Het visconcert./ Halldór Laxness

Covertekst

Nadat Alfgrim als baby door zijn moeder is verlaten, wordt hij opgevoed door twee oude mensen, die hij gemakshalve zijn opa en oma noemt. Hun uit turf opgetrokken boerderijtje, de Hellinghut, is voor de jongen de volmaakte wereld. Hij groeit op in een omgeving waar 'gratis pension was voor iedereen die onderdak wou hebben' en waar de geur van stokvis, turf en walvisvet zich vermengt met die van spruitend gras, varens, paard en koe.
Met tegenzin gaat Alfgrim naar school. De nieuwe wereld laat hem koud. Hij droomt ervan visser te worden zoals zijn opa. En hij wil zingen zoals zijn grote voorbeeld Gard Holm. Alfgrim is niet uit op roem, zijn doel is enkel 'de zuivere toon' te halen.
Uiteindelijk ontkomt hij er niet aan een keuze te maken tussen de ideale wereld van de Hellinghut en een nieuw leven in een veranderende maatschappij.


Recensie van NRC 'Blijf toch binnnen het draaihekje' door Kester Freriks

"Laxness (1902-1998) is de enige IJslandse schrijver die de Nobelprijs kreeg. Aanvankelijk was zijn werk sociaal geëngageerd, maar in de tweede helft van de jaren vijftig koos hij voor een meer abstracte vorm van literatuur. Het visconcert uit 1957 is daarvan een voorbeeld. De oorspronkelijke titel luidt Brekkukotsannáll, dat letterlijk vertaald `Kroniek van Hellinghut' betekent. In 1965 verscheen de eerste Nederlandse vertaling onder de titel Het visconcert, die is gehandhaafd in de nieuwe vertaling door Marcel Otten.

De roman zit vol symbolen. De kleine boerderij en de pastorale omgeving vormen voor Alfgrim het paradijs. Nergens betreurt hij de afwezigheid van zijn moeder. Een ander opvallend symbool is het draaihekje dat voor de hoeve is geplaatst. Dit hek geeft kleine Alfgrim toegang tot de buitenwereld. Het omgekeerde geldt ook: wanneer Alfgrim zich terug wil trekken, gaat hij opnieuw door het draaihek. Dan komt hij weer terecht in de veilige beschutting van Hellinghut.

Tegenover de pastorale sfeer van de boerderij plaatst Laxness de al even symbolisch geladen Winkel (met hoofdletter) van Gudmunsen. De man achter de toonbank is de spreekwoordelijke kruidenier, uitsluitend geïnteresseerd in geldelijk gewin. Hier komt de aanvankelijk onschuldige Alfgrim in aanraking met aardse zaken. Dit betekent een keerpunt in zijn gedachten. Halverwege de roman komt hij tot het inzicht dat zijn gelukzalige staat eindig is. Er staat: `Tot die dag was de wereld waarin ik leefde groot genoeg en ik verlangde niet naar een andere wereld. Ik had alles. Alles was op zijn eigen manier volmaakt in mijn ogen.' Achter deze treffende zinnen schuilt een grote tragiek. Niet voor niets schrijft Laxness: `Tot die dag...'.

Niet alleen de kennismaking met kruidenier Gudmunsen markeert een omslag in Alfgrims gedachten, ook de ontmoeting met Gard Holm. Hij is de `meesterzanger' van IJsland, wereldberoemd geworden met zowel het landelijke repertoire als met het lied Erlkönig van Schubert. Holm is hartstochtelijk op zoek naar `de zuivere toon'. Voor de gevoelige jongen vertegenwoordigt hij het hogere, de kunst, het geestelijke. De gesprekken tussen Holm en zijn pupil behoren tot de mooiste bladzijden van het boek. Holm is vergelijkbaar met IJslandse volksdichters die in ander werk een rol spelen, zoals in Paradisarheimt (Het herwonnen paradijs) waarvan een Duitse vertaling bestaat. Otten bereidt nu een Nederlandse vertaling voor. De kleine boeren met wie Alfgrim zich omringt, zijn vergelijkbaar met de armelui die Laxness eerder zo prachtig heeft beschreven in Onafhankelijke mensen (Sjálfstaett folk).

Het visconcert is een roman met een hoog poëtisch gehalte. Laxness vertelt traag en zonder spanningslijnen. Alfgrim raakt gegrepen door een taoïstische levensfilosofie, hiertoe gedreven door een wereldvreemde vrouw. Pas echt dynamisch wordt het boek aan het slot, wanneer blijkt dat de beroemde zanger Holm niet zo kunstzinnig is als Alfgrim altijd heeft gedacht. Net als de kruidenier is hij op jacht naar financieel voordeel. Deze ontmaskering van Holm komt hard aan voor Alfgrim.

Van een `visconcert' in de letterlijke betekenis is geen sprake. De titel is ontleend aan het volgende, raadselachtige vers: `Vissen hebben fraaie stemmen/ Je vindt ze altijd op de heide/ 't Schapenpad waar ooien zwemmen/ Is de zee met haar grazige weide.' Schapen en vissen, land en zee vloeien moeiteloos in elkaar over. De enige die zingt is Holm. De fascinatie van Alfgrim voor vissen komt voort uit zijn verlangen weg te zijn. Hij gaat met tegenzin naar school en verliest zich het liefst in de natuur. Weer een ander symbool is de klok die de woonkamer van de boerderij domineert. Alfgrim hoort erin een telkens terugkerend refrein: `eeuwig, eeu-wig'. In Alfgrims jeugd is de tijd weggevallen.

Uiteindelijk moet de paradijselijke wereld van Alfgrim aan scherven. Zijn jeugd is voorbij, zo rond zijn achttiende moet hij de grote wereld in. Hij gaat zijn slechte voorbeelden als de kruidenier en de zanger achterna in het verlangen naar materiële zaken. Het slotbeeld van de roman is fraai: hij scheept zich in en laat zijn pleegouders achter. Na het afscheid ziet hij ze teruglopen naar de boerderij, elkaars hand vasthoudend `als kinderen'. Ook dat is weer een reuzengroot symbool. Het kind dat Alfgrim eens was, is in de moderne maatschappij zijn geestelijke idealen kwijtgeraakt. Alleen zijn pleegouders blijven trouw aan het immateriële. Al raakt de maatschappij gecorrumpeerd, de boerderij Hellinghut zal blijven wat die aan het begin van de roman was, gezien door de ogen van Alfgrim: `In de tijd dat ik op de wereld kwam, was de hut overbevolkt met lui die je heden ten dage vluchtelingen zou noemen, mensen die hun land ontvlucht waren, die met tranen in hun hart huis en haard hadden verlaten.'

Uiteindelijk komt de geëngageerde Laxness aan het slot weer aan bod. Maar hij heeft het de lezer niet makkelijk gemaakt. Het visconcert is mooi als poëtisch proza, maar voor een roman is de abstractie te groot. Soms zou je willen dat de auteur harder was omgesprongen met zijn hoofdpersoon; dat die minder ijl zou zijn en meer van vlees en bloed."


Recensie overgenomen van NRCboeken.nl