'De Texanen zijn trots op hun executies en doodstraffen'

Marjan Cochez schreef een boek over het leven zoals het (voorlopig nog) is op 'death row'

'De Texanen zijn trots op hun executies en doodstraffen'

Al vijftien jaar correspondeert de Vlaamse Marjan Cochez (31) met Daryl Wheatfall, een zwarte man die al twintig jaar op zijn executie wacht in Texas. Wheatfall, zo blijkt uit tal van gegevens, zit onschuldig in de cel. Cochez schreef een boek over de zaak, en over andere gerechtelijke blunders en wreedheden op de Amerikaanse 'death row'.

Door Barbara debusschere

Bijna was het zover. Bijna had een Amerikaanse officiële staatsinstantie voor de allereerste keer toegegeven dat er een onschuldige was geëxecuteerd. In 2004 kreeg Cameron Todd Willingham in Texas de dodelijke injectie, omdat hij zijn drie dochters zou hebben vermoord door zijn eigen huis in brand te steken. Tijdens zijn laatste uren op de dodengang deden Willingham en zijn advocaten nog verwoede pogingen om een nieuw wetenschappelijk rapport onder de neus te duwen van George Perry, de gouverneur van Texas. Dat rapport toonde onomstotelijk aan dat van brandstichting geen sprake was geweest. Tevergeefs.

Een onderzoeksrapport van een journalist van The New Yorker zorgde voor zoveel ophef dat Perry alsnog een commissie aanstelde, die de zaak nog eens moest uitvlooien. Vorige week vrijdag ontsloeg Perry de drie belangrijkste leden van zijn commissie. Niet omdat ze hun werk niet goed deden, zeggen antidoodstrafactivisten, maar omdat ook zij de onschuld van Willingham leken te zullen bewijzen.

"Die uitkomst beviel Perry niet, want het zou hem politieke schade berokkenen", zegt Marjan Cochez. "De zaak zit nu weer voor onbeperkte tijd in de diepvriezer."

Welkom in Texas, de Amerikaanse staat die sinds 1976 al 441 mensen executeerde en waar Huntsville, de plek waar de meeste executies in heel Amerika worden voltrokken, passanten onthaalt met de boodschap 'Welcome to the city of Old Sparky'. Old Sparky is de elektrische stoel waarop tot 1964 in totaal 361 mensen een erg pijnlijke dood stierven.

Een kleine vergissing

"In Texas botste ik op een soort trots over de executies en terdoodveroordelingen die er al jaren plaatsvinden", zegt Marjan Cochez. Jaarlijks trekt de 32-jarige Belgische naar de staat met de moorddadige reputatie. Ze doet dat voor Daryl Wheatfall, wiens lot ze zich al bijna haar halve leven aantrekt. "Aanvankelijk durfde ik niet. Ik was 16, betrokken bij Amnesty International en het was al heel wat voor mij dat ik de stap zette om met een ter dood veroordeelde te corresponderen. Je bouwt een band op, terwijl je beseft dat het elke dag gedaan kan zijn. Maar in 2002 kreeg ik een beurs en vloog ik naar Texas."

De eerste confrontatie met death row was ongemeen hard. Ze trof haar pennenvriend in een piepkleine cel, waar het 's winters vroor en 's zomers 40 graden kon worden. Wheatfall moest zich telkens als hij zijn cel verliet volledig uitkleden en zijn testikels ter controle opheffen.

Al sinds zijn 26ste had Wheatfall in dagelijkse angst geleefd. Hij vertelde Cochez hoe hij geslagen en geschopt werd door bewakers en hoe hij 40 messteken kreeg van een medegevangene omdat hij gezien had hoe die als lid van een Mexicaanse bende een drugshandeltje runde in samenwerking met het personeel. Als straf werd Wheatfall twee jaar in totale isolatie opgesloten. Het wettelijke maximum daarvoor is vijftien dagen.

Soms werd hij vergast. Bij die vrij gebruikelijke praktijk op de Texaanse dodengang stappen vijf bewakers op de gevangene af, in een uitrusting als die van American footballspelers en gewapend met pepperspray, een gummiknuppel en een gasmasker. De gevangene wordt met de pepperspray tijdelijk verblind, waarna bijtend chemisch gas in de cel gelost wordt. Het doet je braken en geeft brandwonden.

Het was slikken voor de prille twintiger uit Kessel-Lo. Maar ze gaf niet op, organiseerde petities en persacties om aandacht te vragen voor het lot van de man. Als Daryl Wheatfall, wiens zaak al vijftien jaar geblokkeerd zit in de beroepsprocedure, vandaag niet gek wordt in zijn hok van twee meter op drie, dan is dat mede dankzij het werk dat Cochez sinds 2004 verricht.

"De man wist nergens van", vertelt ze. "Hij was ter dood veroordeeld, maar had niet eens kopieën gekregen van de procesverslagen, hoewel dat een basisrecht is. Ik ben zelf met moeite aan die 4.000 pagina's geraakt. Terwijl ik eerder altijd vraagtekens bij zijn onschuld had geplaatst, wist ik nadat ik alles had doorgeploegd zeker dat Daryls schuld niet bewezen is."

DRONKEN ADVOCATEN

Wheatfall zit op de dodengang omdat hij, samen met een tweede dader, een bejaard koppel en hun zoon zou hebben neergeschoten. De oudjes stierven, de zoon overleefde. Vandaag zit de zaak al vijftien jaar muurvast in de beroepsprocedure. Er is geen enkel fysiek bewijs gevonden van Wheatfalls schuld. Het enige waarop zijn doodstraf is gebaseerd, zijn de op alle vlakken krakkemikkige getuigenissen van de zoon en van de andere verdachte. Zij pasten hun verklaringen respectievelijk vier en vijf keer aan.

De tweede verdachte, een zekere Henry Terell, werd als eerste opgepakt en leidde de politie naar Wheatfall. Hij verklaarde aanvankelijk dat hij niets met de moord te maken had, maar sloot een deal met de openbaar aanklager om zelf aan de doodstraf te ontsnappen. In ruil voor zijn getuigenis kreeg hij 50 jaar cel. Terell moest zijn getuigenis wél goed instuderen.

Marjan Cochez: "Ik had in de wachtzaal van het gerechtsgebouw gezien én gehoord dat de openbaar aanklager Terell op het hart drukte dat hij zeker moest zeggen dat hij Daryl zag schieten. Ze deed zelfs de bijbehorende bewegingen voor."

Ook de getuigenis van de zoon was gebaseerd op een deal. De man had er zelf net een celstraf op zitten, en er was cocaïne bij hem gevonden tijdens het moordonderzoek. In ruil voor een getuigenis tegen Daryl liet de politie hem verder met rust, hoewel hij nog tien jaar probatie had gekregen.

De openbaar aanklager zorgde er ook voor dat de jury niets te weten kwam over de twee alibi's van Wheatfall - zijn buurvrouw en zijn vriendin hadden hem op het moment van de moord gezien - en dat een andere verdachte, die erg op Wheatfall lijkt en die door iedereen in de buurt was aangewezen, nooit verhoord werd.

Een van de advocaten in de zaak was zo kapot van alle fouten en manipulaties dat hij zelfmoord pleegde. Cochez op haar beurt werd vooral kwaad en wou de zaak uitklaren. Omdat hij arm was, had Wheatfall duidelijk slechte pro-Deoadvocaten gekregen. "In vele zaken van ter dood veroordeelden botste ik op dronken of slapende advocaten", zegt Cochez. "Sommigen werden later geschorst wegens drankmisbruik."

DODELIJKE WET

Met zoveel elementen in zijn voordeel kon de zaak vast wel rechtgezet worden in de beroepsprocedures op staats- en federaal niveau, dacht Cochez. Ze botste tegen een enorme muur: de 'Anti-Terrorism and Effective Death Penalty Act', of AEDPA. Bill Clinton introduceerde de wet ten tijde van het proces van Timothy McVeigh, de 'Oklahoma bomber', met als bedoeling de man versneld terecht te stellen. Cochez vraagt zich af of Clinton ooit heeft beseft "wat voor gruwelijke effecten zijn wet heeft op talloze mensen op de dodengang".

De AEDPA bepaalt dat in de beroepsprocedure geen enkel nieuw element mag worden aangebracht dat op het moment van het proces in eerste aanleg niet bekend had kunnen zijn. Er moet ook worden bewezen dat een grondrecht is geschonden, bijvoorbeeld doordat bewijs werd achtergehouden voor de verdediging of doordat de beklaagde een slechte advocaat had tijdens zijn initiële proces. Beide zaken komen veelvuldig voor, zo blijkt uit Cochez' boek.

Bovendien moet worden bewezen dat de nieuw gevonden informatie de uitkomst van het initiële proces zou hebben beïnvloed, met andere woorden, dat de jury anders zou hebben geoordeeld als zij over die informatie had beschikt. "Hoe bewijs je dat in hemelsnaam? Wanneer voor de inwerkingtreding van AEDPA werd aangetoond dat een grondrecht werd geschonden, was dat op zich voldoende voor een federale rechtbank om een herziening van het proces te gelasten. Dat behoort nu voorgoed tot het verleden."

Ook de termijnen waarbinnen je een federaal beroepschrift mag indienen, werden door de AEDPA ingekort. Dat zorgde bij sommige advocaten voor heel wat verwarring, waardoor beroepsschriften soms na de verstreken termijn werden ingediend en niet meer werden aanvaard door een federale rechtbank. Een rapport, verschenen in april van dit jaar, toont aan dat zeker negen ter dood veroordeelden in Texas hun federale beroepsrechten ongedaan zagen maken, enkel omdat hun advocaten niet de juiste termijnen hadden gehanteerd.

Cochez: "Concreet betekent dat bijvoorbeeld dat Gary Graham geëxecuteerd werd, hoewel zijn advocaten in beroep konden aantonen dat drie ooggetuigen bevestigden dat hij het niet was. En dat de man twee alibi's had."

'TOUGH ON CRIME'

Cesar Fierro, die al 28 jaar op de dodengang zit, is zijn leven kwijt door procedureregels. Het document waarin kon worden aangetoond dat zijn schuldbekentenis met geweld werd afgedwongen, werd net te laat ingediend. Ondertussen is Fierro, die perfect gezond en meer dan waarschijnlijk onschuldig was, krankzinnig geworden in zijn cel.

In Cochez' boek wemelt het van de verhalen over veroordeelden die waarschijnlijk net zo schuldig zijn als Wheatfall of van wie de onschuld zwart op wit is aangetoond, maar die door techniciteiten, slapende, blunderende of dronken advocaten gedood worden. "Ter dood veroordeeld worden", zegt Cochez, "is in de VS hetzelfde als getroffen worden door de bliksem."

Vriendjespolitiek, racisme en doelbewuste manipulaties door openbaar aanklagers en rechters zijn schering en inslag, want 'tough on crime' is dé manier om carrière te maken in het Texaanse rechtssysteem.

Om toch maar snel een veroordeling te krijgen, hield de openbaar aanklager in de zaak van Kerry Max Cook DNA-bewijzen achter voor de verdediging, werden getuigenissen gewijzigd en gemanipuleerd en strafverminderingen beloofd. In de staat Illinois, zo toont onderzoek aan, zijn al 46 mensen geëxecuteerd enkel op basis van een 'jailhouse snitch', een medegevangene die een verklaring aflegt in ruil voor strafvermindering.

Opvallend bij dat alles is dat, zoals met de doofpotoperatie van Perry, misstanden niet aangepakt worden. En als dat wel zo is, dan toch net niet in Texas. Een zekere luitenant Burges, die mensen verklaringen deed afleggen met folterpraktijken, moest daar nooit verantwoording voor geven. Forensisch psychiater James Grigson, alias Doctor Death, die 30 jaar lang erg twijfelachtige profielen opstelde van misdadigers en uiteindelijk werd geschorst, kon in Texas wel aan de slag blijven.

Ook het Crime Labschandaal, waarbij vastgesteld werd dat dozen vol bewijsmateriaal twintig jaar lang fout gelabeld werden, vond plaats in Texas. De zaak sloeg in als een bom, maar op de oproep van de hoofdcommissaris om op basis van die vaststelling alle geplande executies stop te zetten, werd niet ingegaan.

Wat dan met de jury, de kern van het democratische rechtssysteem, die toch onbevangen tegen zulke zaken moet aankijken? "In vele processen zie je dat die mensen niet alle elementen te horen krijgen", zegt Marjan Cochez. En in Texas hebben beklaagden altijd meer kans op een conservatief Republikeinse jury. Want hoewel de Amerikaanse wet verbiedt een jurylid te wraken enkel op basis van het feit dat hij of zij tegen de doodstraf is, trekt men zich daar niets van aan in Texas.

ER IS HOOP

De kans dat Daryl Wheatfall aan de executie zal ontsnappen is erg klein, hoewel het ontstellend duidelijk is dat de bewijzen tegen hem twijfelachtig zijn. Maar ondanks het lot van haar vriend, is Cochez niet onverdeeld pessimistisch. "De evolutie is positief. De doodstraf bestaat nog altijd in 37 van de 50 Amerikaanse staten, maar de roep om ze af te schaffen wordt nu wel heel erg luid."

Dat heeft te maken met de invoering van 'life without parole', de optie van effectief levenslange opsluiting die jury's meer en meer verkiezen. En met de schandalen die steeds meer in de pers uitlekken, zoals het verhaal van Tod Willingham en dat van Romell Broom. Bij Broom moest een verpleegster twee uur lang zoeken naar een ader om de dodelijke injectie in te spuiten. De man schreeuwde het uit van de pijn en moet nu wachten op een volgende poging.

Maar misschien heeft Broom geluk. Misschien kan hij aan de dood ontsnappen, doordat bij de publieke opinie een ultiem argument begint te spelen. Het lijkt weinig logisch maar het is onbetwistbaar zo: de doodstraf kost onwaarschijnlijk veel geld. Dat komt onder meer doordat de beroepsprocedures zo lang aanslepen. In Florida kost de praktijk 34,7 miljoen euro per jaar per gevangene meer dan als geopteerd was voor een levenslange celstraf. In Texas is het 2,3 miljoen dollar, zowat drie keer meer dan een levenslange celstraf. Antidoodstrafactivisten klampen zich vandaag vast aan die cijfers. Als het om geld gaat, wordt er wél geluisterd. Zelfs in Texas.