1.      Culturele factoren in het opvoedingsproces

1.1       Opvoeding als cultuurhistorisch verschijnsel

Opvoeding is geen geïsoleerd proces tussen ouders en kinderen of, bijvoorbeeld, tussen onderwijsgevenden en leerlingen. Er is altijd een zekere relatie met de cultuur en de tijd waarin ze plaats heeft. Het maakt bijvoorbeeld nogal uit of je als kind geboren wordt in Afrika of in Groot-Brittannië;  in een streng islamitische omgeving of in een geseculariseerde omgeving; in een wereldstad of ergens op het platteland. Bovendien: met de tijd verandert ook de opvoeding. De opvoeding die wij zelf vroeger kregen ‘past’ niet meer in deze tijd. Opvoeding heeft daarmee een cultuurhistorisch karakter. Dat wil niet zeggen dat opvoeding en het onderwijs altijd onderworpen zijn aan de tijdgeest, maar wel dat er een samenhangende relatie is. Kinderen moeten in elke tijd en cultuur de ‘basic skills’ en omgangsvormen krijgen aangeleerd die nodig zijn om volwaardig mee te kunnen doen. Opvoedkundigen spreken in dit verband over cultuuroverdracht en een proces voor kinderen van ‘meedoen-en-zeker-weten’.

1.2.      Cultuuroverdracht en cultuurvernieuwing

Kinderen zijn zelf ‘medespeler’ in het opvoedingsproces. In de opvoeding en tijdens het onderwijsleerproces gaat het niet louter om cultuuroverdracht van de oudere aan de jongere generatie waarbij de opvoedeling passief is, maar om de eigen productieve verwerking van cultuurinhouden.

In de theoretische pedagogiek van Imelman krijgt dit aspect van de opvoeding terecht bijzondere aandacht. Van leerlingen wordt verwacht dat zij de aangeboden leerstof kritisch verwerken. Dat is tenminste het geval in een ‘open cultuur’. Wanneer kinderen opgroeien in een ‘gesloten cultuur’ zullen ze zelden worden uitgenodigd tot kritische reflectie. Het opvoedingsproces opgevat als een proces van meedoen-en-zeker-weten beperkt zich dan tot een wisselwerking van het goede voorbeeld en een internalisatieproces. Ouders ‘leven’ hun kinderen een vast patroon van waarden ‘voor’ en kinderen internaliseren dit patroon. In een open cultuur werkt het kind daarentegen mee aan zijn eigen opvoeding.  Behalve om cultuuroverdracht, kan het daarom eveneens gaan om een proces van cultuurvernieuwing. De mens wordt in dit verband opgevat als vrij handelend  en redelijk wezen. Verantwoordelijk handelend in een open wereld. In het voetspoor van Kant wordt hem nog steeds voorgehouden: ‘durf te vertrouwen op je eigen verstand!’ Soms gepaard gaande met een geloof in de humaniteit en vooruitgang.

1.3.      Opvoeding in relatie tot  (culturele) normen en waarden

Morele opvoeding krijgt gestalte in relatie tot algemeen gedragen ethische beginselen (waarover consensus in de samenleving bestaat, bijvoorbeeld: niet liegen, niet stelen, geen openlijke agressie) en specifieke levensbeschouwelijke opvattingen. Deze laatste kunnen afwijken van de heersende praktijk, maar mogen niet in conflict komen met de wetgeving, democratische beginselen of algemeen aanvaarde opvattingen over de menselijke waardigheid. Zo kan - in het eerste geval - de christelijke kerk zich  bijvoorbeeld manifesteren als tegencultuur  tegenover heersende culturele opvattingen en praktijken. Christelijke ethiek leert vaak anders dan datgene wat ‘men’ graag doet of wil, of  in economisch of in maatschappelijk verband voor wenselijk houdt. Te denken valt onder andere aan bijbelse opvattingen over vrijheid en verantwoordelijkheid, rechtvaardigheid, barmhartigheid, (naasten)liefde en trouw, rentmeesterschap. Of: zelfopoffering en zelfverloochening tegenover ‘opkomen voor jezelf’ en assertiviteitstraining. Opvattingen van bepaalde minderheidsgroeperingen kunnen – in het tweede geval – eveneens afwijken van de heersende praktijk en tegelijkertijd  soms strijdig zijn met de algemeen erkende culturele normen. In concrete gevallen (bijvoorbeeld bij allerlei religieuze opvattingen en rituelen) blijkt keer op keer in welke mate die culturele norm vastligt of verschuift.

2.      Godsdienstpedagogiek en cultuur

Cultus en cultuur verdragen elkaar maar moeilijk. Het vreemdelingschap op aarde zal daar wel mee te maken hebben. In de Twee-Rijken-leer van Luther gaan de mensen uiteen als christenen en burgers, maar hoeven gelukkig niet gescheiden te leven. Luther heeft veel belangstelling voor de taken en verantwoordelijkheden die mensen kunnen hebben in de wereld. Geroepen tot zo’n taak kan de mens zelfs beschouwd worden als ‘cooperator cum Deo’. Hoewel Luther leefde tussen de hoop en vrees dat de Jongste Dag elk moment kon aanbreken (vgl. Oberman), had hij desondanks oog voor het aardse bestuur en de verbetering van de wereld: ‘Wir sind allzulange genug deutsche Bestien gewesen. Laβ uns einmal auch der Vernunft brauchen, (…) damit auch durch uns die Welt gebessert werde’. Voor de geschiedenis van (godsdienstige) opvoeding en onderwijs heeft hij in menig opzicht een concrete betekenis.

14-08-2015 om 21:39 geschreven door Sophie Vernimmen