In de katholieke traditie is Aswoensdag het begin van de veertig dagen durende vastentijd, die loopt tot Paaszaterdag (of Stille Zaterdag). Omdat in de kerk op zondagen niet werd gevast, bepaalde Paus Gregorius de Grote (590 604) dat de veertigdagentijd voortaan 46 dagen voor Pasen moest beginnen. Zo bleven er, na aftrek van de zondagen, tot Pasen 40 werkelijke vastendagen over. Door de bepaling van Gregorius de Grote ving de veertigdaagse Vasten voortaan aan op een woensdag: Aswoensdag. De laatste zondag voor Pasen is Palmzondag.
Op Aswoensdag is er in de kerk een viering, waarbij een askruisje op het voorhoofd wordt gegeven. Deze as is het overblijfsel van verbrande (gewijde) palmtakken, die het jaar daarvoor gebruikt werden voor de viering van Palmzondag. De blijdschap om Jezus toen wordt nu het fundament van de inkeer. Christenen beseffen in dit teken waar zij naartoe willen: naar Jeruzalem, een nieuwe stad.
Dit kleine ritueel van het askruisje wordt uitgevoerd om ons aan te sporen tot bezinning, boete en bekering. Aswoensdag zet ons correct op onze plaats in ons bestaan. Zich meer voelen, omdat men maatschappelijk een hogere positie heeft of omdat men intellectueel gezien meer kan, het maakt allemaal niets uit in onze plaats tegenover God en tegenover elkaar. Aswoensdag zet ons correct op onze plaats in ons bestaan, precies daar waar wij tijdens de vasten willen terecht komen.
Aswoensdag is, net als Goede Vrijdag, een verplichte vastendag voor de katholieken. Dit is al zo sinds het Tweede Vaticaans Concilie. Dit vasten houdt in dat alle gedoopten tussen 18 en 60 jaar maar één volle maaltijd mogen nemen op die dag. Wie kan, wordt ook uitgenodigd om op de andere vrijdagen van de vasten en op paaszaterdag te vasten met één volle maaltijd.
De viering van Aswoensdag zoals men die nu kent, is een verkorte versie van de asbestrooiing die in de vroege Middeleeuwen openbare zondaars ten deel viel. Aan sommige zondaars werd, volgens kerkelijk recht of kerkelijk gebruik, een openbare boetedoening opgelegd. Zij werden op Aswoensdag tijdens een indrukwekkende plechtigheid met gewijde as bestrooid. Daarna werden zij door de priester naar de deur geleid en de kerk uit gestuurd. Dit ter vergelijking met Adam en Eva, die vanwege hun zonde uit het paradijs werden verdreven. Tot Witte Donderdag mochten de boetelingen niet meer in de kerk komen en niet meer deelnemen aan de eucharistie. In de 11e eeuw raakte de openbare boetedoening in onbruik. Voortaan kregen alle gelovigen op Aswoensdag een askruisje. Dit kwam voort uit de gedachte dat alle mensen zondigen ten opzichte van God en hun naasten.
De veertigdagentijd of vasten is voor de christenen de periode die begint op Aswoensdag, en is de voorbereiding op Pasen. Deze veertigdagentijd is een periode van bezinning. Men denkt na over hoe men als christen leeft en zijn christen-zijn in de praktijk brengt.
Aswoensdag is, net als Goede Vrijdag, een verplichte vastendag voor de katholieken. Dit is al zo sinds het Tweede Vaticaans Concilie. Dit vasten houdt in dat alle gedoopten tussen 18 en 60 jaar maar één volle maaltijd mogen nemen op die dag. Wie kan, wordt ook uitgenodigd om op de andere vrijdagen van de vasten en op paaszaterdag te vasten met één volle maaltijd. Vlees is bovendien niet toegestaan.
In de tweede eeuw werd het in de Katholieke Kerk gangbaar om ter voorbereiding op Pasen te vasten. In het begin vastten christenen alleen de drie dagen direct voorafgaand aan Pasen. Later werd die periode uitgebreid tot de hele Goede Week. Pas op het einde van de derde eeuw kwam er een periode van veertig dagen voor Pasen als een doorlopende tijd van vasten en boete. Je kan deze veertigdagentijd vergelijken met de veertig dagen die Jezus vastte in de woestijn.
De laatste week van de vasten, de Goede Week, is het hoogtepunt van de vastenperiode. Van deze week is het Triduum, samen met Pasen, de belangrijkste periode in het liturgische jaar. Het Triduum bestaat uit Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Stille Zaterdag. Deze dagen zijn nog sterker dan anders op gebed gericht.
Vroeger werd gedurende de vastentijd in de kerk een hongerdoek opgehangen. Dit doek toont meestal afbeeldingen van armoede in ontwikkelingslanden.
Tijdens de veertigdagentijd worden christenen opgeroepen om soberder te leven. Het kan met wat minder, en dan denken we niet alleen aan het laten van voedsel. Kan het met minder televisie, meer aandacht en tijd voor mekaar in ons gezin of op het werk, minder uitgaan, minder roken of alcohol, thuis eten in plaats van op restaurant, aandacht voor de medemens door bijvoorbeeld ons rijgedrag aan te passen wanneer we met de wagen onderweg zijn, Het zijn maar enkele voorbeelden van hoe we ons leven kunnen aanpassen. Het gaat erom dat wij ons bekeren, eerlijk bekommerd zijn om onze medemens, solidair zijn met de zwakkere medemens. Deze solidariteit met de zwakkere medemens kunnen wij ook uiten in het deelnemen aan acties van Broederlijk Delen.
Wordt vervolgd
Veertigdagentijd (2/2)
Waarom hebben wij een veertigdagentijd nodig ?
Als alles goed gaat, neemt ons verlangen naar God vaak snel af. We groeien geestelijk niet meer. We hebben een woestijnperiode nodig, waarin we meer afstand nemen van alles waar we zo aan gehecht zijn : rijkdom, televisie, consumptie, Ieder voor zich moet uitmaken waar hij of zij het meeste aan gehecht is, en moet zich de vraag stellen : waar kan ik meer los van komen ? Hoe kan in mijn levensstijl aanpassen, zodat ik minder afhankelijk wordt van alles wat me bindt ? Want vaak denken we vrij te zijn, GSM in de hand en met talloze vrienden op facebook. We worden overspoeld met reclame op televisie, radio, kranten en reclamebladen. Er wordt ons wijsgemaakt dat we móeten ontstressen door fitness, de sportclub, een reis, door naar wellness-centra te gaan of naar die leuke fuif of dat concert. Roken staat goed en als je niet elke week uitgaat om eens goed uit de bol te gaan met alcohol, drugs en loeiharde muziek, dan ben je flauw, saai, of niet in. We hollen van hot naar her, fitness, wellness-centrum, weekendje Ardennen, zogenaamd om rust te vinden. Hangen wij niet vast aan een levensstijl die net níet de rust brengt die we eigenlijk zoeken of zo graag willen ? Durven wij neen te zeggen tegen de verleidelijke aanbiedingen van deze wereld en ja tegen de stilte van een kerk of het gebed ?
In de vastentijd wordt ons gevraagd om even na te denken, te bezinnen. We leren relativeren, zodat we beseffen dat het echte levensgeluk daar niet van afhangt. We moeten ook durven in ons eigen hart kijken en zien waar wij zelf kunnen, en vooral willen veranderen. We moeten niet een ander de schuld geven van wat mis loopt. Durven wij nog onszelf bevragen, of lopen we weg in de drukte van alledag ?
De vastentijd is ook dé periode om ons tot God te wenden, Hem te zoeken en Zijn stem te laten spreken in ons hart. Wat vraagt God van ons ? Laten wij Hem toe, zodat Hij ons kan leiden om een beter mens te worden ?
Daarom hebben we een vastentijd nodig. We hebben behoefte aan een bezinningstijd om een stapje terug te doen, uit de sleur van elke dag. We moeten weer even gaan nadenken over ons leven en ons gezin. Dat kunnen we doen door ons iets te ontzeggen, zodat we meer tijd over houden om aandacht te schenken aan ons gezin, aan onze manier van leven, om weer liefdevol met elkaar te kunnen omgaan en minder egoïstisch te zijn. Kunnen wij na deze periode van veertig dagen antwoord geven op deze centrale vraag die God ons stelt : Waar staat uw leven in vergelijking tot waar Ik het hebben wil? Als we meer tijd doorbrengen met God en minder met de aangename kanten van het leven dan zullen ook wij Gods stem horen en erachter komen wat Hij van ons wil. Ook wij zullen de zegeningen in bezit nemen die Jezus ons door zijn kruis al heeft gegeven.
De feestdag van Jozef als Bruidegom van Maria wordt gevierd op 19 maart.
Jozef was de man van Maria en de wettige vader van Jezus. Hij was timmerman te Nazareth. De bijbel vertelt ook dat Jozef een afstammeling was van koning David. We weten vanuit de bijbel niet meer van hem dan hetgeen ons wordt verteld tijdens de kinderjaren van Jezus. Hij wordt vernoemd bij de geboorte van Jezus, op het feest van de Heilige Familie, en ook wanneer hem een engel verschijnt die hem waarschuwt dat hij met Jezus en Maria naar Egypte moet vluchten. In Egypte krijgt hij nogmaals een verschijning van de engel, die hem vertelt dat hij kan terugkeren naar Nazareth.
De laatste keer dat hij in de Bijbel vernoemd wordt, is op het moment dat Jezus 12 jaar oud is, en de Heilige Familie het Paasfeest gaat vieren in de tempel van Jeruzalem. Later wordt hij niet meer genoemd, terwijl Maria nog wel af en toe vernoemd wordt. Mogelijk was hij al overleden toen Jezus optrad.
Jozef wordt in de bijbel beschreven als een gewetensvol man ten opzichte van Maria, en iemand die zich bewust is van zijn vaderlijke plicht tegenover Jezus. Daarom wordt hij gekenmerkt als trouw in zijn verplichtingen tegenover God en de mensen.
Zijn gedachtenis wordt in de liturgie eerst en vooral rond Kerstmis gevierd, bij het feest van de Heilige Familie op 30 december. Dit feest wordt in de kerk gevierd op de zondag na Kerstmis.
In de 15de eeuw komt zijn verering op gang. In het jaar 1621 werd het feest van de HeiligeJozef door de kerk definitief op 19 maart voorgeschreven. De heilige karmelietes Teresia van Avila (1515-1582) en de heilige bisschop Franciscus van Sales (1567-1622) bevorderden de devotie tot Jozef sterk. In 1729 werd op bevel van paus Clemens XI het Jozeffeest verplicht voor de hele Rooms-Katholieke Kerk. In 1870 verhief paus Pius IX Jozef tot patroon van de Kerk. Zijn opvolger Leo XIII wees de maand maart aan als dé Jozefmaand. Hij verleende ook zijn goedkeuring aan een speciale litanie van de heilige. In 1955 stelde paus Pius XII 1 mei in als het feest van Sint-Jozef Arbeider.
De Heilige Jozef is de patroon voor een zalige dood, omdat Jezus en Maria bij hem waren toen hij stierf. Hij is ook de patroon van echtparen, kinderen, christelijke gezinnen, jeugd, wezen, kuisheid, arbeiders, houthakkers, timmerlui, meubelmakers, ingenieurs, begrafenisonder-nemers, opvoeders, uitgestotenen, reizigers en stervenden. Hij is tevens patroon bij oogaandoeningen en hopeloze zaken, tegen bekoringen en woningnood.
In het midden van de vastentijd wijst de liturgie ons op deze heilige als voorbeeld om te volgen en een beschermer om aan te roepen. Hij is een uniek voorbeeld van geloven, gehoorzaamheid en dienstbaarheid.
Hij is een voorbeeld in geloof, omdat hij altijd volledig naar het Woord van God heeft geleefd en ons daardoor een aanmoedigend voorbeeld geeft. Ook wij worden geroepen om zijn voorbeeld te volgen in zijn volledige gehoorzaamheid aan God. Dat is een deugd die tot uiting komt door zijn zwijgen en verborgen leven van hard werken. Hoe waardevol is Jozef voor de hedendaagse mens, die vaak uiterlijk voorkomen, succes, autonomie en een valse individualiteit nastreeft, zaken die werden opgedrongen door de huidige maatschappelijke cultuur. Hoe belangrijk is het echter om de waarden van eenvoud, gehoorzaamheid, respect en de liefde van Gods Wil te herontdekken.
Het leven van Sint Jozef was helemaal toegewijd aan Maria, zijn echtgenote, en aan Jezus, zijn Goddelijke Zoon. Voor de gelovigen is hij daardoor een voorbeeld van dienen, vooral voor diegenen die als taak hebben vader en leider te zijn binnen families, op scholen en in de kerk.
De Aankondiging van de Heer, ook wel Maria-Boodschap genoemd, wordt gevierd op 25 maart. Het is het hoogfeest ter gedachtenis van de aankondiging van de geboorte van Jezus aan Maria. Dit feest valt negen maanden voor de geboorte van Jezus.
De twee verschillende namen voor dit feest tonen dat dit een feest van de Heer is, maar ook een Mariafeest. Bij de benaming Maria-Boodschap staat Maria centraal. Wij herdenken hoe de engel Gabriël aan de maagd Maria verscheen en haar aankondigde dat zij door God was uitverkoren om de moeder van Zijn Zoon te worden. Maria stemt hiermee in.
In de naam Aankondiging van de Heer staat Christus centraal. Dit is de officiële liturgische benaming voor dit feest. Het is ook de juiste en oorspronkelijke benaming en verwijst naar ons heil, dat van Christus komt.
Op veel plaatsen klinkt drie keer per dag het Angelusklokje. Dat roept ons op om het gebed Engel des Heren te bidden. Dit gebed is beter bekend onder de naam Angelus. In het bidden van dit gebed worden wij telkens weer herinnerd aan het mysterie dat wij op 25 maart vieren.
In de 14de eeuw verleende paus Johannes XXII aflaten aan het bidden van het gebed "De engel des Heren" bij de avondklok. In de 15de eeuw werd de klok ook 's morgens geluid en in het begin van de 16de eeuw ook 's middags. In 1513 kreeg deze devotie een pauselijke goedkeuring van Leo X.
Wordt vervolgd
Aankondiging van de Heer (25 maart) (2/2)
HET ANGELUS-GEBED.
De Engel des Heren heeft aan Maria geboodschapt,
en Zij heeft ontvangen van de Heilige Geest.
Wees gegroet, Maria,
Zie de dienstmaagd des Heren,
Mij geschiede naar Uw Woord.
Wees gegroet, Maria,
En het Woord is vlees geworden.
En het heeft onder ons gewoond.
Wees gegroet, Maria,
Bid voor ons heilige Moeder van God,
opdat wij de beloften van Christus waardig worden.
Laat ons bidden.
Wij bidden U, o Heer, stort Uw genade in onze harten,
opdat wij, die door de boodschap van de Engel,
de menswording van Christus Uw Zoon hebben leren kennen,
door Zijn lijden en kruis gebracht worden tot de heerlijkheid
van de verrijzenis, door dezelfde Christus, onze Heer. Amen.
Tijdens de Paastijd wordt het "Angelus" vervangen door het "Regina Caeli"
REGINA CAELI.
Koningin des hemels, verheug u, Alleluia;
Omdat Hij, die gij waardig geweest zijt te dragen, Alleluia;
Verrezen is, zoals Hij gezegd heeft, Alleluia;
Bid voor ons heilige Moeder van God, Alleluia;
Verheug en u verblijd, Maagd Maria, alleluia.
Want de Heer is waarlijk verrezen, Alleluia;
Laat ons bidden.
God, die U gewaardigd hebt door de verrijzenis van uw Zoon,
onze Heer Jezus Christus, de wereld te verblijden,
Palmzondag is de laatste zondag van de vastenperiode. Het is de zondag voor Pasen. Palmzondag is vooral belangrijk als eerste dag van de Goede Week. Op Palmzondag wordt de blijde intocht van Jezus in Jeruzalem gevierd. Op de drempel van het Paasfeest wordt herdacht dat Jezus, gezeten op een jonge ezel, zegevierend door een jubelende menigte werd onthaald. De mensen bedekten de weg voor hem onder meer met de takken van palmbomen. Het 'koningschap' van Jezus en zijn vorstelijke onthaal in Jeruzalem moeten gezien worden in het licht van het Rijk Gods, dat door Lijden en Verrijzenis nabij wordt gebracht.
In de Rooms-Katholieke Kerk wordt Palmzondag gevierd met de zegening van palmtakken. Na de zegening volgt een processie met traditionele gezangen. Deze herinneren aan het volk dat Hosanna riep en Jezus juichend in Jeruzalem binnen haalde. Deze muziek heeft een wat verdrietige ondertoon, omdat die vooruitloopt op Goede Vrijdag, de dag waarop Jezus door dat zelfde volk verstoten wordt. Dezelfde mensen die op Palmzondag Hosanna riepen, zouden kruisig Hem roepen op Vrijdag.
De Liturgische kleur van palmzondag is rood. Dat is in principe de kleur voor de dagen waarop het lijden van Christus centraal staat.
De gewijde takken worden na de viering door de gelovigen mee naar huis genomen, waar ze doorgaans in het kruisbeeld worden gestoken. Christenen zijn ervan overtuigd dat er van de gewijde takken een beschermende werking uitgaat op huis en haard. In sommige plaatsen bestaat nog de gewoonte om ook de akker te 'palmen', door takjes in het midden en in de vier hoeken van het veld te steken. Op Aswoensdag van het volgende kerkjaar worden oude palmtakken meegenomen naar de kerk. Daar worden ze verbrand. Met de as wordt het Askruisje gegeven dat de gelovigen ontvangen als boeteteken.
In het christendom is de Goede Week de naam voor de week die begint op Palmzondag en eindigt op Stille Zaterdag. Het zijn de laatste zeven dagen van de vasten of veertigdagentijd. In deze week worden alle gebeurtenissen herdacht die de kern van het christelijk geloof uitmaken: het lijden, sterven en verrijzen van Jezus Christus. De Goede Week en Pasen zijn het belangrijkste liturgische hoogfeest.
Het lijdensverhaal van Christus staat deze week centraal. Maar daarmee eindigt het niet. Jezus sterft vrijwillig op het kruis. Daarmee zal Hij de weg vrijmaken naar het eeuwig leven bij God, voor allen die in Hem geloven.
Al van in de vierde eeuw wordt deze week door de christen gemeenschap gevierd.
De belangrijkste periode in de Goede Week is het Tridüum: Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Stille Zaterdag.
Op Witte Donderdag wordt het Laatste Avondmaal van Jezus en Zijn apostelen herdacht. We vieren dan dat de eucharistie werd ingesteld.
Op Goede Vrijdag herdenken christenen de kruisiging en de dood van Jezus. De kruisweg wordt dan gebeden en er is een kruisverering.
Op Stille Zaterdag herdenken we de periode dat Jezus in het graf ligt. Er worden die dag ook geen klokken geluid. Het is de rustdag tussen de dood en de verrijzenis.
De Goede Week eindigt tijdens de Paaswake. Die wake vormt de overgang naar de blijde viering van de Verrijzenis op zondag: het eigenlijke Pasen.
Vandaag gedenken we het Laatste Avondmaal. Het is inderdaad de laatste maaltijd die Jezus met zijn apostelen heeft. In de liturgie staan de instelling van de eucharistie en het priesterschap door Jezus centraal.
Het is niet zomaar een maaltijd. Het is de vooravond van het joodse Paasfeest. Jezus en zijn vrienden gedenken hoe het joodse volk ooit door Mozes uit Egypte is bevrijd.
Vóór de maaltijd begint, maakt Jezus nogmaals duidelijk dat machtsverhoudingen, meesterschap en slavernij in zijn visie niet kunnen bestaan. Het gaat hem om dienstbaarheid aan elkaar, om broederschap, waarbij iedereen telt. Hij demonstreert dat op een bijzondere manier. Niet de slaven, maar Hijzelf wast de voeten van zijn leerlingen. Die kijken raar op, want Jezus was toch hun meester. Een meester die de dingen op z'n kop weet te zetten. Meesters worden helpers.
Tijdens deze maaltijd wordt het Jezus duidelijk dat er iemand onder zijn vrienden is die Hem zal verraden. Er zijn mensen die willen dat Jezus wordt opgepakt en gedood. Judas, één van de leerlingen zal hen daarbij helpen. Jezus vertelt dat allemaal tijdens de maaltijd.
Het is dus een bijzondere maaltijd: vooral als Jezus het brood breekt en ronddeelt terwijl Hij zegt dat het Zijn lichaam is. Hij doet dat ook met de beker wijn. Hij wil dat mensen Hem zo blijven herinneren. Tot op de dag van vandaag gebeurt dat, tijdens de Eucharistie. In de vorm van brood en wijn is Jezus dan aanwezig.
Na de maaltijd gaan Jezus en zijn leerlingen de stad uit naar de Olijfberg, waar Jezus tot God zal bidden. Vluchten doet hij niet. Die nacht wordt hij verraden, gevangen genomen en verhoord.
De term Witte Donderdag verwijst naar de gewoonte om alle kruisbeelden en andere beelden met een wit kleed te bedekken. De liturgische kleur van Witte Donderdag is dan ook wit. In de viering van die dag wordt de voetwassing vaak uitgebeeld. Daarbij symboliseren de priesteren twaalf gelovigen Jezus en de twaalf apostelen.
Het tabernakel is bij het begin van de H. Mis leeg en de godslamp gedoofd. Tijdens het Gloria luiden de klokken onophoudelijk. Daarna worden ze niet meer gebruikt tot Pasen. In plaats van de sacristiebel en de altaarschellen wordt een ratel gebruikt. Ook het orgel mag vanaf dat moment niet meer bespeeld worden. Na de communie wordt de ciborie naar een zijaltaar gebracht. Daarmee is de mis beëindigd. Gewoonlijk blijft men dan na de mis nog een tijd in de kerk om met Jezus te bidden en te waken. De hosties worden bewaard en gecommuniceerd op Goede Vrijdag, omdat er op die dag geen consecraties gedaan worden.
Dit is de vrijdag voor Pasen. Christenen herdenken de kruisiging en dood van Jezus. op de heuvel Golgota nabij de stad Jeruzalem. Jezus stierf door de kruisdood, nadat Hij hiertoe was veroordeeld door de Romeinse stadhouder Pontius Pilatus.
Piliatus laat het volk eerst nog kiezen: een moordenaar vrijlaten, of Jezus kruisigen. Pilatus laat Jezus eerst nog geselen. Romeinse soldaten nemen Hem mee naar de binnenplaats van het gerechtsgebouw, zetten Hem een doornenkroon op het hoofd en doen Hem een purperen mantel om. Ze lachen Hem uit en slaan Hem op het hoofd. Pilatus laat hierop Jezus aan het volk zien. Maar wat er met Jezus is gebeurd, is nog niet voldoende voor hen. Hij moet gekruisigd worden, roepen ze. Uiteindelijk geeft Pilatus toe aan de wens van het volk en wast zijn handen in onschuld.
Tussen acht en negen uur s morgens wordt Jezus gekruisigd. Naast Hem hangen twee criminelen. De ene heeft berouw over wat hij misdeed, de ander niet. Rond de middag wordt het donker in heel Israël, tot drie uur s middags. Jezus sterft. De aarde beeft, het voorhangsel in de tempel scheurt.
Tegen de avond gaat Jozef van Arimatea naar Pilatus en vraagt toestemming om Jezus te begraven. Hij wordt in een graf gelegd dicht bij Golgota.
Betekenis
De dood van Jezus en de betekenis van Goede Vrijdag ligt in het offer dat Jezus bracht. Door Zijn dood heeft Jezus de schuld van de zonde betaald en heeft Hij ook het kwade overwonnen.
Hoewel het lijden en de dood van Jezus centraal staan op Goede Vrijdag, spreekt de Kerk toch van Goede Vrijdag. Dat is om er op te wijzen dat Jezus zichzelf opgeofferd heeft ter verzoening van de zonden.
Op vele plaatsen vindt op Goede Vrijdag om drie uur s middags de kruisweg plaats. s Avonds is er een viering met de kruisverering. In de kerken is de godslamp gedoofd, omdat het Lichaam van Christus niet in het tabernakel aanwezig is. Het altaar is op deze dag niet versierd. Er staan geen kruis en kandelaars op en ook hetaltaarkleed is verwijderd.
De liturgische kleur van Goede Vrijdag is rood. Dat verwijst naar het lijden en vergoten bloed van Christus. Goede Vrijdag en Stille Zaterdag zijn de enige twee dagen van het liturgisch jaar waarop geen eucharistie wordt gevierd. De gelovigen kunnen op Goede Vrijdag tijdens de viering met kruisverering wel ter communie gaan. Daarbij worden hosties gebruikt die tijdens de avondmis van Witte Donderdag speciaal voor deze communie op Goede Vrijdag werden geconsacreerd.
Goede Vrijdag is, net als Aswoensdag, een vastendag. Dit houdt in dat alle gedoopten tussen 18 en 60 jaar die dag maar en volle maaltijd mogen nemen. Wie kan, wordt ook op de andere vrijdagen tijdens de veertigdagentijd uitgenodigd om te vasten.
Goede Vrijdag is de droevigste dag van het kerkelijk jaar in het algemeen en van het Paasfeest in het bijzonder. Toch spreekt men van Goede Vrijdag. Dit is omdat de dood van Jezus niet het einde betekende. Op Goede Vrijdag volgt, na de stilte en de rouw van Stille Zaterdag, immers de Paasmorgen, wanneer Jezus verrezen blijkt te zijn. De dood is overwonnen. Niet de dood, maar God, het leven, heeft het laatste woord. Alleen vanuit Pasen gezien is deze vrijdag goed, en is er ook een beginnende vreugde bij alle rouw.
Deze dag gaat over lijden en sterven. Van Jezus, toen, maar ook van zovele anderen in onze tijd. Goede Vrijdag is daarom een dag van rouw en medeleven met al die mensen die lijden. Wie gelooft in de verrijzenis van Christus, kan uit deze dag(en) echter ook een ongelooflijke hoeveelheid troost en bemoediging putten.
Deze dag wordt ook wel Stille Zaterdag genoemd. Het is de laatste dag van de vastentijd en lijdensweek die voorbereidt op het christelijk Paasfeest. Deze dag wordt Stille Zaterdag genoemd, omdat de hele dag de klokken niet luiden, tot aan de Paaswake.
Op deze dag herdenken we de tijd dat Christus dood in het graf lag en er als het ware een stilte in de wereld optrad. Het kruis is nu leeg en in veel kerken is het altaar leeggeruimd. Er liggen en staan geen bloemen, kaarsen of mooie doeken op het altaar.
Op Stille Zaterdag wordt er net als op Goede Vrijdag geen eucharistie gevierd. Het is een dag van stille bezinning die eindigt bij aanvang van de vreugdevolle Paaswake.
Pasen is het belangrijkste christelijke feest in het liturgisch jaar.
Pasen heeft zijn oorsprong in het joodse Pesach. Op dit feest herdenken de joden de uittocht uit Egypte. Christenen vieren met Pasen dat Jezus is opgestaan uit de dood, op de derde dag na Zijn kruisiging.
Pasen is niet zomaar een feest. Aan de dood en verrijzenis van Jezus Christus ontlenen alle Sacramenten en alle overige vormen van lofprijzing en heiliging hun kracht. Het hele Kerkelijk jaar kan gezien worden als ontplooiing van de verschillende aspecten van Pasen.
Gelovigen vieren de toegang tot een nieuw en eeuwig leven. In de viering van Pasen vallen twee belangrijke onderdelen te onderscheiden: de Paaswake in de duisternis van de paasnacht en de dagmis van Paaszondag. De Paaswake is het belangrijkst en wordt doorgaans ook het drukst bezocht.
De Paaswake is één van de oudste onderdelen van de christelijke paasviering. Al in de vroege christelijke Kerk brachten gelovigen de paasnacht wakend door ter ere van de Heer. Met hun wake gaven zij, en geven christenen ook nu nog, gehoor aan een Bijbelse oproep. In het evangelie van Lucas spoort Jezus zijn volgelingen namelijk aan om, tijdens zijn afwezigheid, de lampen brandend te houden en te zijn als mensen die wachten op de terugkomst van hun Heer. Degenen die de Heer bij zijn komst wakend aan tafel vindt, zal hij aan zijn tafel uitnodigen. (zie Lucas 12, vers 35 en verder)
De Paaswake bestaat uit vier onderdelen: de lichtritus, de dienst van het woord, de viering van het doopsel en de eucharistieviering. De Liturgische kleur bij de wake is wit. Wit is de kleur van het licht en zuiverheid, die gebruikt wordt voor alle feesten en gedachtenissen van Christus die niet in het teken van zijn lijden staan.
Wordt vervolgd
Pasen (2/4)
In de Paaswake, die een nachtelijke plechtig viering is, nemen licht en water als symbolen van het nieuwe leven een grote plaats in.
Met Pasen wordt een nieuwe paaskaars aangestoken. Tijdens de paaswake wordt het licht van de paaskaars doorgegeven aan alle aanwezigen in de kerk, die allemaal een kaarsje hebben gekregen. Hierdoor wordt de ruimte langzaam maar zeker meer verlicht.
Daarna wordt het volgende lied gezongen: Laat juichen heel het hemelkoor van englen, laat juichen om die grote Koning, juichen om de overwinning! Laat de trompetten klinken in het rond!
In de lezingen die hierop volgen wordt het verband benadrukt tussen de bevrijding van het volk Israël uit Egypte en de bevrijding van zonden door Christus dood en verrijzenis. Daarbij ontbreekt nooit de lezing van Exodus 14, waarin wordt beschreven hoe God het volk Israël door het water van de Rode Zee leidt, en de Egyptische achtervolgers laat verdrinken.
De belangrijke rol van water tijdens het Paasfeest wordt in de liturgie onderstreept door de zegening van het water tijdens de viering van het Doopsel.
Door het sacrament van het Doopsel begint een mens een nieuw leven in Christus', mogelijk gemaakt door diens overwinning op de dood. Door het doopsel worden nieuwe leden opgenomen in de Kerk en bekeert de Kerk als geheel zich opnieuw tot God. Dit laatste komt in de Paaswake onder meer tot uiting in het hernieuwen van de doopbeloften door alle gelovigen. Na de hernieuwing van de beloften besprenkelt de priester met behulp van een wijwaterkwast alle aanwezigen met gezegend water.
Na de viering van het doopsel wordt tijdens de Paaswake voor het eerst sinds de avondmis van Witte Donderdag de eucharistie weer gevierd. Na de eucharistie breekt Paaszondag aan, de dag die volledig in het teken staat van de verrijzenis, de hoogste waarheid van het christelijk geloof.
Wordt vervolgd
04-04-2010
Pasen (3/4)
De gebeurtenissen van Paaszondag worden niet door alle evangelisten exact gelijk verteld. In grote lijnen komen de verschillende verslagen op het volgende neer. Enkele vrouwen, onder wie Maria van Magdala, gaan op de derde dag na Jezus dood (de vrijdag en de zondag meegerekend) in alle vroegte naar zijn graf. Tot hun verbazing treffen zij een open graf aan. Twee mannen in blinkend witte kleding vertellen dat Jezus is verrezen en dat zij het goede nieuws aan Zijn leerlingen moeten overbrengen. Op weg om dit te gaan doen, komen zij Jezus zelf tegen.
Diezelfde dag nog verschijnt Jezus ook aan zijn leerlingen. Het duurt een tijd voor zij hun ogen durven geloven. Het relaas van Maria van Magdala over het lege graf had hen ook al niet overtuigd, net zo min als een verhaal over een ontmoeting met de verrezen Heer door de Emmaüs-gangers. Pas wanneer Christus zelf zijn doorboorde handen en voeten toont en uitlegt dat wat Hem is overgekomen al in de Schrift werd voorspeld, begrijpen en geloven zij.
De Kerk leert dat de Verrijzenis van Jezus een eenmalig feit is, een machtig ingrijpen van God waardoor Jezus als Zoon Gods openbaar is geworden. De verrijzenis markeert het begin van een geheel nieuwe wereld, waarin de dood in beginsel overwonnen is. De Kerk viert met Pasen dat de verrijzenis van Jezus Christus ook heeft geleid tot de verrijzenis van alle gelovigen.
De dagmis op Paaszondag is minder uitgebreid dan die van de Paaswake . Alles staat nu in het teken van de verrijzenis. Nogmaals wordt de eucharistie gevierd, in het besef dat de Kerk door dit offer, telkens opnieuw, wordt herboren en gevoed.
Met de viering van Paaszondag begint de vijftigdaagse Paastijd. Het is een blijde tijd, waarin de vreugde om de verrijzenis door blijft klinken. Via het feest van de Hemelvaart van de Heer, mondt de Paastijd na zeven weken uit in Pinksteren, het feest van de Heilige Geest.
Wordt vervolgd
Pasen (4/4)
Pasen valt steeds op een andere datum. Hoe komt dat ? Het Concilie van Nicea bepaalde in 325 dat Pasen moet worden gevierd op de zondag na de eerste volle maan in de lente. De lente begint op 21 maart. Pasen zal dus nooit vóór 21 maart vallen, maar valt altijd tussen 22 maart en 25 april.
Nicea maakte een einde aan de zogenoemde Paasstrijd. Die strijd ging om de vraag, of het christelijke Pasen gevierd moest blijven worden op dezelfde dag als het Joodse Pesach. Dat viel samen met de volle maan en kon op iedere dag van de week vallen. Joodse christenen pleitten ervoor om Pesach en Pasen op dezelfde dag te vieren. Het Concilie besloot van niet. Pasen moest, zo oordeelden de concilievaders, altijd op een Zondag vallen, de dag van de verrijzenis van Christus. Vooral niet-Joodse christenen hadden hier voor gepleit.
In 1582 voerde Paus Gregorius XIII een kalenderhervorming door. Die werd door de Orthodoxe kerken niet gevolgd. Zij bleven de Juliaanse kalender volgen, waardoor het begin van de lente, en dus ook de paasdatum, op een andere dag valt dan voor Rooms-Katholieken. Pogingen om de verrijzenis van de Heer op dezelfde zondag te vieren, zijn tot nu toe vruchteloos gebleven.
Op eerste Paasdag houdt de Paus in Rome een toespraak bij de Sint-Pietersbasiliek. Hij geeft ook zijn zege, Urbi et Orbi, en wenst iedereen een zalig Paasfeest in meer dan 60 talen.
Behalve rond Kerstmis is er voor de heilige Jozef speciale aandacht op 19 maart (H. Jozef, bruidegom van Maria) en op 1 mei (H. Jozef, arbeider).
De kerkelijke viering van de heilige Jozef als arbeider is ingesteld in 1955 door paus Pius XII. Deze wilde een christelijke inslag geven aan de dag van de arbeid en riep daarom de heilige Jozef uit tot patroon van de werkenden. St. Jozef, die als timmerman in Nazareth werkte, rechtschapen en betrouwbaar van aard was en zorgzaam voor zijn gezin, kwam ook zeker voor deze functie als beschermheilige van de arbeiders in aanmerking.
Ook daar waar deze 1 mei-viering niet gebruikelijk is, herinnert de herdenking van de heilige Jozef als patroon van de arbeid aan de waarde van de menselijke inspanning voor het dagelijks onderhoud:
De mannen en vrouwen die in hun zorg voor het levensonderhoud van zichzelf en hun gezin een dergelijke aktiviteit aan de dag leggen dat zij de maatschappij een reële dienst bewijzen, kunnen terecht menen dat zij door hun werkzaamheid het werk van de Schepper verder uitbouwen, de belangen van hun medemensen behartigen en door hun persoonlijke toeleg het hunne bijdragen tot de vervulling van het goddelijke plan in de geschiedenis.
(Tweede Vaticaans Concilie, Pastorale Constitutie over de Kerk in de wereld van deze tijd, Gaudium et spes, nr. 34.)
Paus Pius IX heeft de heilige Jozef in 1870 uitgeroepen tot beschermer van de Kerk. De Heilige Jozef is de patroonheilige van de timmerlieden en arbeiders in het algemeen. Verder is hij patroonheilige van België en wordt hij aangeroepen als patroon van maagden, religieuze communiteiten, van het huisgezin, van stervenden en van een zalige dood.
Verder is Jozef patroonheilige van (pleeg)kinderen en de jeugd, wezen, echtparen, opvoeders en christelijke gezinnen. Hij wordt aangeroepen bij hopeloze zaken, bij twijfel, verleiding of andere moeilijke zaken en bij oogaandoeningen. Vanwege de vlucht naar Egypte wordt hij ook aangeroepen tegen woningnood (overnachting in de stal) of voor woningzoekenden, asielzoekers en reizigers. Een flink aantal landen hebben Jozef als landspatroonheilige: België, Korea, Peru, Oostenrijk, Canada, Mexico en Vietnam. Maar ook een aantal steden en streken als Florence, Turijn en het eiland Sicilië.
Vaak is Jozef te zien in ambachtskleding met gereedschap (hamer, werkbank, winkelhaak, zaag, e.d.), of met een mantel, sandalen en Jezus op zijn arm. Hij is vaak een oudere man met baard en een kalend hoofd, met een witte lelie of een bloeiende staf in zijn hand (vanwege de legende). Soms ook met twee duiven, conform de evangelietekst uit Mattheus.
Met Hemelvaart herdenken christenen dat Jezus Christus na Zijn verrijzenis opgevaren is naar de hemel en nu bij God, Zijn Vader is. Vier boeken van het Nieuwe Testament maken melding van Christus Hemelvaart: het Evangelie volgens Marcus, het Evangelie volgens Lucas, de eveneens door Lucas geschreven Handelingen der Apostelen en de brief van de apostel Paulus aan de Christenen van Efeze.
Veertig dagen na Zijn verrijzenis is Jezus opgevaren ten hemel. Zijn apostelen waren bij deze Hemelvaart aanwezig. Hij beloofde hen dat de Heilige Geest hen binnen korte tijd zou komen om hen te helpen en te ondersteunen. De belofte van de Heilige Geest werd tien dagen later, met Pinksteren, vervuld. Door Zijn Hemelvaart maakte Jezus de weg vrij voor de uitstorting van de Heilige geest.
Hemelvaart valt 40 dagen na Pasen. Omdat Pasen altijd op een zondag valt betekent dit dat Hemelvaartsdag altijd op een donderdag valt. Maar het betekent ook dat de datum altijd anders is, omdat ook de datum van Pasen ieder jaar anders is. Maar er is nog meer dat een christen op deze dag wil vieren.
Het is de 40ste dag na Pasen. Met Pasen is Jezus Christus, Zoon van God, verrezen uit de doden. Hij leeft, is niet meer dood. Vervolgens verschijnt Hij vaak aan zijn leerlingen. Zijn leerlingen herkennen Hem aan het "breken van het brood" (de Eucharistie) en door wat Hij de leerlingen vertelt.
Daarvan staan voorbeelden in het Evangelie :
Het Emmaus-verhaal is zo'n beetje een van de meest bekende van deze verhalen.
Zo ook het verhaal van de ongelovige Thomas: pas wanneer hij, nadat Christus verrezen is, de wonden van Jezus (door de kruisiging en de doorboring van zijn zijde) kan aanraken wil hij geloven.
En dan komt het moment dat Jezus definitief naar Zijn Vader in de Hemel gaat. Niet langer verschijnt Hij aan zijn leerlingen. "Terwijl de leerlingen naar boven kijken wordt Hij aan hun zicht onttrokken door een wolk", staat in het Evangelie.
De hemel, het bij God zijn, is het uiteindelijke doel ook van ons leven. Niet in deze 'aardse' tijd, maar na onze dood. Jezus, door de dood heengegaan, heeft een plekje bij God de Vader voor ons bereid. Wij zijn uitgenodigd om daar te komen.
Nu Hij naar de hemel is gegaan heeft Hij voor dit aardse leven de leerlingen destijds, en daarmee ook ons, een Trooster en Helper gegeven. De Heilige Geest, uitgegaan van de Vader en de Zoon, wordt met Pinksteren, de 50ste dag na Pasen, gegeven aan hen die in God geloven en Jezus willen volgen.
Het feest van Hemelvaart dateert uit de 4de eeuw. Het Concilie van Elvira besloot in 310 dat de verheffing van Jezus los van de uitstorting van de H. Geest (Pinksteren) gevierd moest worden. Hemelvaart werd daardoor een zelfstandig feest op de veertigste dag van Pasen.
Dat Hemelvaart op de veertigste Paasdag gevierd wordt, gaat terug op de eerste verzen van de Handelingen der Apostelen van de Evangelist Lucas: "Mijn eerste boek, Teofilus, ging over alles wat Jezus heeft gedaan en geleerd, vanaf het begin tot de dag waarop Hij in de hemel werd opgenomen, nadat Hij aan de apostelen die Hij had uitgekozen, door de heilige Geest zijn opdracht had gegeven. Aan hen heeft Hij veertig dagen lang herhaaldelijk bewezen dat Hij na zijn lijden weer in leven was." (Handelingen 1, 1-3).
Met Pinksteren viert de Kerk de uitstorting van de Heilige Geest over de apostelen, zeven weken na Pasen. Deze gebeurtenis markeert de geboorte van de Kerk.
De naam Pinksteren komt van het Griekse pèntèkostè, dat vijftigste betekent. Het is de laatste dag van de vijftigdaagse Paastijd, die aanvangt op Paaszondag. De Kerk viert met Pinksteren de voltooiing van Pasen door de uitstorting van de Heilige Geest over de apostelen.
Pinksteren is het feest van de inspiratie. Er wordt herdacht dat de leerlingen van Jezus, na de grote teleurstelling en schrik na Jezus' terechtstelling, de inspiratie vinden om Zijn werk voort te zetten, en om Zijn leer verder uit te dragen.
Enige tijd nadat Jezus definitief afscheid heeft genomen van zijn leerlingen, ontvangen zij een enorme kracht om de leer van Jezus verder door te geven aan wie ervoor openstaat. In bijbelse termen spreekt men van 'vervuld worden van de Heilige Geest'. Op afbeeldingen wordt deze inspiratie verbeeld door vlammen boven de hoofden van de volgelingen van Jezus.
De Heilige Geest
Heel belangrijk in onze geloofstraditie is de Heilige Geest. De levensadem van God die ons inspireert en leidt. Het is belangrijk om regelmatig te bidden tot de Heilige Geest. De heilige geest, vaak afgebeeld als een duif, komt veelvuldig voor in de heilige Schrift.
De Heilige Geest is God zelf in Zijn werkzame kracht en kan ook worden gezien als de goddelijke liefdesband tussen God de Vader en Jezus Christus, zijn eniggeboren Zoon. Het Nieuwe Testament verhaalt hoe Jezus door de Heilige Geest gedreven wordt.
Volgens het Evangelie van Johannes belooft Jezus zijn apostelen op de avond vóór zijn lijden en dood dat Hij hen de H. Geest zal zenden. De Geest zal hen voor altijd met Vader en Zoon verbinden, en hen helpen getuigenis af te leggen over de verrezen Jezus. Volgens de Handelingen der Apostelen daalde de Geest uiteindelijk inderdaad op de apostelen neer. Dat gebeurde tijdens het joodse pinksterfeest, zeven weken na Pesach.
Wordt vervolgd
Pinksteren (2/3)
Sjavoeot
Het joodse pinksterfeest heet Sjavoeot. Sjavoeot is Hebreeuws voor Wekenfeest: het feest moet volgens de Wet van Mozes namelijk zeven weken (49 dagen) na Pesach gevierd worden.
Met Pesach herdenken de joden de bevrijding uit Egypte, en met Sjavoeot de openbaring van de Tora op de berg Sinaï. Sjavoeot is feitelijk de bekroning van Pesach: de uittocht van het joodse volk uit Egypte en de weg naar het Beloofde Land wordt bekrachtigd door een godgegeven Wet, waar het volk voortaan naar leven kan.
Bij de christenen is, net als bij de joden, Pinksteren de bekroning van Pasen: de uittocht van Christus uit het dodenrijk die met Pasen gevierd wordt, wordt met Pinksteren bekrachtigd door het goddelijk geschenk van de Heilige Geest.
Lucas beschrijft in de Handelingen der Apostelen hoe de apostelen aan het begin van Sjavoeot in Jeruzalem bijeen zijn. In de tien dagen tussen Hemelvaart en Pinksteren, kiezen de apostelen een nieuwe geloofsgenoot in plaats van Judas Iskariot. Met behulp van loting wordt Mattias aangewezen. Ze blijven bij elkaar in Jeruzalem en bidden om de uitstorting van de Heilige Geest, die Jezus hen beloofd had.
Het wonder van de neerdaling van de Heilige Geest
Lucas schildert de neerdaling van de Geest als een wonderbaarlijke gebeurtenis. Op de ochtend van Pinksteren gebeurde er iets vreemds: er klonk het geluid van een stormwind en er was een verschijnsel van vuur, dat op ieders hoofd brandde. De volgelingen van Jezus konden opeens vreemde talen spreken, die ze nooit geleerd hadden. De mensen uit de buurt hoorden en zagen deze verschijnselen ook en kwamen kijken wat er aan de hand was. Ze dachten eigenlijk dat de discipelen dronken waren, omdat ze zo opgewonden waren en in vreemde talen spraken.
Het wonder mist zijn uitwerking op de buitenwereld, en dan met name op de in Jeruzalem aanwezige buitenlanders, natuurlijk niet. De ervaring van de uitstorting veroorzaakt verbaasdheid en bewondering. Petrus neemt het woord en houdt een lange toespraak, waarin de verrijzenis van Jezus centraal staat. Hij legt uit dat al deze gebeurtenissen voorzegd zijn door de profeet Joel. Hij roept de bijeengekomen menigte op om zich naar Jezus te keren om vergeving van zonden te krijgen. Dat kan wanneer men berouw heeft en men zich laat dopen. Drieduizend mensen laten zich diezelfde dag nog dopen. Hierdoor wordt de eerste christelijke gemeente gevormd.
De theologische betekenis van het taalwonder heeft in ieder geval te maken met de katholiciteit van de Heilige Geest. Katholiek betekent namelijk letterlijk universeel. De Geest, zo wordt met Pinksteren duidelijk, laat zich verstaan aan eenieder die er oor voor heeft. Gods liefde openbaart zich voortaan niet langer aan één volk maar aan alle volken, rassen en talen. De apostelen zijn de vertolkers van de taal van goddelijke liefde en zijn daardoor toegerust om het Evangelie in heel de wereld te verkondigen.
Wordt vervolgd
Pinksteren (3/3)
Geschiedenis van de Kerk
Al vroeg in de geschiedenis van de Kerk wordt het christelijk pinksterfeest op de vijftigste dag van de Paastijd gevierd. Aanvankelijk worden met Pinksteren zowel de neerdaling van de Geest als de Hemelvaart van Jezus gevierd. In 310 besluit het Concilie van Elvira dat de Hemelvaart voortaan als zelfstandig feest gevierd moet worden, en wel op de veertigste dag van Pasen. Pinksteren wordt een zelfstandig feest, geheel gewijd aan de uitstorting van de Geest. Tussen Hemelvaart en Pinksteren ligt dan het Pinksternoveen, waarin voor de werking van de Heilige Geest wordt gebeden.
Sinds het Concilie van Elvira is de viering van Pinksteren in de Kerk steeds rijker geworden. Pinksteren kreeg bijvoorbeeld net als Pasen een Octaaf: een achtdaagse viering. Omdat Pinksteren van oorsprong de afronding is van de vijftigdaagse Paastijd, oordeelde het Tweede Vaticaans Concilie dat het Pinksteroctaaf niet gepast was en besloot het daarom af te schaffen. Wel werd bij de afschaffing de afsluiting van het Pinksteroctaaf, de zogenoemde Drievuldigheidszondag, als Hoogfeest gehandhaafd.
Drie-ene God en de Heilige Geest
De Heilige Geest is de Derde Persoon van de Ene God, naast de Vader en de Zoon, zo geloven christenen. Het is een mysterie, maar het is een werkelijkheid, het is reëel, wanneer je de Heilige Schrift leest. Bijvoorbeeld het moment waarop Jezus, de Zoon, gedoopt wordt met de Heilige Geest en waarbij de Vader de Zoon de zending geeft.
De Heilige Geest wordt vaak afgebeeld als Vurige tongen, omdat de leerlingen vol vuur waren van de Boodschap die ze gingen verkondigen en ze in alle talen de mensen konden toespreken.
Ook als duif wordt de Geest verzinnebeeld, omdat de duif voor reinheid en zachtmoedigheid staat, maar bovenal voor hemelse inspiratie, vrede en de ziel. De Heilige Geest is inderdaad de bezieling voor de Kerk om ook in onze tijden de boodschap van God onder de mensen te brengen.
Het Heilig Vormsel is het Sacrament van de Heilige Geest, zoals de H. Doop die van de Vader is en de H. Eucharistie die van de Zoon. Deze drie sacramenten (van 7 Sacramenten, die de Katholieke Kerk kent) zijn daarmee de zogenaamde "initiatie-sacramenten".
Om het belang van dit Hoogfeest aan te geven kent dit feest ook een "Tweede Pinksterdag", zoals dat ook met Kerstmis en Pasen is. De Kerk kan er maar niet genoeg van krijgen om een dergelijk feest te blijven vieren.
Gebed
Kom, Heilige Geest, vervul de harten van uw gelovigen en ontsteek in hen het vuur van uw liefde.
Zend uw Geest uit en alles zal herschapen worden; en Gij zult het aanschijn van de aarde vernieuwen.
Laat ons bidden:
God, Gij hebt de harten van uw gelovigen door de verlichting van de Heilige Geest onderwezen; geef, dat wij door die Heilige Geest de ware wijsheid mogen bezitten en ons altijd over zijn vertroosting verblijden.
