer en meer ondergesneeuwd geraakt, alsof het vanaf nu altijd gaat blijven sneeuwen. De sneeuwbal in de hand van de stervende Kane verwijst hier eveneens naar. En dat is ook de tijd die Kane waarschijnlijk altijd gemist heeft, zijn onbezorgde kindertijd. Bovendien zegt zijn moeder voor zijn vertrek ‘je zult niet eenzaam zijn Charles’ en dat is nu net wat hij ondanks alles wel heel zijn hele leven is geweest. Het belang van de slee wordt nogmaals onderstreept wanneer Kane een nieuwe slee als kerstcadeau bij Thatcher onder de boom vindt. De latere woorden van Bernstein illustreren dat Thatcher een man is die niets anders kent dan geld in zijn leven en vertelt ons veel over de verdere opvoeding die de jonge Kane heeft gehad.

Sommigen beweren dat Welles meer aandacht heeft besteed aan het technische werk dan aan het inhoudelijke. Na het lezen van het scenario ben ik hier niet volledig mee akkoord, daar de figuur van Kane zeer goed is uitgewerkt en men toch wel een zekere opbouw heeft waarbij men vertrekt vanuit zijn jeugd tot aan zijn sterfbed. Het is mijn inziens meer een kwestie van: je bent voor of tegen deze manier van vertellen. Bewijs daarvan is eveneens de Academy Award die Welles en Mankiewicz in 1942 gewonnen hebben voor het beste script. Hoe je het ook draait of keert Welles heeft met deze film zeker een compleet nieuwe manier van vertellen aan het licht gebracht en vele toekomstige filmmakers geïnspireerd. Het geheel doet me onmiddellijk denken aan onze eigenste Ben X die zijn verhaal ook via interviews brengt, maar of Balthazar zijn mosterd bij Citizen Kane gehaald heeft is mij onbekend. Ik kan enkel zeggen dat ik bij het zien van Ben X datzelfde ietwat wrange gevoel had dan bij het bezien van Citizen Kane. Nu ik het verhaal verder gelezen en geanalyseerd heb en de film in detail bekeken begin ik toch een beetje te twijfelen aan mijn eerste oordeel. Maar helemaal moeten toegeven dat ik de verhaalstructuur misschien toch wel goed vind gaat me, als vrouw zijnde, toch een stapje te ver.

Maar niet enkel door zijn vertelstructuur is Citizen Kane uniek voor zijn tijd, technisch gezien is deze film eveneens een hoogstandje. Voor het camerawerk benaderde Welles de al eerder bekroonde Gregg Toland. Toland werkte speciaal voor Citizen Kane de techniek van deep focus verder uit. Deze techniek zorgt ervoor dat zowel voorwerpen op de voorgrond, in het midden en op de achtergrond tegelijkertijd scherp in beeld te zien zijn. Toland verklaart dat hij dit deed door het juiste gebruik van de cameralenzen. Maar eveneens de belichting speelt een rol voor een goede weergave van de deep focus techniek. Toland had deze techniek zo geperfectioneerd dat de film gezien wordt als een pionier op het gebied van deep focus.

De film zelf is vooral samengesteld uit lange takes, die via verschillende montagetechnieken aan elkaar worden geplakt. Soms wordt er in de actie gemonteerd, dan weer gaat men via een overvloeier van het ene beeld naar het andere, dan is er weer gemonteerd op de dialoog. Zelfs in de weergave van de flashbacks van de verschillende personen bevat de film geen constante. Wanneer Thompson in de bibliotheek de memoires van Thatcher doorleest worden we door een sneeuwbui meegenomen naar het verleden. Via een overvloeier komen we terug in de bibliotheek terecht. De gedachten van Bernstein trekken ons via een overvloeier in het verleden en we komen via een zelfde overvloeier terug in de sofa van  Bernstein terecht. Vervolgens gaan we op bezoek bij zijn vriend Leland. Deze flashback overgang is de meest opmerkelijke in de gehele film. Bij de terugblik naar het verleden blijft de persoon van Leland een tijdje links in beeld hangen en vervaagt langzaam alsof we door zijn ogen in het verleden kijken. Via deze zelfde techniek worden we ook weer teruggetrokken naar het heden. De tweede flashback die vanuit Leland vertrekt wordt dan weer gewoon via een overvloeier gestart en eindigt opnieuw via een overvloeier. De voorlaatste terugblikken die we krijgen zijn die via zijn tweede vrouw Susan welke vertrekken vanuit een overvloeier waarbij haar gezicht een iets langer blijft hangen dan bij andere overvloeiers het geval lijkt te zijn, terugkomen doen we wederom via een overvloeier. Als laatste krijgen we een terugblik door het oog van de butler. Deze overgang is wederom opmerkelijk daar een papegaai in het beeld verschijnt en wegvliegt en zo het beeld vrijmaakt. Opvallend is hierbij dat het oog van de vogel ongevuld is. Men kan zich afvragen of dit een technische fout is of dat het de bedoeling is om aan te geven dat we door het oog van de vogel naar de volgende beelden gaan kijken. Ik denk dat dit vooral een interpretatie van de kijker zelf is, daar er nergens enige uitleg van Welles zelf over terug te vinden is. Via een overvloeier worden we terug naar het heden gebracht. Wat mij verder nog opvalt aan de flashbacks is dat het verhaal zich gewoon verder ontwikkelt eender vanuit welk personage we terugblikken in het verleden. Het is wel zo dat vooral de tijd die Kane met het personage heeft doorgebracht wordt belicht, maar het is niet zo dat het verhaal telkens vanuit het oogpunt van het personage wordt verteld. De flashbacks worden telkens vanuit eenzelfde standpunt verteld eender door wie zijn ogen we naar het verleden terugblikken.

De film is vooral samengesteld uit medium shots, long shots en extreme long shots, close ups en extreme close ups komen minder voor en zijn meestal om overgangen te maken (memoires van Thatcher, de lamp die de overgang maakt naar Susan na haar zelfmoordpoging). De beeldkaders zijn één voor één ronduit prachtig. En het lijkt me dat de setdressers een enorme karwei hebben gehad met het samenstellen van de verschillende sets of dat er veel gewerkt wordt met miniaturen (wat ik niet echt heb teruggevonden). Wat wel opvalt in de beeldvoering is dat er regelmatig gebruik wordt gemaakt van reflecties zijnde die van Bernstein in de tafel terwijl hij zijn verhaal vertelt, die van de verpleegster in het glas van de sneeuwbol wanneer zij de kamer van de zonet overleden Kane binnenkomt, de danseressen in het raam terwijl Bernstein en Leland in gesprek zijn en een prachtige reflectie, vind ik persoonlijk, die wanneer Kane net de kamer van Susan vernielt heeft na haar vertrek en hij gebroken de hal inwandelt. Daarbij passeert hij een spiegel in een boog ingewerkt hierbij zien we zijn reflectie een paar maal weerkeren in de spiegel. Er wordt trouwens wel meer gebruik gemaakt van deze diepgang. Wanneer Susan hem verlaat en de deur uitwandelt, zien we verschillende deuren in het kader die in de verte steeds kleiner en kleiner worden en de afstand tussen hem en Susan steeds groter maken.

Voor het in beeld brengen van de verschillende karakters wordt er eveneens een onderscheid gemaakt tussen de verschillende personages. Machtige personen zoals Kane en Leland worden voor een groot deel vanuit een lage hoek gefilmd zodat ze groter en imposanter overkomen. Zwakkere personen als Susan worden vanuit een hogere hoek in beeld gebracht zodat het lijkt alsof er op deze personen wordt neergekeken. De figuur van Thompson komt nooit echt duidelijk in beeld. We zien hem enkel van op de rug of over zijn schouder en hij zit altijd in het duister. Dit is speciaal zo gedaan om van Thompson geen eigenlijk karakter te maken, hij is de onderzoeker, de personificatie van de zoektocht naar de waarheid achter de figuur Kane. Bij het in beeld brengen van de figuur van Thatcher zien we een aantal maal een merkwaardig feit: Thatcher die rechtstreeks in de cameralens kijkt alsof hij de kijker wil afschrikken. Daarbij voelen de meeste scènes waar hij in voorkomt ook koud aan: sneeuw bij zijn introductie, de bibliotheek is door het veelvuldige marmer en de sfeer ook niet warm en hartelijk te noemen en dan hebben we nog niet gesproken over de koele secretaresse die Thompson onthaald.

Voor het monteren van de film schakelde Welles de hulp in van Robert Wise. Om het filmjournaal, gezien na de dood van Kane, er korrelig oud uit te laten zien, kwam Wise op het idee om de opnames over een stenen vloer te slepen en hem door een doek, gevuld met zand en stenen, te halen. Dat dit een gedateerd resultaat geeft kan je zelf zien in het eindresultaat. In de montagekamer was niet iedereen hier gelukkig mee en werd er zelfs gevraagd naar een goede kopie van het origineel daar wat ze in handen hadden niet bruikbaar was door beschadiging.

Buiten het verhaal en de technische uitvoering ervan is Citizen Kane eveneens uniek in het ‘tot leven wekken’ van de karakters. Welles zelf zat soms uren aan een stuk in de grimeerstoel om omgevormd te worden naar het levensjaar waarin zijn karakter zich bevindt. Ten tijde van Kane werd dit bereikt door de combinatie van make-up, kleding, vernuftige snufjes en belichting. In een interview verklaart Welles, tussen twee trekken aan zijn sigaar door, dat hij er in het echte leven nooit zo goed heeft uitgezien als de jonge Kane. Wat de vernuftige snufjes betreft zijn enkele voorbeelden dat Kane strategisch geplaatste tape op zijn gezicht droeg om een soort facelift te krijgen, het personage van Leland draagt, wanneer hij als oude man in beeld verschijnt, in melk gedoopte contactlenzen om zijn ogen ouder te laten tonen. Zelf vind ik de transformatie van de jonge naar de oude Kane zeer geloofwaardig en gezien het tijdperk verbluffend. Als men in acht neemt dat dit vandaag de dag uren, dagen, maanden werk en simulaties aan een computer vereist (cfr The Curious Case of Benjamin Button) kan ik er enkel nog meer respect voor opbrengen. Misschien zijn we minder creatief geworden, of technisch verwend of beperkt de weergave in kleur ook wel deels onze mogelijkheden.

Ondanks zijn uniek karakter is Citizen Kane nooit een echte hit geworden in zijn tijd. En dit was niet enkel te wijten aan het feit dat het te vernieuwend was voor het toenmalige Hollywood. Een groot deel van zijn falen kan worden verhaald op de nek van William Randolph Hearst. Deze, in 1863 geboren, invloedrijke krantenmagnaat herkende in Charles Foster Kane een weinig vleiende beschrijving van zichzelf. Hearst wilde op alle manieren vermijden dat Citizen Kane een succes werd bij de bevolking. Eerst bood hij de RKO-baas aan de kosten van de film te vergoeden in ruil voor de negatieven, zodat hij deze kon vernietigen. Dit werd hem echter geweigerd en vervolgens zorgde hij voor een boycot van de film. Alle kranten en radiostations die onder zijn macht vielen werden verboden om de film te noemen of advertenties te plaatsen. Mede door deze boycot werd Citizen Kane geen succes in de bioscopen en beschouwd als een flop. Het gevolg hiervan is dat Welles nooit meer de artistieke vrijheid zal krijgen zoals hij die kreeg bij het maken van Citizen Kane. Welles zelf heeft altijd ontkend dat hij het verhaal gebaseerd heeft op het leven van Hearst en is het feit dat hij nooit een tweede kans heeft gekregen blijven betreuren. De meeste niet aan Hearst verbonden kranten vonden Citizen Kane echter een meesterwerk en hij werd dan ook bekroond met negen Oscarnominaties maar won slechts één Academy Award, zoals eerder aangehaald, voor het beste scenario. Na 1942 raakte de film in de VS in de vergetelheid om pas in 1946, na de Tweede Wereldoorlog, terug op te duiken waarbij hij in verscheidene Europese landen werd uitgebracht. In Europa, meerbepaald in Frankrijk, was men zeer onder de indruk van de film en stilaan kreeg hij weer wereldwijde aandacht. Tegenwoordig prijkt hij op vele lijstjes van beste film ooit, beste scenario aller tijden enz.

Of je hem nu goed vindt of slecht feit is dat Citizen Kane een meesterwerk is voor zijn tijd en een serieuze vernieuwer is op verschillende fronten. En samen met Welles betreur ik het feit dat hij niet meer kansen heeft gekregen om zijn talenten te tonen na het maken van deze film. Want met het tekenen van het contract bij RKO heeft hij tegelijkertijd gezorgd voor zijn opkomst en ondergang, zodat hij nooit meer ten volle heeft kunnen bewijzen wat voor een briljante filmmaker hij was.